pełny tekst - Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk

ZESZYTY NAUKOWE WSOWL
Nr 1 (147) 2008
ISSN 1731-8157
SPRAWOZDANIA I RECENZJE
Teodor WÓJCIK
ARTUR OSSOWSKI, TADEUSZ KOSSAKOWSKI
1888 – 1965. OD PIECHURA DO CZOŁGISTY, WARSZAWA 2002
Historiografia wojskowości Drugiej Rzeczypospolitej posiada wiele wartościowych opracowań dotyczących różnych aspektów działalności Wojska Polskiego, a w
szczególności: struktur organizacyjnych, planów operacyjnych oraz działań wojennych
w latach 1919 – 1920 i we wrześniu 1939 roku.
W ostatnim dziesięcioleciu nastąpiła znaczna poprawa w tej dziedzinie polskiej
historii wojskowej. Ukazały się opracowania biograficzne generałów i oficerów zajmujących ważne stanowiska w strukturach wojska na temat: Mariana Kukiela, Tadeusza
Bora – Komorowskiego, Gustawa Orlicz – Dreszera, Tadeusza Piskora, Tadeusza Rozwadowskiego, Stefana Mossora i innych. Jednakże stan badań w tej dziedzinie daleki
jest od doskonałości. Nie posiadamy biografii wszystkich ministrów spraw wojskowych, szefów sztabu Wojska Polskiego, szefów departamentów, dowódców armii, grup
operacyjnych, związków taktycznych, którzy dowodzili we wrześniu 1939 roku.
-
-
-
-
-
Natomiast niezwykle interesująca dziedzina, jaką jest biografistyka wojskowa,
przez długie lata pozostawała na drugim planie prowadzonych rozważań. Uwaga autorów skupiała się przede wszystkim wokół osób spełniających pierwszoplanową rolę
w armii i państwie. Powstały biografie na temat marszałka Józefa Piłsudskiego, marszałka Edwarda Śmigłego Rydza, generała broni Władysława Sikorskiego, Józefa Hallera oraz generała brygady Bolesława Wieniawy – Długoszowskiego. Natomiast opracowania na temat innych generałów i oficerów pełniących wysokie stanowiska w siłach
zbrojnych miały charakter fragmentaryczny i zamieszczane były w opracowaniach
ogólnych dotyczących Wojska Polskiego, bądź też były rozproszone w postaci niewielkich artykułów na łamach różnych czasopism, encyklopedii wojskowych i słowników biograficznych.

dr Teodor WÓJCIK
ARTUR OSSOWSKI, TADEUSZ KOSSAKOWSKI 1888 – 1965. OD PIECHURA DO….
Nie mamy również w literaturze przedmiotu całościowego opracowania biograficznego generała dywizji Tadeusza Kossakowskiego. Dotychczasowe opracowania na
ten temat są rozproszone na łamach różnych pism i artykułów prasowych. W większości
mają one charakter przyczynkarski, dotyczą wybranych aspektów związanych ze służbą
wojskową w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej. Autorzy zajmujący się tą problematyką akcentowali głównie kwestie związane ze służbą wojskową na
eksponowanych stanowiskach w wojsku: Kierownika Głównego Zakładu Inżynierii
Saperskiej, Dowódcy Broni Pancernych i Dowódcy Saperów w Ministerstwie Spraw
Wojskowych. Natomiast pozostałe jakże ważne problemy i wydarzenia w życiu i działalności gen. T. Kossakowskiego (lata młodości, służba wojskowa w armii rosyjskiej,
powrót do kraju po zakończeniu II wojny światowej i praca w instytucjach cywilnych)
nie były przedmiotem naukowych rozważań.
Dlatego też z dużym zadowoleniem należy powitać monografię Artura Ossowskiego na temat generała dywizji Tadeusza Kossakowskiego, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Trio w Warszawie w 2002 roku.
Recenzowana książka wypełnia lukę w polskiej historiografii wojskowej. Wartość jej polega na tym, iż została napisana w oparciu o solidne badania naukowe przeprowadzone w archiwach krajowych i zagranicznych, zwłaszcza w Centralnym Archiwum Wojskowym, Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego (obecnie Wojskowe Biuro Badań Historycznych), Archiwum Muzeum Wojska Polskiego, Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Autor wykorzystał też
liczne źródła drukowane, zbiory prywatne rodziny Kossakowskich, pamiętniki i wspomnienia oraz encyklopedie i informatory.
W moim przekonaniu konstrukcja pracy i metoda prezentacji poszczególnych
problemów (rozdziałów) w pełni odpowiada założonym przez Autora celom, zapewnia
klarowny wykład prezentowanych treści, które zostały przedstawione we wstępie
i ośmiu rozdziałach oraz w zakończeniu o ogólnej objętości 350 stron.
-
-
-
-
-
Droga do kariery wojskowej Tadeusza Kossakowskiego była podobna dla wielu
młodych osób narodowości polskiej mieszkających (z różnych względów) w państwie
rosyjskim. Obejmowała wychowanie w domu rodzinnym, edukację w gimnazjum, studia wyższe, działalność w organizacjach niepodległościowych, służbę wojskową
w formacjach polskich, względnie w armiach państw zaborczych.
Problemy te omówił Autor w pierwszym i drugim rozdziale. Z dużą starannością
przedstawił wydarzenia związane z zesłaniem w XIX wieku przodków T. Kossakowskiego na Syberię, sprawy rodzinne, problemy życia codziennego, studia we Lwowie,
działalność w Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckim. W sposób interesujący
zostały przedstawione kwestie dotyczące służby wojskowej w armii rosyjskiej,
w I Korpusie Polskim na Białorusi oraz działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej.
Przedstawiono również sprzeczności występujące w polskim ruchu niepodległościowym oraz nieudaną próbę przejęcia dowództwa I Korpusu Polskiego przez działaczy
Polskiej Organizacji Wojskowej podległej brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu.
W rozdziale trzecim pt. Najbliżej żołnierza znajdzie Czytelnik interesujące rozważania na temat służby wojskowej T. Kossakowskiego w latach wojny polsko – bolszewickiej w 2 batalionie saperów, a po zakończonych działaniach wojennych w batalionie maszynowym w Warszawie ( 1921 – 1924 ) i objęcie dowództwa 2 pułku sape269
Teodor WÓJCIK
-
-
-
-
-
rów w Puławach (1924 – 1925). Autor omawiając sprawy związane z dyslokacją batalionu maszynowego (z Warszawy do Nowego Dworu Mazowieckiego), słusznie przedstawił problemy wyposażenia technicznego batalionu, który dysponował sprzętem pochodzącym z różnych armii. Dopiero w drugiej połowie lat dwudziestych z chwilą
przeprowadzenia unifikacji uzbrojenia i wyposażenia sytuacja powyższa uległa poprawie. Na uwagę zasługują rozważania przedstawiające osobowość T. Kossakowskiego,
z których rysuje się postać dobrego organizatora, osoby ambitnej, o wysokich kwalifikacjach, troszczącej się o podwładnych i umiejącej współpracować z władzami administracji i lokalną społecznością. Predyspozycje dowódcze, pracowitość, wysokie oceny
z inspekcji sprawiły, że awansował na wyższe stanowiska w armii. Tym sprawom poświecony jest najobszerniejszy rozdział IV pt. Na kierowniczych stanowiskach w armii,
w którym przedstawiono wyniki badań dotyczące lat 1926 – 1939, gdy płk T. Kossakowski (w 1939 r. otrzymał awans na generała brygady) pełnił kierownicze funkcje
w strukturach armii. Z ustaleń dokonanych przez Autora wynika, że T. Kossakowski
karierę wojskową zawdzięczał przede wszystkim wysokim kwalifikacjom i zdolnością
organizacyjnym. Chociaż również nie bez znaczenia były względy natury towarzyskiej
– przynależność do środowiska legionowego. Należy zgodzić się z opinią, że płk Kossakowski należał do nielicznej grupy zawodowych wojskowych propagujących wizję
rozwoju motoryzacji w siłach zbrojnych II Rzeczypospolitej. Uważał, że nowoczesna
armia w pełni przygotowana do działań operacyjnych musi być wyposażona w środki
motorowe i broń pancerną. Niewątpliwą zasługą płk. Kossakowskiego jako szefa Departamentu Zaopatrzenia Inżynierii, a następnie Departamentu Broni Pancernej była
reorganizacja wojsk saperskich oraz wojsk samochodowych i pancernych, te ostatnie
zostały połączone w 1934 r. w batalionach pancernych. Zmiany te nawiązywały do
rozwiązań francuskich gdzie broń pancerna zgodnie z doktryną wojenną nie była formacją samodzielną i w działaniach operacyjnych miała wspierać piechotę. Stad też nie
w pełni można zgodzić się z opinią na temat osiągnięć polskiej broni pancernej
w pierwszej połowie lat trzydziestych (1930 -1936). Potwierdzają to dokumenty opracowane przez komisję gen. Tadeusza Piskora, która w 1936 r. wskazała na konieczność
wprowadzenia na wyposażenie wojska nowego sprzętu pancernego i motorowego. Po
wieloletnich doświadczeniach i eksperymentach przystąpiono, w drugiej połowie lat
trzydziestych, do opracowania planu motoryzacji i wyposażenia wojska w większe ilości sprzętu pancernego i motorowego. Skromny potencjał gospodarczy kraju nie pozwalał na pełne wyposażenie armii polskiej w środki motorowe i pancerne. Należy zgodzić
się z oceną, że płk Kossakowski sprawdził się jako organizator wojsk technicznych,
zapoczątkował proces rozwoju broni pancernej w Polsce. Jako znawca zagadnień technicznych doceniał rolę instytutów badawczych w rozwoju nowych konstrukcji. Natomiast nie należał do grona teoretyków wojskowych, nie opracował rozprawy naukowej
na temat możliwości operacyjnego zastosowania broni pancernej i oddziałów zmotoryzowanych w ewentualnym konflikcie zbrojnym.
Dyskusyjna jest ocena na temat nowych konstrukcji, które opracowano w drugiej połowie lat trzydziestych, jak: czołgi pływające, czołgi wyposażone w miotacz
płomieni oraz amfibie i transportery opancerzone piechoty. W tym miejscu należy poczynić pewne wyjaśnienia. Konstrukcje powyższe zostały przygotowane przez specjalistów Biura Studiów Państwowych Zakładów Inżynierii i Biura Badań Technicznych
Broni Pancernych. W 1939 r. były one jeszcze na etapie prac studyjnych i sprawdzano
je podczas ćwiczeń doświadczalnych w różnych warunkach terenowych. Przed wybu270
ARTUR OSSOWSKI, TADEUSZ KOSSAKOWSKI 1888 – 1965. OD PIECHURA DO….
chem wojny nie zostały wprowadzone do seryjnej produkcji, ponieważ konstrukcje te
nie były ostatecznie dopracowane. Stąd dziwić może wysoka ocena sprzętu, którego nie
było na wyposażeniu wojska.
Pewne uwagi należy poczynić w kwestii polityki motoryzacyjnej państwa
w drugiej połowie lat trzydziestych. Obniżenie ceł na importowane samochody i części
zamienne oraz cen paliw, uruchomienie fabryki samochodów Lilpop, Rau i Loewenstein w Warszawie nie było zasługą płk. Kossakowskiego. W tych sprawach decyzje należały do rządu i parlamentu. Zmiany te nastąpiły w okresie, gdy skierowany on został na
nowe stanowisko szefa w Dowództwie Saperów MSWojsk. W wyniku nowej polityki
gospodarczej rządu zahamowano proces demotoryzacji i w latach poprzedzających
wojnę nastąpił przyrost taboru samochodowego w kraju.
W interesującej formie przedstawiono sprawy związane z rozwojem broni pancernej (tankietek TK, TKS i czołgów 7 TP) oraz produkcją licencyjnych samochodów
„Ursus”, „Saurer” i „Fiat”. Szkoda tylko, że Autor prezentując zagadnienia dotyczące
produkcji sprzętu pancerno – motorowego w Państwowych Zakładach Inżynierii, oparł
swoje rozważania przede wszystkim na opracowaniach T. Cypriana, W Spałka, Z. Walentowicza i nielicznych przekazach źródłowych Wojskowego Instytutu Badań Inżynierii zgromadzonych w CAW. Gdyby Autor wykorzystał zespoły CAW: Państwowych
Zakładów Inżynierii, Biura Administracji Armii MSWojsk. i Oddziału I Sztabu Głównego, zapewne mógłby przedstawić w szerszym kontekście sprawy dotyczące broni
pancernej, zakupu zagranicznych licencji oraz zaangażowanie płk. Kossakowskiego
w motoryzacji wojska.
Ciekawy pod względem poznawczym i wielowątkowy jest rozdział piąty pt.
W Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. Autor szczegółowo omówił internowanie
gen. Kossakowskiego w Rumunii, służbę wojskową we Francji, w Korpusie Polskim
w Szkocji, w armii gen. W. Andersa, a następnie przygotowania na kursie cichociemnych i przerzut do okupowanego kraju. Szczególną wartość mają ustalenia dotyczące
rozbudowy systemu fortyfikacji szkockiego wybrzeża, formowania i szkolenia oddziałów technicznych oraz różnych koncepcji (gen. Sikorskiego, gen. Kossakowskiego)
związanych z organizacją dywizji pancernej na wyspach brytyjskich. W oddzielny podrozdział ujęto sprawy związane ze służbą wojskową gen. Kossakowskiego w Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie. Autor wyeksponował zagadnienia organizacyjno – szkoleniowe , którymi zajmował się gen. Kossakowski. Należy zaznaczyć, że w pierwszych
miesiącach 1943 r. w Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie brakowało do pełnego etatu
70 % specjalistów technicznych. Efektem pracy gen. Kossakowskiego i jego sztabu
było wyszkolenie 23 tysięcy kierowców, mechaników, warsztatowych, samochodowych
i czołgowych. W wyniku tych działań 2 KP osiągnął gotowość bojową i mógł uczestniczyć w działaniach operacyjnych we Włoszech.
-
-
-
-
-
Dokładnie omówiono działalność płk. Kossakowskiego na stanowisku dowódcy
saperów MSWojsk., udział w rozbudowie fortyfikacji na Górnym Śląsku, inicjatywy
związane z modernizacją formacji saperskich, udział w ćwiczeniach oraz negocjacje
prowadzone we Francji w sprawie zakupu uzbrojenia dla armii polskiej. Rozdział zakończony jest syntetyczną informacją na temat udziału gen. Kossakowskiego w kampanii wrześniowej 1939 r.
271
Teodor WÓJCIK
Ciekawym fragmentem recenzowanej książki są rozważania przedstawiające
pobyt gen. Kossakowskiego w okupowanym kraju, udział w powstaniu warszawskim
oraz internowanie w obozach jenieckich na terytorium III Rzeszy. Problemy powyższe
omówiono w rozdziale VI i VII. Przedstawiono nieznane fakty związane z działalnością
konspiracyjną gen. Kossakowskiego. Skierowany został do Wydziału Broni Szybkich
Komendy Głównej Armii Krajowej, do wybuchu powstania (z niewyjaśnionych przyczyn) nie otrzymał stanowiska służbowego. Powstała sytuacja paradoksalna, żołnierz
konspiracji równorzędny rangą komendantowi AK gen. dyw. T. Komorowskiemu
w stopniu generała dywizji nie posiadał przydziału służbowego. Dopiero w pierwszych
dniach sierpnia uzyskał przydział do oddziału szturmowego, gdzie pełnił funkcję strzelca, a następnie kierował produkcją uzbrojenia i materiałów wybuchowych w KG AK.
Ostatni rozdział zatytułowany Poza wojskiem obejmuje problemy związane
z pobytem gen. Kossakowskiego w kraju. Autor przedstawił te kwestie w trzech podrozdziałach: na bezdrożu, powojenna praca w kraju oraz na emeryturze. Należy podzielić pogląd, że należał do grupy oficerów i żołnierzy PSZ, którzy chcieli powrócić do
Polski. Zniechęcony współpracą z kierownictwem konspiracji uważał, że w kraju powinna powstać formacja prowadząca dialog z komunistami i będąca zarazem pewną
alternatywą dla społeczeństwa. Sporo miejsca zajmują sprawy rodzinne i zawodowe
(praca w różnych przedsiębiorstwach). Szkoda, że Autor omawiając te kwestie, w formie ogólnej przedstawił okres stalinizmu i czystek w aparacie administracyjnym kraju,
które miały również wpływ na życie rodziny Kossakowskich. Z dużą starannością
przedstawiono warunki socjalno – bytowe oraz problemy związane z pracą zawodową.
Skromne świadczenia rentowe (286 zł miesięcznie) zmuszały Generała do poszukiwania innych źródeł dochodu, dlatego też podejmował się różnych prac zleconych związanych z projektowaniem maszyn budowlanych. Dopiero w 1961 r., gdy był już w podeszłym wieku (73 lat) otrzymał rentę specjalną ( w wysokości 3500 zł ) zapewniającą
w miarę dostatnie warunki życia.
-
-
-
-
-
Lektura opracowania wskazuje, iż Autor w sposób drobiazgowy przedstawił
wyniki swoich dociekań badawczych. Zadbano również o ikonografię, zamieszczono
fotografie dotychczas niepublikowane ilustrujące kolejne etapy biografii Generała. Wartość książki podnoszą starannie wykonane przypisy, wykaz źródeł i opracowań oraz
indeks nazwisk. W konkluzji należy stwierdzić, że recenzowana praca Artura Ossowskiego jest monografią udaną. Pewne uwagi krytyczne nie dotyczą zasadniczego wątku
i nie mają zasadniczego wpływu na wartość poznawczą książki. Opracowanie dzięki
swemu naukowemu charakterowi, wnosi niewątpliwie duży wkład do literatury przedmiotu i poszerza naszą wiedzę na temat postaci generała. Tadeusza. Kossakowskiego.
272