docB+R - Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego
download 
Reklamacja Transkrypt
B+R - Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego
Aleksy Miarkowski Ekspert CA KJ ds. podatków i finansów publicznych Prawnik, licencjonowany doradca podatkowy, posiada 5 lat doświadczenia w krajowych i międzynarodowych firmach doradczych. Specjalizuje się w zakresie cen transferowych, podatku od osób prawnych i podatku od nieruchomości. Doktorant w Katedrze Prawa Finansowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Przygotowuje rozprawę doktorską na temat podatkowych instrumentów wsparcia rozwoju innowacyjności (R&D) u przedsiębiorców. Autor publikacji z zakresu prawa podatkowego. Uczestniczył w przygotowaniu rekomendacji regulacji podatkowych w ramach prac Rady Konsultacyjnej Prawa Podatkowego działającej przy Ministerstwie Finansów. Współautor projektu ustawy o Rzeczniku Praw Podatnika przygotowanej w ramach Fundacji Republikańskiej. Ulżyć innowacjom Uwagi do projektu zmian w uldze podatkowej na działalność badawczo-rozwojową (B+R) Aleksy Miarkowski Analiza 2/2016 Spis treści Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 2. Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 3. Parametry ulgi B+R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 4. Konstrukcja ulgi B+R – analiza propozycji MNiSW . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 4.1. Katalog kosztów kwalifikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 4.2. Stawka ulgi B+R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 4.3. Podstawa odliczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 4.4. Rozliczenie w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 4.5. Mechanizm refundacji / wiek przedsiębiorcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 5. Konstrukcja ulgi B+R – inne wybrane parametry . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 5.1. Wiążąca opinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 5.2. Limity i wyłączenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Załącznik. Podatkowe instrumenty wsparcia działalności B+R – Polska na tle UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 4 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom Streszczenie Tezy 1) Zachęty podatkowe wspierające prowadzenie działalności badawczorozwojowej przez przedsiębiorców są skutecznym i powszechnie wykorzystywanym na całym świecie narzędziem. 2) Dotychczasowy, alternatywny dla zachęt podatkowych, system dotacji bezpośrednich ma wiele wad, zaczynając od pisania wniosków pod klucz, przy których urzędnik decyduje o poziomie innowacyjności, a na generowaniu nadmiernych nakładów administracyjnych kończąc. 3) Wprowadzona 1 stycznia 2016 r. ulga B+R (uchwalona przez sejm poprzedniej kadencji) ze względu na swoją konstrukcję oraz stosunkowo niską stawkę nie jest rozwiązaniem atrakcyjnym. 4) Propozycje zmian tej ulgi, przedstawione w projekcie ustawy z dnia 4 marca br. przygotowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zmierzają w dobrym kierunku. Pozytywnie należy ocenić przede wszystkim prawie dwukrotne zwiększenie stawki ulgi B+R oraz wprowadzenie możliwości otrzymania zwrotu gotówkowego przez start-upy. 5) Mimo zalet projekt ten pozostawia pole do korekty w celu usprawnienia i zwiększenia efektywności ulgi B+R. W szczególności należy rozważyć możliwość likwidacji zamkniętego katalogu kosztów kwalifikowanych B+R, będącego podstawą rozliczenia ulgi. Pozwoli to wyeliminować potencjalne spory interpretacyjne i urealnić poziom zachęty B+R do rzeczywistego poziomu ponoszonych wydatków na działalność B+R. Warto rozważyć także rezygnację z zaproponowanego mechanizmu przyrostowego (tj. wzrost ulgi dla inwestujących długo i coraz więcej), z którego wycofały się już prawie wszystkie państwa UE m.in. ze względu na to, że mechanizm ten może zniekształcać procesy rozwoju technologii i prowadzenia prac B+R. Należy przeanalizować możliwości zwiększenia stawki ulgi B+R oraz kwoty zwrotu gotówkowego (refundacji). Pomimo propozycji MNiSW w zakresie dwukrotnego podwyższenia stawki, nadal będzie ona dwa razy niższa od podobnych zachęt w państwach naszego regionu. 6) Rekomendowane jest także m.in. wprowadzenia możliwości dobrowolnego otrzymania opinii zabezpieczającej prawo podatnika do skorzystania z ulgi B+R, co zwiększy pewność prawa oraz stabilność finansową przedsiębiorców. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 5 Analiza 2/2016 1. Wprowadzenie Pomimo wzrostu PKB i coraz większych nakładów bezpośrednich na działalność badawczo-rozwojową (B+R) w formie dotacji i grantów naukowych, polska gospodarka nie nowocześnieje. Świadczą o tym dramatycznie niski poziom patentów oraz mały udział produktów i usług wysokiej technologii w PKB. Duży odsetek firm otrzymujących dotacje po kilka latach przestaje istnieć. Jednocześnie niewielu naukowców jest zaangażowanych w prace B+R w biznesie (niski poziom komercjalizacji wyników badań prowadzonych na uczelniach). Wydatki na prowadzenie działalności B+R w Polsce (tzw. wskaźnik GERD1) były w 2014 r. zaledwie na poziomie 0,94% PKB, z czego mniej niż połowę stanowiły wydatki sektora przedsiębiorstw. Tym samym wskaźnik ten znacząco odbiega od średniej dla krajów UE, która w 2013 r. znajdowała się na poziomie 1,91%. Z kolei, zgodnie ze strategią Europa 2020, Polska jest zobowiązana do osiągnięcia poziomu 1,7% PKB. Jeszcze do niedawna polski system podatkowy nie zawierał praktycznie żadnych zachęt dla przedsiębiorców prowadzących działalność B+R. Tymczasem w większości państw UE takie zachęty obowiązują od lat i sprawdzają się jako efektywne narzędzia wspierania działalności B+R. Poza tym systemy podatkowe większości państw UE zawierają nie jedną ulgę, a cały system ulg podatkowych wspierających powstawanie innowacji na różnych etapach i w różnym wymiarze. Także w takich państwach jak np. USA, Japonia, Australia, Izrael obowiązują rozbudowane zachęty podatkowe w tym zakresie. Jednocześnie należy zaznaczyć, że system wsparcia działalności B+R oparty o ulgi podatkowe, w przeciwieństwie do systemu dotacji bezpośrednich, pozwala wspierać wszystkich przedsiębiorców podejmujących prace B+R niezależnie od tego, czy dany projekt zakończy się sukcesem, czy porażką (przy pracach B+R często, aby odnotować jeden sukces, trzeba ponieść 10, 20, 50, a nawet i więcej porażek), niezależnie od poziomu innowacyjności i wreszcie niezależnie od tego, czy zostanie uruchomiony nowy nabór wniosków i czy przedsiębiorca wystarczająco dobrze opanował umiejętność „wstrzelenia się” w klucz. Instrumenty podatkowe wymagają także mniejszych nakładów administracyjnych i zmniejszają poziom bezpośredniej re1 Wewnętrzne wydatki na działalność B+R (ang. Gross Domestic Expenditure on Research and Development) badane jako procent PKB. 6 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom dystrybucji, jaki powstaje w czystym systemie dotacyjnym. Ponadto po 2020 r. znacząco zmniejszą się fundusze unijne w ramach systemu dotacji. Należy wspomnieć, że niektóre badania wykazują, że wzrost wskaźnika nakładów prywatnych na badania i rozwój w stosunku do PKB (tzw. wskaźnik BERD2), które są stymulowane ulgami podatkowymi, skutkują zmianą tempa wzrostu PKB. Przykładowo zmiana wskaźnika BERD do PKB o 0,1% może przełożyć się na jednoczesny dodatkowy wzrost PKB per capita o 0,2%3. Wprowadzona 1 stycznia 2016 r. ulga B+R (uchwalona przez sejm poprzedniej kadencji) ze względu na swoją konstrukcję oraz stosunkowo niską stawkę nie jest rozwiązaniem atrakcyjnym. Ani dla polskich przedsiębiorców prowadzących badania i prace rozwojowe, którzy muszą ponosić większe obciążenia fiskalne niż ich konkurenci w innych państwach (a start-upy w praktyce często nie mogą z niej w ogóle skorzystać), ani dla firm międzynarodowych, które, lokując swoje centra B+R, często biorą pod uwagę zachęty podatkowe obowiązujące w poszczególnych państwach. 2 Business Expenditures on Research and Innovation. 3 Według metodologii przyjętej przez OECD w raporcie The sources of Economic Growth in OECD Countries, OECD, Paris 2003, co zostało zauważone także m.in. przez Ministerstwo Gospodarki: http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp? key=592C7590. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 7 Analiza 2/2016 2. Wnioski i rekomendacje Propozycje zmian w zakresie ulgi podatkowej na działalność B+R, przedstawione w projekcie ustawy z dnia 4 marca br. (przygotowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zmierzają w dobrym kierunku. Pozytywnie należy ocenić przede wszystkim prawie dwukrotne zwiększenie stawki ulgi B+R oraz wprowadzenie możliwości otrzymania zwrotu gotówkowego przez start-upy. Zmiany te zdecydowanie przyczynią się do wzrostu popularności ulgi, a tym samym w dłuższej perspektywie do zwiększenia innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki. Mimo tego projekt ten pozostawia pole do możliwej modyfikacji w toku prac nad ustawą w celu usprawnienia i zwiększenia efektywności ulgi B+R. W szczególności należy rozważyć możliwość: ■ likwidacji zamkniętego katalogu kosztów kwalifikowanych (lub jego rozszerzenie), tak aby za koszty kwalifikowane były uznawane wszystkie koszty uzyskania przychodów mające związek z działalnością B+R; ■ podwyższenia stawki ulgi B+R (np. do 100%); ■ rezygnacji z mechanizmu przyrostowego, elementu zniekształcającego procesy rozwoju technologii i prowadzenia prac B+R; ■ wprowadzenia braku ograniczeń czasowych w zakresie rozliczenia straty podatkowej z tytułu kosztów związanych z działalnością B+R; ■ uproszczenia mechanizmu i zwiększenia kwoty refundacji; ■ wprowadzenia możliwości dobrowolnego otrzymania opinii zabezpieczającej prawo podatnika do skorzystania z ulgi B+R; ■ wdrożenia mechanizmów umożliwiających zabezpieczenie interesu państwa przed potencjalnymi nadużyciami ze strony podatników oraz niekontrolowanymi kosztami budżetowymi. 8 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom 3. Parametry ulgi B+R Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przygotowało projekt nowelizacji przepisów w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych oraz osób fizycznych dotyczący ulgi podatkowej na działalność B+R, który wprowadza korekty do kształtu obecnej ulgi. Do 31 grudnia 2015 r. ulga tego rodzaju w Polsce w ogóle nie obowiązywała4, podczas gdy analogiczne zachęty podatkowe były już powszechnie stosowane w większości państw UE jako skuteczne narzędzia wsparcia działalności badawczo-rozwojowej. Poniższa tabela przedstawia początki powstawania ulgi B+R w Polsce: Data Podmiot inicjujący Ministerstwo Gospo01.03.2004 darki, Pracy i Polityki Społecznej Dokument/akt normatywny Propozycja Strategia zwiększenia nakładów na działalność B+R w celu Brak konkretnej propozycji osiągniecia założeń strategii lizbońskiej Ministerstwo Nauki Analiza uwarunkowań fiskal45% – MŚP 23.12.2010 i Szkolnictwa Wyższe- nych związanych z prowadze31% – duzi przedsiębiorcy go (analiza zewnętrzna) niem prac B+R Projekt Programu Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 r. 26% odliczanych od podatku (tj. ok. 140%) 08.04.2014 Rada Ministrów Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 r. Brak konkretnej propozycji 13.03.2015 Prezydent RP Projekt ustawy o zmianie nie50% – MŚP których ustaw w związku ze 20% – duzi przedsiębiorcy wspieraniem innowacyjności Narodowe Centrum 17.03.2015 Badań i Rozwoju Projekt zachęt podatkowych dla działalności B+R 01.01.2013 14.04.2015 Ministerstwo Gospodarki Rada Konsultacyjna Prawa Podatkowego przy Ministerstwie Finansów 150% – badania podstawowe 100% – badania przemysłowe, prace rozwojowe itd. Rekomendacja w sprawie konstrukcji ulgi w podatku docho100% – K dowym na działalność badawczo-rozwojową (B+R) Ustawa o zmianie niektórych Sejm RP (pod wpływem ustaw w związku ze wspiera25.09.2015 Ministerstwa Finanniem innowacyjności (Dz.U. sów) z 2015 r. poz. 1767) 30% – koszty personalne 20% – KK dla MŚP 10% – KK dla dużych Projekt ustawy o zmianie nieMinisterstwo Nauki 50% – koszty personalne których ustaw określających 04.03.2016 i Szkolnictwa Wyższe50% – KK dla MŚP warunki prowadzenia działalgo 30% – KK dla dużych ności innowacyjnej Źródło: Opracowanie własne. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 9 Analiza 2/2016 W tym czasie, kiedy w Polsce rozważano propozycje ulg B+R (przedstawione w powyższej tabeli), Komisja Europejska przy pomocy zewnętrznej instytucji badawczej przeprowadziła badanie5 wśród państw członkowskich UE oraz kilku innych państw, jak np. USA, Japonia, Izrael, mające na celu sparametryzowanie mechanizmów składających się na ulgi B+R obowiązujące w poszczególnych państwach oraz podjęcie próby ich oceny. W tym kontekście KE wyodrębniła ok. 20 parametrów ulg B+R oraz oceniła je (pozytywnie, neutralnie, negatywnie). Poniższa tabela przedstawia ocenę obecnie obowiązującej ulgi B+R oraz proponowanych zmian przez MNiSW na tle klasyfikacji i rekomendacji KE. 4 Obowiązywała jedynie tzw. ulga na nabycie nowych technologii, która nie promowała prowadzenia prac B+R, a jedynie zakup od innych podmiotów już gotowych wynalazków/licencji w postacie wartości niematerialnych i prawnych. 5 European Commission, A Study on R&D Tax Incentives, Final Report, 2015, Taxation Papers, Working Paper No. 52-2014, s. 1-130; European Commission, Annex: Country fiches, [w:] A Study on R&D Tax Incentives, Final Report, 2015 Taxation Papers, Working Paper No. 52-2014, s. 1-113; European Commission, Annex: Good practice cases,[w:] A Study on R&D Tax Incentives, Final Report, 2015, Taxation Papers, Working Paper No. 522014, s. 1-43. 6 Parametr ten (tj. stawka ulgi B+R/hojność) nie został ostatecznie uwzględnione w badaniu KE ze względu na to, że jest on bardzo trudny do zmierzenia i ocenienia. 10 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom L.p. Parametr ulgi B+R Rekomendacje Komisji Europejskiej Pozytywna (1) Neutralna (0) Negatywna (-1) Obecna Proponowana ulga B+R zmian MNiSW Rodzaj ulgi B+R 1. Konstrukcja do wewnątrz czy na zewnątrz Konstrukcja do wewnątrz (wspieranie prowadzenia działalności B+R) – Konstrukcja na zewnątrz (np. wspieranie pozostawania patentów w kraju, np. patent box) 1 2. Konstrukcja odliczenia Odliczenie od podatku Odliczenie od podstawy opodatkowania Obniżenie stawki podatku lub zwiększenie kosztów przy odpowiednim źródle przychodów (patent box) 0 3. Katalog kosztów kwalifikowanych Wydatki IP 1 1 (zwiększono) 4. Stawka ulgi B+R6 Pewna – Nadmierne wsparcie 0 0 (zwiększono) 5. Podstawa odliczenia Uzależniona od bieżącej wartości wydatków B+R – Przyrostowa 1 -1 Wymóg nowości Nowość dla świata, nowość dla państwa – Jawna zachęta do naśladowania 0 6. Wszystkie wySzczególnie wynagrodzedatki dotyczące nie personelu B+R B+R Ukierunkowanie ulgi B+R 7. Region Brak ukierunkowania na region – Bardzo skomplikowane zasady ukierunkowania na regiony 0 8. Forma prawna działalności Wszystkie podmioty prawne – Przedsiębiorcy z kapitałem zagranicznym 1 9. Wielkość przedsiębiorcy Brak ukierunkowania MŚP Duzi przedsiębiorcy 0 10. Progi i limity Brak progów i limitów Progi i limity Niższa stawka B+R dla niższych wydatków B+R 1 11. Rozliczenie ulgi w czasie Tak – Nie 1 1 (wydłużono) 12. Mechanizm refundacji Tak dla młodych przedsiębiorców – Brak -1 1 13. Wiek przedsiębiorcy 0 1 14. Pole aktywności / rodzaj technologii Minimalna wielkość 15. wydatków B+R Ukierunkowanie na mło- Brak ukierunko- Ukierunkowanie na zasiedziadych przedsiębiorców wania łych przedsiębiorców Brak ukierunkowania – Ukierunkowanie (np. branża energetyczna, szczepionki) Brak limitu – Bardzo wysoki limit dolny 1 1 Organizacja ulgi B+R 16. Terminy Minimalny możliwy czas – Dłużej niż rok po poniesieniu kosztów B+R 1 17. E-deklaracje Tak – Nie 1 18. Jedno okienko Tak – Nie 1 19. Konsultacje społeczne Tak – Nie -1 Ewaluacja Tak, najlepiej zaplanowana i regularna – Nie -1 20. 1 Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem kryteriów KE. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 11 Analiza 2/2016 4. Konstrukcja ulgi B+R – analiza propozycji MNiSW W dalszej części analizy omówione zostaną propozycje korekty ulgi B+R zgłoszone w najnowszym projekcie. 4.1. Katalog kosztów kwalifikowanych Obowiązująca od 1 stycznia br. ulga B+R jest skonstruowana w ten sposób, że umożliwia podatnikowi dodatkowe odliczenie od podstawy opodatkowania pewnego rodzaju kosztów związanych z działalnością B+R (dalej: koszty kwalifikowane). W ten sposób podatnik może odliczyć dany koszt związany z działalnością B+R na zasadach ogólnych (100%) oraz dodatkowo, dzięki uldze B+R, ten sam koszt może odliczyć jeszcze raz, np. 30% (dalej: stawka ulgi B+R). Obecnie za koszty kwalifikowane uznaje się (pod warunkiem wystąpienia związku z działalnością B+R): ■ wynagrodzenia personelu wraz z narzutami; ■ nabycie materiałów i surowców; ■ ekspertyzy, opinie, usługi doradcze i usługi równorzędne, a także koszty związane z pozyskiwaniem wyników badań naukowych, świadczonych lub wykonywanych przez jednostki naukowe; ■ odpłatne korzystanie z aparatury naukowo-badawczej; ■ odpisy amortyzacyjne od wartości niematerialnych i prawnych oraz środków trwałych (wyłączając samochody osobowe, budynki, i lokale). Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w przygotowanym projekcie ustawy zaproponowało rozszerzenie powyższej listy kosztów kwalifikowanych o koszty uzyskania patentu na wynalazek (np. koszty przygotowania dokumentacji zgłoszeniowej do odpowiednich urzędów patentowych, koszty postępowań patentowych itd.). Zaznaczyć przy tym należy, że zaproponowane rozszerzenie katalogu kosztów kwalifikowanych (brzmienie przepisu) pochodzi wprost z § 3 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 26 sierpnia 2009 r. w sprawie funduszu innowacyjności7. Zaproponowane rozwiązanie jest z pewnością korzystne dla podatników i może przyczynić się do większej popularności ulgi B+R. Dodatkowo w zakresie kosztów uzyskania patentu na wynalazek stosunkowo łatwo jest zwe7 Dz. U. Nr 143, poz. 1171, ze zm. (dalej: Rozporządzenie MG). 12 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom ryfikować ich związek z działalnością B+R, a zatem ta zmiana nie powinna wywołać nadmiernych sporów. Jednakże, niezależnie od powyższego, katalog kosztów kwalifikowanych nadal nie obejmuje wielu kategorii wydatków, które ponoszą podatnicy w zakresie prowadzonej działalności B+R. Są to np. koszty odpłatnego korzystania z innych urządzeń, odpisy amortyzacyjne dokonywane od budynków, lokali i gruntów, odsetki od kredytów i pożyczek, koszty ogólne, nieodliczony VAT itd. Dla porównania poniższy wykres przedstawia najbardziej popularne koszty kwalifikowane stosowane w konstrukcji ulg B+R w różnych państwach członkowskich UE. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KE. Oceniając zakres katalogu kosztów kwalifikowanych B+R, należy także wziąć pod uwagę inne istniejące już konstrukcje prawne oraz praktyki w tym zakresie, np. katalogi kosztów kwalifikowanych B+R wynikające ze wspominanego rozporządzenia o funduszu innowacyjności8, prawa pomocy publicznej9, standardów statystycznych OECD10, międzynarodowych standardów 8 Pozytywny katalog z § 3 Rozporządzenia MG. 9 Pozytywny katalog z Art. 25 ust. 3 Rozporządzenia KE nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznającego niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu (dalej: rozporządzenie KE dot. pomocy publicznej). 10 Pozytywny i negatywny katalogu (ogólny opis) z Rozdziału 5 i 6 Podręcznika OECD Frascati Manual z 2002 r. – Proponowane procedury standardowe dla badań statystycznych w zakresie działalności badawczo-rozwojowej (dalej: Podręcznik Frascati Manual). Dokument Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 13 Analiza 2/2016 rachunkowości11, a także zaproponowane w projekcie NCBiR czy przedstawione w analizie przygotowanej na zlecenie MNiSW. Niemal wszystkie powyższe katalogi mają szerszy zakres w porównaniu do omawianego katalogu kosztów kwalifikowanych skonstruowanego na potrzeby ulgi B+R (nawet po nowelizacji przygotowanej przez MNiSW). Jeśli ulga B+R ma być skuteczną zachętą do prowadzenia działalności B+R, to zakres kosztów kwalifikowanych powinien być jak najszerszy. Także KE zaleca objęcie ulgą B+R jak największej bazy kosztowej, ze szczególnym uwzględnieniem kosztów personelu B+R. Jednocześnie jako alternatywę do poszerzenia katalogu kosztów kwalifikowanych, należy rozważyć całkowitą rezygnację z tego katalogu. Takie rozwiązanie pozwoli na zbudowania jak najszerszej bazy kosztowej z tytułu wydatków B+R oraz umożliwi zachowanie odpowiedniego stopnia nieskomplikowania ulgi B+R. O prawie do objęcia danego wydatku ulgą B+R decydowałby przede wszystkim związek tego wydatku z prowadzoną działalnością B+R (już szczegółowo zdefiniowaną w art. 4a pkt 26-28 ustawy o CIT oraz art. 5a pkt 38-40 ustawy o PIT). Przy czym należy zapewnić objęcie ulgą B+R kosztów zarówno bezpośrednio związanych z prowadzoną działalnością B+R, jak i ogólnych proporcjonalnie związanych z działalnością B+R (np. koszty administracyjne). Po pierwsze, takie rozwiązanie pozwoli poszerzyć bazę kosztową (tj. urealnić poziom zachęty B+R do rzeczywistego poziomu poniesionych wydatków na działalność B+R), co jest systemowo lepszym i prostszym rozwiązaniem, które z punktu widzenia budżetu można zneutralizować, np. poprzez operowanie stawką ulgi B+R. Po drugie, likwidacja katalogu kosztów kwalifikowanych pozwoli wyeliminować potencjalne spory interpretacyjne oraz pokontrolne dotyczące wątpliwości, które rodzaje wydatków mieszczą się lub nie w katalogu kosztów kwalifikowanych12. Po trzecie, zdecydowanie zmniejszy to nakłady administracyjno-księgowe potrzebne do skorzystania z ulgi B+R. ten nie stanowi powszechnie lub wewnętrznie obowiązującego prawa w ramach OECD. Jest to obszerne opracowanie w zakresie prowadzenia prac B+R, które powstało w 2002 r. i jest już szóstą edycją tego dokumentu (pierwsza edycja powstała w 1963 r.). 11 Pozytywny i negatywny katalog z pkt. 66 i 67 Rozporządzenia KE nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmującego określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z Rozporządzeniem nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady – MSR 38 wartości niematerialne (dalej: MSR 38). 12 Na tle obecnych przepisów już powstają wątpliwości interpretacyjne, np. czy do kosztów kwalifikowanych można zaliczyć połowę wynagrodzenia pracownika (jeśli on wykonuje prace B+R tylko w połowie etatu, a w pozostałej części pełni inne funkcje) oraz czy w katalogu kosztów kwalifikowanych mieszczą się wszystkie ekspertyzy, opinie itd., czy tylko te pochodzące od jednostek naukowych. 14 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom 4.2. Stawka ulgi B+R Obecnie stawka ulgi B+R wynosi: ■ dla dużych przedsiębiorców: - 30% z tytułu kosztów wynagrodzenia pracowników, - 10% z tytułu pozostałych kosztów kwalifikowanych. ■ dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorców: - 30% z tytułu kosztów wynagrodzenia pracowników, - 20% z tytułu pozostałych kosztów kwalifikowanych. Zgłoszony projekt zwiększa stawkę odliczenia, która ma wynosić: ■ dla dużych przedsiębiorców: - 50% z tytułu kosztów wynagrodzenia pracowników, - 30% z tytułu pozostałych kosztów kwalifikowanych. ■ dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorców: - 50% z tytułu wszystkich kosztów kwalifikowanych. Co ciekawe, propozycja ta jest poniekąd zbliżona do projektu ustawy Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego, który zakładał, że stawki ulgi B+R będą wynosić: ■ 20% dla dużych przedsiębiorców, ■ 50% dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorców. Podobna propozycja znalazła się w analizie przygotowanej na zlecenie MNiSW ok. 5 lat temu, w której jako jedno z rozwiązań podano stawkę 31% (dla dużych przedsiębiorców) oraz 45% (dla MŚP). Na moment przeprowadzania analizy taka propozycja wysokości stawek ulgi B+R zakładała osiągnięcie 5 miejsca w rankingu OECD Indeks B13. Przedsiębiorca miałby uzyskać 35 centów korzyści podatkowej z tytułu 1 dolara zainwestowanego w działalność B+R. Komisja Europejska w przeprowadzonym badaniu ulg B+R nie dokonała porównania wysokości stawek ulg B+R w państwach członkowskich UE, uznając, że pomiar korzyści podatkowych wynikających z systemu ulg B+R w poszczególnych państwach byłby trudny do określenia zarówno przy samym pomiarze, jak i przy ich ocenie. 13 Ranking OECD przedstawiający pomiar ulg podatkowych B+R, polegający na zbadaniu ilości centów korzyści podatkowej osiągniętej przez przedsiębiorcę inwestującego 1 dolara w działalność B+R. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 15 Analiza 2/2016 Niezależnie od powyższego, ustalając wysokość stawki ulgi B+R, należy wziąć pod uwagę m.in. takie dane jak: ■ wysokość stawek B+R w państwach naszego regionu przy uwzględnieniu stawek CIT obowiązujących w tych państwach; ■ koszty budżetowe systemu ulg podatkowych z tytułu działalności B+R w państwach UE jako procent PKB; ■ Indeks B, tj. pomiar OECD dotyczący ilości centów korzyści podatkowej osiągniętej przez przedsiębiorcę inwestującego 1 dolara w działalność B+R. Odnosząc się do pierwszego z powyższych punktów, należy wskazać, że w naszym regionie zdecydowanie dominują ulgi B+R oparte o metodę odliczenia od podstawy opodatkowania. Przedstawiają się one następująco: ■ Czechy (stawka CIT – 19%, stawka ulgi B+R – 100%); ■ Węgry (stawka CIT – 19%, stawka ulgi B+R – 100%); ■ Litwa (stawka CIT – 15%, stawka ulgi B+R – 200%); ■ Łotwa (stawka CIT – 15%, stawka ulgi B+R – 100%); ■ Chorwacja (stawka CIT – 20%, stawka ulgi B+R – 75-150%)14. Pozostałe punkty (koszty budżetowe jako procent PKB oraz Indeks B) zostały przedstawione w formie wykresów w Załączniku do niniejszej analizy. Wynika z nich, że Polska ponosi z tytułu ulg podatkowych wspierających innowacyjność koszty zaledwie na poziomie 0,0004% PKB, podczas gdy np. w przypadku Węgier jest to 0,11% PKB, a Czech – 0,06% PKB. Analogicznie niekorzystnie Polska prezentuje się w rankingu OECD (Indeks B). W związku z powyższym, należy stwierdzić, że na chwilę obecną, pod kątem realnej efektywności instrumentów fiskalnych w zakresie B+R, Polska znajduje się na końcu państw UE. Wynika to z zaniedbań dokonanych na przestrzeni ostatnich lat. Zaproponowane rozwiązanie przez MNiSW zdecydowanie poprawia i zwiększa wysokość ulgi B+R niemal dwukrotnie. Niemniej jednak na tle państw regionu nadal nie jest to rozwiązanie atrakcyjne. Ani dla międzynarodowych korporacji, które, lokując swoje centra B+R, często biorą pod uwagę zachęty podatkowe obowiązujące w poszczególnych państwach, ani dla polskich przedsiębiorców (start-upów, innowatorów), którzy muszą ponosić większe obciążenia fiskalne niż ich konkurenci w innych państwach. Jednocześnie zalecane jest przeprowadzenie szczegółowych analiz ekonometrycznych i statystycznych w zakresie oszacowania kosztów/wpływów budżetowych oraz tempa wzrostu wydatków B+R w wyniku wprowadzenia ulgi 14 16 Dane na koniec 2014 r. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom B+R z określoną stawką. Pomocne będzie także zbadanie relacji wzrostu wskaźnika BERB15/PKB do wysokości stawki ulgi B+R zarówno ex ante, jak i ex post. 4.3. Podstawa odliczenia Kolejnym nowym rozwiązaniem, jakie zaproponowało MNiSW, jest wprowadzenie mechanizmu, dzięki któremu podatnicy ponoszący wydatki na działalność B+R w sposób ciągły (a nie jednorazowy) – a wartość tych wydatków będzie systematycznie wzrastać – będą mogły w większym stopniu skorzystać z ulgi. Rozwiązanie to miałoby premiować podatników, którzy systematycznie podnosiliby wartość nakładów na B+R. Proponowana zmiana polega na tym, że w sytuacji, gdy podatnik w roku podatkowym następującym bezpośrednio po okresie trzech kolejnych lat podatkowych (okres podstawowy), w których miał prawo korzystać z ulgi B+R, zwiększył wartość kosztów kwalifikowanych co najmniej o 50% w porównaniu do średniej wartości takich kosztów poniesionych w okresie podstawowym, to w rozliczeniu za czwarty rok podatkowy wartość poniesionych kosztów kwalifikowanych będzie mógł powiększyć o 50% wartości wzrostu tych kosztów. Symulacja działania tego mechanizmu została przedstawiona w poniższej tabeli. I rok II rok III rok 100 000 zł 200 000 zł 300 000 zł IV rok Wariant A 310 000 zł Wariant B 290 000 zł Standardowo odliczane koszty kwalifikowane 155 000 zł 145 000 zł Czy koszty są większe o 50% od średniej z lat I–III, tj. o 100 000 zł? TAK – możliwość skorzystania z „bonusu” NIE „Bonus” (powiększenie kosztów o 50% wartości wzrostu) Wzrost w porównaniu do średniej – 110 000 zł, bonus – 55 000 zł - Koszty kwalifikowane Suma odliczenia Średnia: 200 000 zł 155 000 zł + 55 000 zł 145 000 zł = 210 000 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie przykładu z uzasadnienia do projektu ustawy. 15 Ang. Business Expenditure on Research and Development. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 17 Analiza 2/2016 Zaproponowany mechanizm oznacza zmianę obowiązującej od 1 stycznia br. podstawy odliczenia ulgi B+R z kosztów kwalifikowanych według wartości ich poniesienia w danym roku podatkowym (volume-based) na alternatywny mechanizm przyrostowy (incremental), polegający na uzależnieniu korzyści podatkowej w danym roku od skali wzrostu wydatków na B+R w tym roku w porównaniu do lat ubiegłych. Po pierwsze, mechanizm ten nie jest najprostszym rozwiązaniem podatkowym, co widać już na przedstawionym przykładzie (np. nakładanie się lat rozliczeniowych), a zatem może generować dodatkowe koszty administracyjne zarówno po stronie podatników, jak i organów. Po drugie, zaproponowane rozwiązanie może prowadzić do zniekształcenia procesów inwestycyjnych w B+R, polegającego na takim zaplanowaniu inwestycji, aby rozłożyć wydatki w czasie w celu zapewnienia odpowiedniego ich wzrostu, a zatem skorzystania z większej korzyści podatkowej. Odbyłoby się to zamiast przeprowadzenia jednej dużej inwestycji, bardziej racjonalnej z punktu widzenia procesu rozwoju technologii. Z tych powodów ostatnio np. USA i Irlandia wycofały się z takiego rozwiązania. Negatywnie taki mechanizm oceniła także Komisja Europejska, głównie z powyższych powodów. W całej UE ten mechanizm można spotkać w zaledwie kilku państwach, a i tak w bardziej efektywnym kształcie (np. w Hiszpanii już po 2 latach można skorzystać z większego odpisu). W ciągu ostatnich lat większość państw z powyższych powodów wycofała się z takiego mechanizmu. 4.4. Rozliczenie w czasie Przygotowany projekt ustawy przewiduje wydłużenie okresu, w jakim można odliczyć koszty poniesione na działalność B+R z obecnych 3 do proponowanych 6 lat. W uzasadnieniu do projektu ustawy projektodawca podkreśla, że jest to rozwiązanie korzystne dla przedsiębiorców prowadzących działalność innowacyjną, której efekty są często widoczne w dłuższym okresie. Sześcioletni okres rozliczania daje możliwość „przesunięcia” odliczenia na później. Jeśli więc w ciągu pierwszych np. 2 lat podatnik ponosił straty (nie wykazywał dochodu), a zatem nie miał jak skorzystać z ulgi, to będzie mógł z niej skorzystać w ciągu kolejnych 6 lat. Zaproponowaną zmianę co do zasady należy ocenić pozytywnie, ponieważ sprawia ona, że ulga B+R będzie dostępniejsza dla podatników. Dotych- 18 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom czasowy trzyletni okres był jednym z najkrótszych okresów rozliczenia ulgi B+R obowiązujących w państwach UE. Na świecie występują różne rozwiązania w zakresie okresu obowiązywania prawa do rozliczenia ulgi B+R w latach przyszłych: ■ nieograniczone w czasie (Belgia, Irlandia, Litwa, Łotwa, Wielka Brytania); ■ 20 lat (USA, Kanada), 18 lat (Hiszpania); ■ 10 lat (Finlandia), 9 lat (Holandia), 8 lat (Portugalia); ■ 5 lat (Chorwacja, Słowenia, Izrael), 3 lata (Czechy, Francja). Jednocześnie należy zwrócić uwagę na to, że omawiany mechanizm rozliczenia ulgi B+R w latach przyszłych (carry forward) będzie skierowany głównie do dużych przedsiębiorców16 oraz mikro-, małych i średnich przedsiębiorców, którzy nie skorzystają z mechanizmu refundacji. Dodatkowo w uzasadnieniu do projektu ustawy nie ma informacji o powodach przyjęcia akurat sześcioletniego okresu. Zarazem nie ulega zmianie okres rozliczenia straty podatkowej z tytułu kosztów kwalifikowanych B+R, a więc są one rozliczane na zasadach ogólnych, czyli przez 5 lat. Zatem może dojść do sytuacji, gdy podatnik straci prawo do rozliczenia straty podatkowej (100% kosztu), ale nadal będzie miał prawo do rozliczenia niewykorzystanej ulgi (np. 50%), która z punktu widzenia korzyści finansowej będzie miała mniejsze znaczenie dla podatnika. W związku z tym zarówno od strony założeń systemowych, jak i od strony technicznego kalkulowania podatku taki mechanizm pozostawia pole do korekty. 4.5. Mechanizm refundacji / wiek przedsiębiorcy Projekt ustawy przewiduje wprowadzenie zwrotu gotówkowego dla nowo powstających przedsiębiorstw (start-upów), jako alternatywę dla rozliczania ulgi w okresie sześcioletnim. Ze zwrotu gotówkowego będą mogły skorzystać podmioty, które z powodu niskiego dochodu lub jego braku nie mogą skorzystać z ulgi B+R (brak podstawy odliczenia). Rozwiązanie to byłoby skierowane wyłącznie do podatników rozpoczynających prowadzenie działalności – w roku rozpoczęcia działalności, a także w kolejnym roku podatkowym – jeżeli podatnik w tym drugim roku posiadałby status MŚP. Zwrot gotówkowy wynosiłby 19% niewykorzystanej ulgi. 16 Przedsiębiorca zatrudniający powyżej 250 pracowników oraz osiągający roczny obrót powyżej 50 mln euro, lub mający aktywa powyżej 43 mln euro. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 19 Analiza 2/2016 Rozwiązanie to jest zdecydowanie warte poparcia, bo brak takiego mechanizmu oznacza de facto uniemożliwienie korzystania z ulgi B+R dla MŚP (zwłaszcza start-upów), którzy naturalnie na początku działalności mogą nie generować odpowiedniego poziomu dochodu pozwalającego na skonsumowanie zachęty podatkowej. Mechanizm refundacji daje im taką możliwość, a atem wyrównuje szanse różnych podatników, zwłaszcza tych młodych, którzy w początkowej fazie mogą notować straty ze względu na specyfikę działalności B+R. Omawiany mechanizm funkcjonuje także np. w Belgii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Francji, Danii, Hiszpanii. Wysokość refundacji może odpowiadać: (a) wysokości korzyści podatkowej, jaką dany przedsiębiorca osiągnąłby gdyby miał zysk podatkowy, lub (b) określonemu procentowi tej wartości. Państwa wprowadzające refundację zazwyczaj także określają jej górny limit17. Limity refundacji mogą być określone kwotowo bądź mogą być uzależnione od innych czynników (np. sumy danin publicznych ponoszonych przez przedsiębiorcę z tytułu zatrudnienia pracowników za ostatnie 2 lata lub sumy CIT poniesionego przez przedsiębiorcę przez ostatnie 10 lat18). Przy czym należy zauważyć, że w tym drugim przypadku, bardziej efektywne dla młodych start-upów byłoby rozwiązanie, które uzależnia limit refundacji od sumy wszystkich danin publicznych ponoszonych przez takiego przedsiębiorcę (np. CIT, PIT, ZUS, podatki lokalne, PCC). Uzależnienie bowiem limitu refundacji od wysokości zapłaconego podatku dochodowego CIT/PIT z tytułu działalności gospodarczej z lat ubiegłych może być nieskuteczne dla start-upów, które w latach ubiegłych mogły nie wykazywać podatku do zapłaty ze względu na prowadzone inwestycje (ponoszenie strat podatkowych). Mechanizm refundacji został uznany za dobra praktykę przez KE. Także analiza przygotowana ok. 5 lat temu na zlecenie MNiSW przewiduje wprowadzenie mechanizmu refundacji ograniczonego do wysokości rocznych zobowiązań publicznoprawnych (np. CIT, PIT, ZUS). W zaproponowanym nowym projekcie ustawy zwrot gotówkowy ma stanowić pomoc de minimis, a zatem jak należy rozumieć górny limit zwrotu wynosiłby w praktyce 300 tys. euro. W tym zakresie jest wskazana głębsza analiza pod kątem prawa pomocy publicznej. Dodatkowo projekt przewiduje niekorzystne dla podatników rozwiązanie polegającego na obowiązku zwrotu kwoty otrzymanej ulgi B+R w ramach mechanizmu refundacji, jeżeli przed upływem trzech lat podatkowych zostanie w stosunku do nich wszczęte postepowanie restrukturyzacyjne. 17 18 20 Uwzględniając m.in. prawo pomocy publicznej. Takie rozwiązanie obowiązuje w Irlandii. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom 5. Konstrukcja ulgi B+R – inne wybrane parametry Oprócz wyżej przedstawionych propozycji korekty ulgi B+R zgłoszonych przez MNiSW, rozważyć należy wprowadzenie kilku dodatkowych zmian regulacyjnych, które przyczyniłyby się z jednej strony do zwiększenia pewności po stronie podatników zamierzających skorzystać z ulgi (wiążąca opinia), a z drugiej strony pozwoliłyby ograniczyć potencjalne próby nadużycia ulgi B+R (limity i wyłączenia). 5.1. Wiążąca opinia Szczególnie zalecanym nowym rozwiązaniem, którego brakuje przy obecnej uldze B+R, jest wprowadzenie instytucji pozwalającej podatnikowi dobrowolnie wystąpić o otrzymanie wiążącej opinii od odpowiedniego organu w zakresie objęcia danego projektu B+R prawem do ulgi B+R (w tym ustalenie kwalifikowalności kosztów). Taka instytucja zwiększy pewność prawa i zagwarantuje podatnikom większą stabilność przy prowadzeniu działalność B+R. Do otrzymania takiej opinii podatnik powinien być uprawniony na każdym etapie, tj. przed rozpoczęciem projektu B+R, w trakcie jego realizacji oraz po zakończeniu. Opinia powinna mieć charakter wiążący dla organów podatkowych. Ze względu na to, że opinia powinna być wiążąca dla organu podatkowego, rekomenduje się, aby na potrzeby ulgi B+R wypracować nowy model postępowania. Modelowym rozwiązaniem mogłoby być wdrożenie postępowania prowadzonego pomiędzy podatnikiem (wnioskodawcą o opinię B+R) a organem podatkowym (wydającym opinię B+R) z wykorzystaniem mediacji, gdzie w roli niezależnego arbitra występowałby np. NCBiR19 lub inny podmiot posiadający doświadczenie w zakresie działalności B+R. Przykładowo, głos NCBiR mógłby być ostateczny i wiążący dla organu podatkowego i podatnika w zakresie oceny stanu faktycznego dotyczącego kwalifikowalności danego projektu B+R. Wprowadzenie takiego rozwiązania powinno zapewnić szybkość postępowania o wydanie opinii B+R, dążenie do polubownego załatwienia sprawy, zaangażowanie zarówno organu podatkowego (odpowiedzialnego za skutki 19 Posiadające wykwalifikowane kadry w zakresie działalności B+R. 20 Podatnicy często zadawali pytania nie stricte w celu rozwiania wątpliwości interpretacyjnych, ale w celu potwierdzenia prawa do ulgi w danym stanie faktycznym (katalogu wydatków). Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 21 Analiza 2/2016 budżetowe opinii), jak i organu merytorycznego w zakresie działalności B+R (odpowiedzialnego za prawidłową ocenę stanu faktycznego). W sytuacji, kiedy nie ma takiego postępowania, podatnicy próbują stosować pewnego rodzaju atrapy, tak aby przynajmniej w pewnym zakresie zniwelować potencjalne negatywne konsekwencje, jakie mogą ich dotknąć w razie zakwestionowania prawa do ulgi B+R w trakcie kontroli. Na przykład w dotychczas obowiązującej uldze na nabycie nowych technologii wykorzystywano w tym celu instytucję wniosków o interpretacje indywidualne20, a obecnie podatnicy rozważają skorzystanie z ulgi B+R, choćby poprzez składanie korekt deklaracji. 5.2. Limity i wyłączenia W celach ograniczenia potencjalnych prób nadużycia ulgi B+R oraz zwiększenia przewidywalności kosztów budżetowych związanych z wprowadzeniem ulgi B+R należy rozważyć przyjęcie: ■ limitu dolnego wydatków B+R, na poziomie pozwalającym wyeliminować potencjalne nadużycia i wysokie koszty administracyjne, ale zapewniającym w miarę równy start dla przedsiębiorców; ■ limitu górnego wydatków B+R, pozwalającego odpowiednio zaprojektować skutki budżetowe (wraz z systematyczną ewaluacją tego limitu)21. Należy rozważyć również możliwość wprowadzenia limitu zaliczania do kosztów kwalifikowanych B+R wydatków z tytułu nabycia usług od podmiotów powiązanych z podatnikiem, który zamierza skorzystać z ulgi B+R. Rozwiązanie takie pozwoli ograniczyć próby nienaturalnego kreowania kosztów i/lub przerzucania ich do podmiotów, które aktualnie mają możliwość skorzystania z ulgi B+R. Jednocześnie należy wziąć pod uwagę, że zbyt duże obwarowanie ulgi B+R różnymi limitami, progami, terminami i obowiązkami administracyjnymi może przyczynić się do zmniejszenia jej atrakcyjności, a w konsekwencji do zwiększenia kosztów obsługi lub zmniejszenia wykorzystywania przez przedsiębiorców. Tak było np. z ulgą innowacyjną22 obowiązującą w latach 2007-2009 oraz w pewnym zakresie w przypadku tzw. ulgi na nowe technologie23. 21 Zwłaszcza przy podniesieniu stawki ulgi B+R. 22 Ulga ta wprowadzała piętrowe, wielostopniowe progi i wyłączenia, a także miała różne stawki w poszczególnych latach obowiązywania. 23 Ulga nie cieszyła się popularnością wśród podatników chociażby ze względu na wysoki koszt uzyskania specjalistycznej opinii od instytucji badawczej w zakresie innowacyjności danego rozwiązania, która była konieczna do skorzystania z ulgi, a koszt której często przekraczał korzyści płynące z tej ulgi. 22 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Ulżyć innowacjom Załącznik. Podatkowe instrumenty wsparcia działalności B+R – Polska na tle UE WyKRES 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD. WyKRES 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 23 Analiza 2/2016 Misją Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego jest stworzenie programu na rzecz podmiotowości Polaków. Wierzymy, że skuteczne, sprawne i dobre państwo stworzyć mogą tylko obywatele, którzy dzięki zorganizowanej wspólnocie, są w stanie osiągać swoje zbiorowe i indywidualne cele. Nasza działalność angażuje jednak nie tylko czas, ale także środki finansowe, których rozmiar rośnie wprost proporcjonalnie do liczby inicjatyw, które podejmujemy. Jeśli podzielasz nasze cele i dostrzegasz, tak jak my, potrzebę budowy podmiotowości Polski i Polaków, zachęcamy Cię do wsparcia Centrum Analiz darowizną pieniężną, której wysokość możesz określić sam. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 89 2490 0005 0000 4520 9401 3436 Tytuł: Darowizna na cele statutowe Analiza eksperta Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego Kwiecień 2016 Redakcja merytoryczna: Bartłomiej Radziejewski Redakcja językowa i korekta: Maciej Kiełbas Koordynacja: Anna Kiljan Skład: Rafał Siwik Okładka: Kinga Promińska Zapraszamy na naszą stronę internetową: www.cakj.pl 24 Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego
