Zobacz publikacje

FOUA SOCIETATIS SCIENTIABUM LUBLINENSIS,
VOL. 34, 1S93, HUM.
.I
Marzena Dyjakowska
PRAWNE ASPEKTY RELEGACJI OWIDIUSZA
Re[erowala aulorka
W roku B po Chrystusie Publiusz owirJiusz Nazo, najlłybitniejszy poeta elegijny
epoki augustiańskiej, skazany Został edyktem cesarskiflL n; retegację" otoliczności
tego Wydarzenia stanowią dotąd tajemnicę dla historyków i filológÓw'
Nie pomogĘ
jej Ęaśnićnieliczne i niejasno skonstruowane aluzje
rozsiane
poety Z
okresu relegacji, szczególnie w dwóch zbiorach elógii: Epistulae
'-ut,"oru.ń
ex Ponto (Listy z
Ponru) oraz Trislia (Zale)
interpretacji 1ych uŃorÓw pozostawiają bez ostate_
-Próby
cznego wyjaśnienia nie tylko
prawdziwąpt,7łczynękary, jaka spotkała owidiusza, ale
także jej aspekl prawny. Brakjest wy'aŹnych wśkazó*ół,
iuLi -o'aj procedury został
zastosowany W tej sprawie. Rozwiązanie tej Zagadki bylóby z p"*nbs.ią
łatwiejsze,
gd;'by udało się jednoznacznie ustaliĆ todzaj zarzucanego
poecie przestępstwa' Kwe_
stia ta pozostaje jednakże w kręgu hipotez, wprawozie óra zaaraiieiprzekonującycłr
j.
dzięki wspÓlczesnej naucc
owidiusz w obszernej apologii skierowanej do Augusta wymienia rlwa czynniki,
il Ża7], Carnten łaIwo
zidentyfikować można jako poemat l rs a.matori'a (Sznki kochaniaj. Ktoś odpowiednio naświetliłten utwÓr przed Oktawianem jako niemoralnyŻ
delicias legit qui tibi amque meas!
Cąrtnina ne nostris sic te venerantia libris
które sporvodowaĘ jego"nieszcięście: carniei et enor
fTr.
sint całzd'idiore legi.
[Tr. lI 77-80]
i.udi cis pos
Zajadłym wrogiem okaZał się ten, kto przeczvtał ci moje żarciki postąpił
zbyt okrutnie wobec mnie'
Zadbał, by moje utwory, jakze pełne szacunku dla ciebie, nie mogły spotkać
się z rzetelniejszyn osądenr
(przckład własny)
nazywający siebie piewcą lekkiej miłości(teneron.ml htsor anrcntru *
1sa1_ow-id|usz,
'fi..IV, 10, 1), zasfuŻyć miał zgodnie z
clpinią kół moraiizatorskich popierających
politykę społeczną pryncepsa - na miano nauczyciela sprośnegocudzoł
istia 1obsroeni doctor adulterii -Tr.|I,ŻIz). Najmocniejszy zarzut postawiony owidiuszowi
przez-
1 J. C. Th iba u lt, TheM),steD, of oyidśEńIe,Berkelev-Los
z Ah 1anls, cr nobis nilnitnn crutlelitcr lułstis
Angeles 19ó4, s' 121
62
Marzena Dyjakowska
Augusta dotyczył występowania przeciw instytucji nałŻęństwa, która stanowiła jedną
z propagowanych oficjalnie wartości:
Hąec tibi nte inl,inłnl lascivia fecit, ob artes,
qltis ratlts est vetitos sollicitare toros.
[Tr. II 345-346]
Ta swawola w)łvołałatwą nienawiśćdo mnie z powodu wskazówek, klóre uznałeśza zabroniony atak
na małŹcństwo,
(przekład S. stabryĘ)3'
August zainicjował wszkaże uchwalenie kilku ustaw, z pomocą ktÓrych pragnął
przywróciĆ rangę małżeństwa' coraz mniej popularnego wśród stanu senatorskiego'
powstrzymując tendencję do Zmniejszania się liczebnościpotomstwa wielkich rodów.
Pierwszą ustawę w tym przedmiocie ogłosil w 28 roku przed Chrystusem, ale prawic
natychmiast musiał ją wycofaĆ, gdyż.spotkala się z wielkim sprzeciwcma' Burzę
pIotestówwywolaty teŹ kolejne ustawy': /exł tlia de nląritnndis ordinibus (o zawieraniu
naŁeństw według stanów) z 18 roku przed Chrystusem oIaZ lex Papia Poppaea z 9
roku po Chrystusie. Na ich nrocy zakazane zostały rnałżeństwa pomiędzy senatorami
i ich potomkami (do prawnuka włącznie), Z kobietami wyauvolonynriÓ, zniesłalvionyrni, aktorkami i prostytutkami [Paul., D. Ż3,z,44]. osoby zyjące w takich związkach
uwaŻano Za nieżonate, a jeślimiały dzieci _ Za bęzdzięłne. Zawieranie małżeństw
ważnych w świetleprawa zagwarantować miał natomiast nałoŹony przez ustawy
obowiązek, by wszyscy Rzynianie od ukończenia 25 roku irycia do 60, roku zycia byli
żonaci, zaśRzymianki od 20 do 50 roku życiabyĘ zamężne' . Z obowiązku zavłarcia
ponownego małżeństwa Zwolniono jedynie obywatelki rzymskie posiadające określo_
ną liczbę dzieci (lłs liberorum), Zostały też wyzwolone spod przymusowej opieki
(ntteln nwliertlłl)"' Do zawierania nowych związków mialy je zachęcać przepisy
za1rewniające majątkowe zabezpieczeni'e żony plzed skutkami rozwodu' m. in' actio
rei taoriae - powÓdztwo o Zwlot posagu lub jego częŚci. MąŻc'tyźnizaś,posiadający
dzieci z pełnoprawnego maŁeństwa, mięli możliwośćprzyspieszenia politycznej kariery oraz pierwszenstwo w uzyskiwaniu urzędów [Gell'' il 15' 4_6; Tac.' Ann. II 51' 1].
Istotną rolę w polityce Augusta na rzecz propagowania legalnych związków miały
odegrać sankcje fiskalne z tytułu bezż.ennościi bezdzietności. Jedną z nich była
wprowadzona przez lex Iulia de łnaritąndis ordinibus, a następnie ptzez ler Papia
Poppnea niezdolość (incapacitas) nabycia spadku przez powołanych doń bezżennych
j S. S l a brył a,otłidittsz światpoetycki,Wrocław1989.
4 A. Kr aw cz Uk, Ccsan' Augltsl, Wrocław 1990, s' 210.
5 Suet., Aug.34.
(' Na poślubienie w1z,woleniry senator nógł jednak uzyskać indyvidualne
D.23,2,3r1.
zeiłvolenie cesarekie [Ulp.,
7
Po ustaniu małżeństwa nęŻcryzla winien się ożenić natychmiast; kobiecie rozwiedzionej lub
wt]oqie ha lulia da maritandis ordinibłs przyznała niewielliie okresy przer*y przed podjęciem następneBo
obowiązku małzeńskiego - odpowiednio 6 miesięcy i 1 rok' nalomiast /a Papia Poppaea _ 18 miesięcy
i Ż lata.
8
D.NÓrr,7'lrcMatrhnonial Lc?islation0f,4ltgLlstl6:anEąrI),ht'rorr"or'orialEnginr:aring,'"fhe
XVi, Dublin 1982, s. 350.
lrish Jurist", vol.
Prawne aspekty relegacji Olvidiusza
63
(caelibes) i bezdzietnych (orbi).Przysporzenie
zabronione przechodziło na ctalszych
dziedziców mająrych przynajmniej jódno d zieckozmalżeństwazgodnegtl
zwymogami
ustaw-' a w razie ich braku na skaib państrł,a jako
r*r. rnaurułró?ń,yularirarirr"ni^
dotyczył ponadto nrałżonkÓw, ktÓrzyzawarli'związek
wb,"*
*prliuorony*
ustawami: lex Iulin de muimnd.is ordinibus
papia poppaea'uturo*
et
IU.16,21:
Postanowienie zawarlę]il o*bu wymienionyc'h
ustawach uzupełniałauchwatona w
18 roku przed Chrystusem lex lttlia de adulteiiis
coercendis.GłÓwnym
iej załozeniem
było wprołvadzenie oclpowiedzialności karnej
za cudzołÓstwo, .'ęirą
iiń.rvnęrozuczynił cudzołóstwo przestępsfwen o charakteize
publicz::11a1::::T;t',:.j
Irylrl goozącym w lnteresy państwa; na mo(ry ustawy
'
powołano specjalne sądy
państwowe do orzekania o rvinie, mające
karaĆzórarlęttouiety zamęzn"i tu'J.torunr.i
zniezamęŻną kohictą dobrych ooycĄow. Karane
były rÓwnież współulJział i pomoc
przy zdradzie traktowane jako stręczenie
clo nierząciu
wygnanie (połączone Z utratą praw obyvvatelstlcir; ęrnriirir,rrjr;.i<i.iltuno*iło
l konfiskata połowy lub jednej
trzeciej majątku.
__ .Małżeństwo, 'inslytucja chroniona przez tak sulowe ustawodawsto cesarskie,
zostalo w Szntce kochnniń pr.zedstawione w
wyiąitowo niekorzystnym świe.le: jegtl
rola w Ąciu spolccznym 6yh prtmniejsr'n',''ł'*ręr,
negowana,'. Niemoralll<lśĆ
pocmatu polega}a więc nie na jĘo
Ęwótne.1 lematyce czy róalizmie opisu milosnych
scenek _ choć Owiclius' sug.iufą., ź
ług..i't tięj"i"
iinię ,*"i
obrony zdaje się koncentrować ńj zuijaniuiyctr
wiaśnie
żń;ąó;;ruiruro* po<lejścirr do nrałżJństwui i'."ił" na
trańowaniir',.'iłort"L 1ur.o
l::1^i^.
|łurym'i społeczniew^artościowego.
za1ęaaważnego
Slącl teŹ argon'.nry,1uiii" *" irpn*nioPoeta' by wyi'azae i*ą n,.w,nność |Tr. ll 24l-244,2.l1";ł1lr'_i|]:Ęii.p.odejlnuje
-J('oJ'
nlc mlały istolncgo.znaczenia, rym bardzicj, ie
opublikowani,"'śiririrrrnnrin
lrawoonodtlbnie tylko oficjalliy* p'"t"t r,l,'n dtl wydania wyroku. Na
|1|t1
J.akt, iż
sprawa
"l*ijffi;iJ'"
ill;j
.;r; ń;ia.ilgńr.n,"*
przesądzona, wsh-azuje duży wpĘrł
Ch.rystusie) a kaią 1a rót po Chrystusie); nic
więc t'ziwnego,
że owidiuszowi trudno byló przryznaĆ*yrbilowi
sńrszność:
Nos quoque ian piittin ,uipi, piiriitints
isto:
sttppliciunt patinu.non norn rulpn nownz;
ca.rntinanque ediderant, cun te dclicta nonntent
p r aeterii ło ti ens inrepreh e nu
ts eqrr e s.
Ergo quae iuvenis ruihi non nocitura putavi
,' |"']scriptapnntntprlulens,rtLtncnocLlereseni,seraredtłntLay,itveterisvindicralibelti,
distąt et et a meriti lent1łote poena slti.
[Tr. lI 539-546]
ulworu
e
10
1l
w
(l lub !''u
2 rclk po
Ę-u:'y
lbid., s.352.
K.
K o l a ń c z y k, Praw,o tąłnsklc, Warszawa
1986,s. Ż28.
M' Cary' H' ]l'Scullar
R4unic, Warszawa 1990, s. i4?.
d, DziajeR4'nu,t Il'Warszawa1990,s.30; P.Grinlal,Miłość
tz MąŻ, który nie rozwiÓdł
się z żoną skazaną za cudzolóstwo, także Uznawany
był Za winnego
Icnocinium' O lcnocitti.utt pisze szerzej ł
. s o tr a l a w praĘ: "Lenocittiwłt, w praw,ie tzymskitn, Toruń
13 S . S t a b ry
ł a, op. cit', s. 128; por. też P . G ri
nr a
l, op' cit, s' 131 i
n.
64
Marzena DYjakowska
Ja takzejuż dawno Zgrzeszvłem tego rodazju utworem: za ten stary błąd ponoszę nową karĘ. I chociaż
ogłosiłem ten poemat, pflez tyle lat nie byłem przez ciebie napięlnowany jako ekwita. A więc utwór' który
jako nierozważny młodzieniec uznałem za nieszkodliwy dla mnie, zaszkodził mi terau, kiedyjestem już stary.
Późna zemsta spada na dawny poemat i odlegĘ jest czas kary od czasu mej winy.
(przekład s. StabryĘ)
Rzecz1rłistą przyczyną ręlegacji owidiusza był więc raczej Wzmiankowany przezeń wieloklotnie błąd _ en'ori poeta nie wyjaśnia jednak bliżej' na cąłn ów błąd
polegał. Przyznaje,że zasłltĘłna karę' leczzastrzega, że jego błąd wolny jest od winy
(a culpa facinłs sci'tis abesse meą _ Tt. I 2, 98), nie jest przestępstwem c'zy teŻ
wykroczeniem skierowanym celowo przeciw pryncepsowi [Tr. I 5; il 51; III 5, 45; Ep.
ęxP. l,Ż6i II2,9).
W kilku innych wzmiankach poeta daje do zroz,umienia' iż zgubił go cały splot
nieszczęśl{series nlali - Tr. IV 4, 38; por' Tr. II 98-101), a przede wszyskim fakt, że
ujrzal, jak ktośinny dopuścil się z.brodni:
C.ur nliquid vidi? Cur noxia lumina feci?
Cur impntdenti cognita c.tlpa mihi.?
[Tr. II 103-104]
Dlaczego musia}enr cośzobaczyć, obciąĘć oczy przestępstwem? Dlaczego niebacznie dowiedziałem
się o przet'inieniu?
Inscia qu,od ctinrn videnml ltttninn, plector:
(lllrnlqu e, o ctt
[Tr. III5, 49-50]
p
e c c
lo s,
e s
t, lmb uis s e, nt eunt.
Spotyka mnie kara, bo nieronvazne źrenice ujrzałyzbrortnię; moinr przewinienien) jest to, że mialenl ocry.
(pnekład własny)
Wszrystko to zdaje się potwierdzać hipotezę, iż owidiusz wmieszany był w jakiś
skandal w rodzinie władcy czy też był niepożądanym świadkiem jakiegośzdarzenia".
Nieprzypadkowo, być może, klęska owidiusza nastąpiła niedługo po skandalu związanym z Jutią Młodszą, wnuczką cesarza. oficjalnym zarzutem pod jej adresem był
fomans' jaki
-
będąc żoną Emiliusza Paulusa"
-
nawiązała z młodym nobilem,
Juniuszem Sylanem' prrypuszczalnie przysłuĘłoto jednak tylko za pretckst; mąż Julii
zostałbowiem skaZanyZa spiskowanie przeciwAugustowi [Suet., Aug. 19], zastanawia
natomiast łagorJnośĆ.postępowania wobec Sylana, głÓwnego ws7.akże winowajry w
zdradzie małŻeńskiejIb. Surowośćcesarza' ktÓra dosięgła także jej brata, Agryppę
Postumusa, była zaśwynikiem polityki cesarzowej Liwii' zmierzającej do zapewnienia
po śmierciĄugustusawładąlswojemu synowi z pierwszego małżeństwa,Tyberiuszowi
Neronowi". Ęlreriusz został wprawdzie w końcu adoptowany pIzez władcę' ale
razem z Agryppą Postumusem. Liwia jednak ''... starego Augusta tak dalece opętała'
Że jedynego wnuka, Agryppę Postumusa, na wyspę Planazję wygnał - prostaka, co
1a
L. Winniczuk,
Kornclitsz Galltts
w,spóIczcsttośc i, \r.ranizawa'1981', s. "l2.
i
Publittsz owiditsz Nazo \w:)
15 L,uciusAemiliusPaulus-svnLucjuszacenzoraz,r.22pzedChrystusen.,konsulzr.
z
C.
Cez,arem.
od
staroĄtttości do
lpoChrystusie
1ó Tac',Ann. III 24,5.PodkreślatoR. Zimnermann'Die Ursachcnvołtot'idsVtrbannung,
''Rheinisches Museum tiir Philologie"' ŁX}XI (1932)' s' 22r;.
17 P. Grimal,op.cit.,s.325in.; A. Krawczuk,op.cit.,s. 194, 199,242,746,269-270.
Prawneaspektyrelegacji
Owidiusza
65
prawda nierozumnje pyszniącego.się swą siłą flzyczną,któremu jednak
żadnej winy
nie dowiedziono'''ó' WątpliweleŻ,by choroóa umysłówa, r.torą p'"vpisń'no
młodzieńcowi, pogłębiłasię w ciągułilku.miesięcy do iego
stopnia,by pópóczątłowym
umieszczeniu Aqryppy w odosobnieniu w Suirentuń niezbęone'uyło
poo1ęcie uardziej stanowczych kroków^:^]1ryłpu'' nie mniej nieznośnego
ó"1y'.t'.'."s' prze_
wiózł na'wyspę i otoczył jeszc'e stiałą wojskową' A nawet"zastr
'izzeg^przei, uchwałę
senątu, żeby w tym samym yi9ls1.q1
do
końca
roJobny los
lzymany
'y.iu ^1|
na zeslanió, Jat i<itta iat wóześniej
;".; mJtr,a,zo. 'o1ilłoz rego
:T].l'l
1l'^u:,:u:':':u
czasu-^ zmarła Julia, Augusta
którą on wouóć óowodu cudzołóstwa był
^w1uc{a,
skazał i na.wyspę Trymerus, nieda-leko
Apulli, wygnał' Tam ptzez dwadzieścialat
znosiła swoje wygnanie, wspierana środt<ańi oo zyóń pr'e,
augurtą [to'' pooLopuswy9h p.asi91bów, litością'bb".'.uinowanyctr
::1":3':T3'.
iiwnie się
popls}vała''--. :'-._1!ś.]"
skazana, oprócz ciężkich warunków
ą'cia, doświadcryła okiutnej stanowczości władcy: ''Gdyrłnlczka Julia już na wygniniu urodziła
iziecko,zabronił
uznania go i wyzywien ia"'3' By Ć mo ż,e z tąwłaśnie p_ostac
ią w iąże się etlor owidiu sza ;
jeśliłączyłsię ze skandalem natury morańo_obycń1owei,p.zy
iaktem, któreso widok
Ęo spotkanie^Julii z. Juniuszem Sylanemzza. Na r'ti,'iz *yt?o.r"ni"
*.L9.ll.l^::'::
Uwtolusza z$łlązane było Ze sferą seksualną, wskazyrłać może ponadto
częsie w poezji
zn ac_zen ie' terln inu elr.or jako''zgubna namięt ność;:
Kilkakotnie zastrze}asię Ówidiusz, żebrał udział w aferze politycznej2ó,
niewykluczone jedn ak,iżmuiąz'any był z jakąśpróbą wyrwania dziedzictwa
r.ąk foto'rt*u
Liwii''. Postacią, k^tóra rirogła łączyĆsię z jedną z takich prób, był mÓwca
Paulus
Fabiusz Maksymus^, bliski prz1'jaciet ługusta; z
iego roou pochodziła trzecia żona
Owidiusza, Fabia, zaprzyjaŹniona z Marcją, żoną Fabiusza.
bwidiusz poświęca mu
kilka listów - elegii z z,esłania, a wspomnieniu jego śmierci towarzyszy
tajemnicza
wzmianka:
Cerrus eras pro nrc, Fabiae laus, Mańme, gentis,
nunten ad AugLtstttnt sLtpplice voce loqui.
18 Tac., Ann. I 3- Pnekłarl
S
19 Suet., Aug. 65. Przekład
20 ibid.
.
J.
H amm
era, Warszawa
N i em i rs k
ie
j
-
1957.
P l is z c zy ńs k i
ej, Wrocław
1987.
21 28 rok po Chrystusie
22 Tac., Ann. IV71.
23 Suet., Aug.65.
o'N' Popescu,l'aspectjtńdiquedIarc!ćgationdupoćta()vidcżTolnis(w:)snłditlio|lora
.. ^'o
di Cesare
SantiĘpo 111, Milano 1983, s. 55}; H' Frankel, ovid eiłt
Dichter zwiichźn nłei Vtlellen,
Darmsladr l9'l O, s. IZZ- iZ3.
25 Por' np' Verg' Buc'
8, 42 = Cińs 430: tu vidi, w perii! ttt ne malus
absnllit enor. Polwierdzają to
starozytni komentatorzy: Serwiusz (ad loc') pisze: rlalrrł ełor
deJinito atnor1s, a Philargyrius (ad loc.): error
idestdcliniłioalnorls;por.Thesauruss.v.error,s.816,a7_a8;
ń. Verdiere wat{nlk)gue|utl,arror
d'ovidc, "Helmantica'' XXVIII 7977, s. 547-54'7 vykazuje, że pod wPływem
tego wiersza wergi|iusza
0widiusza napisał: IIIa nostra dia, qua me łnahs absnlł enor
n
tu Por.
27
28
np. Tr. I 5,41; lt 51.
P. Grimal, op. cit.,s. 243.
A. L,. popescu,op.cit.,s.55g.
[rr.
ni1.'
66
Marzena Dyjakowska
Occidis
(nec
(.tnte
preccs, cailsanrque ego, M{uinrc, nortis,
fltero tąnti) nle reor esse tuae.
[Ep. ex P. IV 6, 9-12]
Zdecydowałeśsię, Maksymie, chwało rodu 1'-abiuszy, z pokorą wslawićsięza mną do boskiegoAuBusia'
Znlarłeś, nim zdążyłeś
zanieśćswe prośby, a mniemam' że lo ja _ choć moja osoba nie znaczy lak wiele _
stalelrl się Przyczyną twej śmierci.
(pnekład własny)
Szczególne były oko1iczności towarzyszące tej tragedii: ''.'. pogarszało się zdrowie
Augusta, a niektórzy żonę jego o Zbrodnię podejrzewali. Rozeszła się mianowicie
pogłoska, że przecl niewielu miesiącami August za wiedzą pewllych wybranych osÓb
wyjeżdŹał w towarzystwie jedynego Fabiusza Maksymusa na Planazję, aby widzieć się
Z Agryppą; Źe obustronnie wy|ano tam wiele łez i dano dowody czułego prirywiązania,
wskutek czego spodziewano się' że młodzieniec penatom dziadka będzie nvrócony;
że Maksymus lłyjawił to żonie swej Marcji, ta zaśLiwii. Ivliał się o tym dowiedzieć
Cezar, a kiedy rychło po1emZgasłMaksymus - niewiadomo, czysam śmierci nieszukał
_ podobno sĘszano, jak na jego logrzebie Marcja sama siebie oskarżała, że była
przy Czynązguby swcgo małżollka''29.
Niejasne rvypowiedzi na temat fatalnego w skutkach dla Owidiusza wydarzenia
związane są prawdopodobnie z koniecznością dochowania tajemnicy. Potwierdzają
ro wzrnianki pocty' Żc nawet po latach wyiawić je bylcrby dlań nicbezpieczne3o, a
wSpomliienie o nim jest dla Augusta przykreJ1' Na szczegÓ1ne podkreślcnie zasługuje
fakt, że sPrawa poety Została plzeplowadzona w specjalnym trybie przez samego
pryncepsa' nie cbcącego wytaczaćjej na forum publiczne. od niego to usłyszałpoeta
uzasadnienie wyroku' którego nie poprzedził ani proces sądowy, ani 1eż publiczna
uchwała senatu:
Nec ntea decreto damnasti facta senatlłs,
nec nrca selecto ittdice iussa Juga est.
Tristibtls invecfi.ts verbis - ita principe digrutm
ttlttts es offensas, ut decet, ipsa fttas.
-
[Tr. II 131-134]
Mycll czynów nie potępiłeśuĆhwałą senatu,
a wyroku nakazującego nri opuścić ojczyznę nie wydał
sędzia z listy. Sanr _jak na władcę przysl'ało - zaatakowałeś mnie w ostrych słowach, mszcząc się za doznaną
obrazę.
(przekład własny)
Z fragmentu tego nie \łynika wprost, jaki rodzaj procedury został zastosowany w
tej sprawie. Słowa owidiusza wykluczają jedynie jej lozpatrzenie przez tradyryjne
sądownictwo karne _ iudiciłlm pllb\icum, oraz sąd senatorski.
Ittdiciltnt pttbIicłłil, instytucja istniejąca już Za czasów republiki, obejmowała kilka
trybunałów (qttaestiones perpentae), wyznaczonych dla osądzania poszczególnych
kategorii najpoważniejszych przestępstw, m. in. Zdladystanu(maiestas),sprzeniewie2e Tac., Ann. I5.
30 Tr' III 6,21-2B; Ep. ex P. u2,61-6Ż.
r1 Tr. II 209; Ep. ex P. II 5,59.
Prawne aspekry relegacji Owidiusza
67
rzenie majątku państv'owego
G)eclian$),oszustw i falsze'stw (fnls,), gwałtów (vrt)32,
a na mocy leł ulia de ańilteriis coercendis także cudzołó'r*ur''
ńri"*odnicząrym
każdego z trybunałów był jeden z pretorÓw; jęmu to oskarzyciel
(z reguły prywatny
obyrvatel) składał skargę, wciąganą następnie do rejestru.
Wpis umozll.i,iai iszczęcie
postępowania, ktÓre toczyło się z udziałem trzydziestu
i więiej sędziÓw prąlsięgłych,
wyznaczonych na pretora z listy obejmującej senatorÓw,
ekwiiów, ,'youno" skarbowych (tribuni aerarii), od czasów eugusti także ńtcenarii *
ooywateli legitymu|ących
się rocznym dochodem nie niższym niŻ Ż00 000 sesterców
(iudices irńr,i1lł.'*^
kształtowanie składu ławy przysięgłych pewien wpływ miały
tez otie strony procesu.
o wyniku derydowała wyrażona w głosówaniu wota wlęksżości.Przewodńc
ząq nie
głosował,jego funkcja polegała na nakładaniu przepisanej
plawem kary.
od
wyroku
-J'
-'
nie przyslugiwała apelacjaj)
W przytoczonym powyżej fragmencie Owidiusz kładzie
nacisk
na fakt, iż nię został
osądzony przez wybranych spośród obywateli sędziów
prąlsięgĘch, opieiająrycn swą
władzę na upoważnieniu stron. Kolegialne, a więc
zwĘkszającó sranse nu b"rr,ronnośćwydanie orzeczei mÓgł zagwarantować także sąd
senatorski z konsulami w roli
sędziów. Sąd senatorski,.instytucja powstała za czasów
prynqypatu Augusta jako
alternatpvna wobec iudiciunl pttblicuit36, zaczął przejmować
osątlzanie siraw doryczących ntaiestas i reperuwlae (naduĄć urzędniczyĄ,
być możó ,uuz" porr",]ni,rlr,
wytoczonym przeciwko senatoroln, niekiedy elrwitom.
Skoro Owidiusz nie odpowiadał przed zaonym z wymienionych
organÓw sprawu_
jąrych sądownictwo w sprawach karnych' tym_więksią
truonośćspńwia ustalenie
:!1'1!t"* postępowania i przebiegu przesiuchania pizeo samym cesarzem; wersy
133._134 rytowanego powyŻej fragmentu Tristiów
sugeiują bowiem, iż przesłuchanie i
wydanie wyroku przeprowadził August osobiście, wykorzystując
coercirio * władzę
karania przyslugującą na r_noc-v posiadanego ''imperium'i
oóoattową przeszkodę
s.tanowi brak szczegółowych danych na temat sądówniczej
właozy ługuśtai proce_
dury,zapomocąktórej sprawowałonbezpośredniąjurysoytcię.
ówaitit.isdictio,choĆ
niewątpliwie umacniana przez ustawy' oyła wywoózonu
i p"ńi włao.y p|n""psa uimperium'',
podobnie jak za czasów republ iki iurisdictio,crróć no.malnń
śpiu*o*unu
tylko przez pretorów, była w posiadaniu wszystkich urzętlÓw
wyposażonych w ,,imperium''. Istotny jest fakt, że wladza cesarska stale wzrastała
, piry ,rymjej zakres od
początku był dośćpłynny' Można więc przypuszczaĆ, że
eugust tuilz" * ori"orlni"
swej jurysdykcji działał zgodnie z zasadami i prawami,
które nie były ściśleokreślone.
o'
M ' Jon es, Th.e
the RonanRepublicanc!Prittcipate,oxford1972,
._''.
'Crimiłn!Cotlrtsof
s' 4_5
i n'; !,W' Krrn kel , Kleine
ScJtritten ann rontischcn Stra|ł,erfahran
Verfassungsgeschicłle, Weimar 1974, s. 36 i n.
33 Suet., Aug. 34; Cass.
Dio, Hisr. Rorn. LIV 30; D. 4g, 5.
tlltd' zwn rolniscltatt
A. H' M. .Iones, TheCrintinalCottrrs,..,s.49;W. Kunke l,op.cit',s.ó7in.
A. H. M' Jones, The Crhninu!Cotlłr..,s.54'
o:^n \'I . Jones,Snlr/icsiłtRonnltGoy,ertunentałtd.Law,oxfordi9ó0,s'98; W.
.lu
Kunkel'
op. cit., s. 294 i n.
37 A' H. M. Jones,
The ClitninnlCotłrs'..,s.94'
34
35
68
Marzena Dyjakowska
Jest to cecha nowej formy postępowania sądowego cogtłitio extra ordiłlenL Cechą
charakterystyczną pfocesu kognicyjnego była teżiedl|ofazowośćpostępowania, które
toczyło się od wszczęcia procesu aŻ do wydania wyroku przez urzędnika cesarskiego.
oskarĘciel prywatny traktowany był jedynie jako informator; mógł zostać wynagrodzony, jeślioskarżonemu udowodnionowinę. W zaleŹności otl stopnia winysąd mógł
złagodzić|ub zaostrzyć karę według swobodnego uznania, faktycztrie nie obowiązywaĘ tu regtr.Ę procedury i kary ustawowe, wiążące dla sądÓw publicznych. Wydany w1rok
nie był prawomocnyz chwilą ogłoszenia, stronie przysługiwało prawo zaskarżenia go
do wyższej instancjiJÓ. Najwyższą instancją był zaśsam cesarz. Formalne procesy w
poważniejszyclr sprawach, w ktÓre wmieszane byĘ osoby na wysokich stanowiskach,
prowadził August in canlcra (Iub in cubicttlo), to jesl w pokoju tego pałacu cry lvilli,
chcąc uniknąć publiczności. Dowodzą tego świadectwa literackie: Srvetoniusz [Aug.
33] opisuje proces, w którytn August przesłtrchując człowieka oskarżonego o ojcobójstwo Zadaje mu pyrania w ten sposÓb' by uniknąć jego przyznania się do winy, a tym
samyn zasądzenia kary śmierci przez utopienie poprzedzone zaszryciem go w wór. W
innyn procesie _ o sfałszownie testamentu * chcąc zapobiec skazaniu wszystkich
świadkow testamentu zgodnie z ustarvą korne|ijską dał sędziom rozpatrującym sprawę
wraz z nim (siłlzrrl cogtloscełxtibus) nie tylko tabliczkę do głosowania skazującą i
uwalniającą, ale i trzecią, zwalniającą otl otlpowiedzialności tych świadkÓw, ktÓrzy
padli ofiarą błędu' Styl przekazu Swetoniusza nie jest dośćjasny, lecz nie wydaje się
wskazylvaĆ, iŹ August interweniował w tych Sprawach przed tradyryjnym trybunałem
karnym, ale osobiście prowa<Iził postęporvanie z udziałem consil.i.um wyrażającego
swój osąd w głosowaniu' Inny przypadek opisuje Dio Kassjusz [Hist. Rom' LvI'26]|
kwestor oskarżony o mordelstwo przekonał Germanilra, by przemawiał w jego imieniu; jego oskarĄciel obawiając się wpłyrłuGermanika na sędziów ptzysięgłych zwrÓcił
się do Augusta o osobiste przejęcie sprav\ry' lecz ten odmówił' Oprócz świadectw
literackich najbardzie.! przekonująrym dowodem, iż August osobiście prowadził przesłuchania i procesy w sprawach karnych niezależnie od systemu sądów, jest identyczna
praktyka T}beriusza, który nieomal niewolniczcl naśladowałmetody swego poprzednika [Tac., Ann. IV 37]. Procedura taka nie wymagała formalnego oskarŹenia,
ograniczała _ jeślinie wykluczała _ znaczenia zeznait świadkÓw, nie dopuszczała
ape|acji' Jej zastosowanie w sprawie owidiusza byłoby tym bardziej prawdopodobne,
gdyby poeta Zvriąz,any był w jakiśsposób Z nagannym prowadzeniem się Jttlii - czy to
bezpośrednio jako jej kochanek, jak przypuszczają niektórzy uczeni, cąl też ułatwiając
jej spotkania z innymi, a nawet rłyvierając na nią demoralizujący wpływ sqłni
utworanri. Według świadectwa Tacyta [Ann. I1I 24] i Diona Kassjusza [Hist' Rom.
LvIlI, 24] August wykraczając poza prawo' nawet poza własne ustawy, traktował
cudzołÓstwo z kobiętami ze swej rodziny jako przestępstwo obrazy majestatu i w
sprawach Ęch sprawował szczegó|ną jurysdykcję. Dopełnia ten obraz także inny
pfzekaz Diona Kassjusza [Hist. Rom' LV' 10]' iż po wygnaniu swej cÓrki, Julii starszej,
prowadził on postępowanie w kilku sprawach o cudzołóstwo wśród najwyższych klas
Rirymu' feruj4c surowe wyroki, przypuszcza1nie na mocy /e.r1tLlią de ądultariis coercen18 Ibid., s. 113-114.
Prawne aspekty relegacji Owidiusza
dls. W sprawie owidius7a
69
nie
miał w każdym razie zastosowania specvficzny
rodzaj
lvymiaru sprawiedliwości sąd domowy (iłdicium
donlestictnt.),gdy oskarżony nie
mó gł być uważany Za członka rodziny cesarskiej'
Prawdopodobne jes[' że prynceps działając w sprawie
poety jak o urzędnlk (łnagistrafus) w cognit:io extra ordinem, prowadził rodzaj
formalnego irocesu' Brak jednak
na to bęzpośrednich dowoclÓw: Owidiusz
nic nie wspomina o świadkac hzeznająqch
przeciw niemu, choć mogło być dlafr korzystne
twierrlzić, iż postępek Został pfzedstawiony w sposób krzywdząry' Nie można wreszcie
wykazać, cąi wyrok był w ogóle
rezultatem jakiegokolwiek poslępowania prawnego.
Sprawa poóty mogła więc zostać
przeprowadzona w specjalnym trybie administraryjnym,
t"n bo*i"m tr!,t przy1ęty tył
pr4l orzekaniu relegacji - typowego naruędzia coercitiow
okresie."''rrr*u1i n"iJgacja owidiusza uchodzi Za typowy prą/klad
takiej kary dysryplinarnej, poniewaz jest
ona poświadczona jako coercitio w czystej postaci:
relegacje członkj* du*u.".ur_
skiego były wynikiem dyscypliny domowej|a opisany
przez Swetoniusza [Aug' 51]
przypadek wydarenia przeciwnika poritycznego
Augusta, Kassjusza z padwy, poror,uwia wątpliwość,czy kara była następsrw"* portępo*unia
sądowego ,zy ,or,:citio.
Wydalenie z Rzymu w określone miejsce w
okresie repub'iki stosowane było
wobec obyrvateli rzymskich rzaclko, o wiele częściej
w stosunku do nieobyr,vateli, na
podstawie uchwaĘ senatu. Masowych r'ydaleń
spotyka się w okresie pi"*rr"gu
pryncypatu niewie|e i uydaje się, że uchodziły
one nawet z.a dfficile renleclit.tnt
[Suet.,
Aug' 4Ż| Jedna z hipotez wiąż,ę tę karę z c!5łscypliną
oomową, rozciąganąw drodze
fikcji na całe państwo: prawo jej rłymierzania obywatelom
przysługuje cesarzowi jako
pnrri pan'iac, tak jak W okresie wczcsncj republiki
wymierzał
ją pater fantilias nieposłusznemu dziecku zsyłając je tlo wiejskióh posiadiościa''
Dopi"ro'* rot"
po
Chrystusie wydane zostaĘ przez Augusta dokładne
zarządzeniadotyczące określenia
''
miejsca pobytu, dopuszczalnej liczby służby itp.zzi|EroŻeniem
karą
tlopuszczającvm
sięprzeciwkonimwykroczeń[DioCass.,Hist'Rom'
LYIŻ7,Żin.l.Ustaleniate miaĘ
według Diclna dotyczyĆ "wykluczonych od ognia i wody,,,
azatem ixt.ttes; naleĄ jed'nak
przez to rozumieć także relegnti, ponieważ exiliłłll
bywałtr stosowane jako okl.eślenie
zbiorcze także na relegatioal.
Jakakolwiek była pr. crynarelegacji owidiusza, gwarancję
zachowania milczenia
stanowić rnogła relegacjado-'fo.mis _ jednąo
z najodieglejszycłr i najmniej oJwiedza_
nych przez Rzymian punktÓw imperium42. Nawót
uońiem po śmiórci ługusta jego
następca, Tybcriusz, nie wysłuchał błagań poety
i wstawiennictwa jego pr"zyjaciÓł o
złagodzenie wyroku i oclwołariie z miejsca zisłania'
W odczuciu o*ioiur*
tara uyła
39 }{' voIkm ann,
Ztł Rachrssprcchtłng itn PrinzĘat
Papyrusfonchunf und Antiken Rechtsheichichtei ll:s,
s. rój._
4o lbirl.,s. 194; por.Sen.Declem.,
4t Marcian' D'
ALlgltstrłs,,,Munchener Beitrage zur
|14,2in.
48.
zz'
5:
rtiIittnt niplcr cst:
Ioconłn intardicailn'pracler Ioant,
a2
dcs
S' stabryła,op. cit.,s.
au.t
36'
iisulac
attt
cmonttłt locon!,lI i|]rc|.dit'Iio, uttt latu
f;t'qa' !tt nllIl]iIIll1
y,irtcttlttnl,
id
ast
relcgatio itt itlsltlan.
10
Marzena Dyjakowska
wysoce nieproporcjonalna do winy; w swych utworach daje niejednobotnie wyraz
golyczy' prosząc o złagodzęnie okrutnego - we własnym mnicmaniu _ wyroku:
His precor, atque aliis possint flta rutnzina tlecti,
o Pąter1 o Pąrriąe clffa sallłsque tuae!
Non' ut in Ausoninnł redeanl, nisi forsitan olin4
cum longo poenae tenxpore vicnts eris;
nnius ex'il'ium pąLiloqLle qLlietills oro,
ut par delicto sit mea poena suo.
(Tt. II 573-578)
Modlę się, by twój boski nrajestat dał się ubłagaĆ tymi, a także innymi prośtrami' ojcze' obrorico i
zbawicielu swej ojczyzny! Nie Lr}agam nawet, bym mógł wrócić do ltalii, chyba że kiedyś, gdy moja dfuga
kara złagodzi twój gniew. Proszę tylko o spokojniejsze i bezpieczniejsze miejsce zesła nia, by moja kara równa
bvłd winie.
(przekład S. Stabryły)
Poeta wydaje się wprawdzie być szczęśliwy,że August w swej łaskawoŚci skazał go
na relegację, nie zaśna wygnanie (ełłilitułl).RóŹnicę pomiędzy lymi dwioma karami
usilnie podkreśla w elegii 11 z V księgi Ttistiów odpowiadając na list Źony, ktÓrą ktoś
znieważryłnazw,rając żoną wygnańca (Lao| ar'ułi): nie jest on wygnańcem (erul),|ecz
ZeSłańcem (rel'egans), costanowiło dlań mniejszą lrańbę' Podobną wypowiędź zwależĆ
można w drugiej księdze Tistiólę:
Afule, quod edictunt, quantvis inmtane ruinarqtte
aunnlen in poenae nontine lene fitit.
Quippe relegaftts, non exltl, dicor itt illo.
(Tr. II 131-133)
Dodaj, że edylit' choĆ groźrry i srogi, karę określiłjednak w sposób łaskawy. Wszakże wynlieniony w
oiu jestcnl jako zesłaniec, a nie wygnaniec.
(przekład w}asny)
żeli owirtiusZ okreś1iłswoją karę w dokładniejszyc'h terminach prawnych _ choć
idąc rv śladZa powszechnym zwyczajcm językovuyIn*' mówi rł' innym nriejsctr o
txilittna+ - czyni to nie bez powodu. Relegacja była bowiem karą rezerwowaną dla
honestiores _ obyrvateli na1eŹących do klasy uprzywilejowanej. Relegowany zacliowy_
wał prawa obr;Vatelskie w przeciwieństwie <]o entles oraz skazanych na deportatio,
obostrzoną internowanicm w narzuconym miejscu pobytu Z koniecznością prryjęcia
Je
jego ob}Ą'Vate1stwa, a z reguły też z konfiskatą mienia. Dopiero od 23 roku po
Chrystusie z faktyczną utratą obylvatelstwa rzymsldego, niekiedy i konfiskatą majątku
łączyłasię także wspomniana wyzej interdictio aqilae et ignts ("zakaz wody i ognia'')'
czyli banicja.
Z
uvłagi na czas trwania wyróżniano: relegatio a'd tentpus (zesłanie czasowe --od
i relegatio l)erpetua (zesłanie dożłĄilotnie). W przypa<lku
roku do tlziesięcitr Lat)
43 ULiwiusza(XXV,ó)występujepolączenie rclcgattittatilitłn.Pr7jedokresen}cesarstwatylko
C}ceron w Rosc. Amer. 15 uĄwa słowa rclcgaio, gtlzie dolączenie rzadkiego słowa ancndatio podkreśla
nienykłośćwyrażenia: Tanrcnnc llacc vita a ta nsticana rclcgaio atque ancndatio upellabirur?.
44 Tr. tI 1B5' 577. Ze poeLa nie zawsze zwraca uwagę na faclrowe lerminy prawnicze, wskazujc
olireślelrie swego przewinienia raz j ako dclicnun (Tr. Il 5787)' razjako crilncn (np. Tr. II 207)'
Prawne aspektv relegacji Owirliusza
71
owidiusza cz'as Zesłania nie Został określony: poeta
wciąż zdaje się spodziewać
ułaskawienia i odwolania do Rrymu. odwołani'e relegacji
leżałojedynie w kompe ten_
cjach cesarza i było łatwiejsze <lo uzyskania w porÓwnani
u z exttiuni,ktorego dokonywano na podstawie przepisów prawnych; aby np' uąyskać
odwołanie reńgacji Julii
Starszej,lud zwracał się jedynie do Augusta
JsuJt., eug. os]'
Choć relegacja owidiusza połączona była z internowaniem,
poeta nie stracił praw
o'b}'\'vateiskich ani samego obywatelstwa
{nec niłi ius civis nec niihi nonten abest _Tr.
II 56), a także majątku (nec mea conc^sa est aliis
fortuna - ibid., 57). Wobec jednak
dumnego tonu' w jakirn.broni swej niepodporządkowanej
zaleceniom oficjainej
propagandy twórczości, niezręcznie, a często ironicznie
brzmią hołdy pod adresem
wspaniałomyślnościcesarza, bo
Ącie z dala od Rzymu nie ma ala poety w gruncie
r
zeczy żadnej wa rt ości
Erga illttnt deruens in nte saet,ire coegi,
lłłiliLts imnlensus quo nihil orbis habet?
IpsaEte delictis victa est clementia nosn is,
nec lanlen en oei vitn negata meo est?
Vita procttl patria subagełlda sttb rue Boreo
qua nlaris Ełaini terra siłlistta iaceł.
:
(Tr.IV 8,37-4Ż)
Więcja * szalony
_ ściągnąłenlna siebie
gniew te8o' któryjest najłagodniejszyw świecie? CryŹjednak
Fgo łagodnośćzostała pokonana
prŻez mój występek i cąź pomimo mego błędu nie darorvał
mi lrycia?
Zycia, które muszę pędzić z dala od ojciryzny' pod biegunenr pólnocnym,
w kraju na lewym brzegu Morza
Czarnego.
(przekład s. stabryĘ)
Gorzka ironia tkwi w.Zakończeniu elegii 8 z czwartej księgi
Tristiów: to gni€w
władcy, a nię własna wina jest przyczyną kaństroĘ poety.
Aby uniknąć gniewu Boga
_ Cezam' nie wystarczy być tylko niewinlrym,
t r.ii i"'ir"" ziviegaci,
o J-ÓiĘ" ł''r.ii{_
Nantqllamquanvitiopars estćotrnąctałłialontn,
Plus lanrcn
ełii rutnini'ł ira tledit.
Et vos ądnloniti łlostris qlroque
tłe q
uardent
__
st.tp e
(ibid.,4e-s2)
fos ent eru
iss
casibtts este,
e vi ru nl.
Btl chociaż częśćnieszczęśćściągnąłna mnie lnój btąd, tojednak
więcej ich spadło na mnie z powodu
gniervu bóstwa. Awięc niechaj mój los trędzic dla was również
rrauĘ, że naleĘ zasłuĄć sobie na łaskę nęźa
równego bogom.
(przekład S' StabryĘ)
Relegacje Owidiusza i nastrój, jaki się wokół niego sprawy
wytwor4ll, wskazują
nie tylko na początki delatorstwa lerroru i ponizenia, łtore itaną się
cechanri
późniejszego cesarstwa46;' p'yncypat Augusta przyniósł za
sobą groŹną praktykę
samodz'ielnego wymicrzania przezcesarzy kar bez przepisanego
pru*.* pni,qpo*.nia sądowego.
a5
aó
s. stabryła,op.cil.,s.304'
L. Winniczuk,op' cit.,s. 74.
7Z
Marzena DYjakowska
Mąnena Ąjakowskn
TT]I1
JURIDICAL iĄsPECT oF ovtD's RELEGATIoN
Summary
The article discusses two causes of the fault of the great poet Ovid: a poemArs anatoia and a secret
mistake. No public proceeclings were instituted against Ovid: he was not condemned by the senate and he
did not appear before a court. The juclge was the Emperor Augustus himself, but it is difficult to assume
the probable procedure used by him, Ovid was punished by relegation; his property remained his own and
he retained his rights ofci(izenship. The Ovid's cause is an example ofthe dangerous practice oflhe Roman
emperos, who exercised jurisdiction without a trial of any kind.