BANKU

· ROZPRAWY HABILITACY JNE UNIWERSYTETU tODZKIEGO .
MONIKA MARCINKOWSKA
, ,
WARTOSC
BANKU KREOWANIE WARTOSCI
I POMIAR WYNIKOW
DZIAtALNOSCI BANKU
UH
WYOAWNICTWO UNIWERSYTETU t60ZKIEGO • t60l2003
Spis treści
Wstęp
.
3
CZĘść I - W ARTOSĆ BANKU
Rozdział l. Wartość jako podstawowy cel banku
1.1. Rola banków we współczesnej ekonomii
1.1.1. Czym jest bank? . . . . . . . . . .
1.1.2. Regulacja działalności banków.
.
1.2. Idea shareholder versus stakeholder - komu dostarczana jest wartość
1.2.1. Znaczenie wartości . . . . .
1.2.2. Koncepcja grup interesów .
1.2.3. Grupy interesów w banku
1.3. Źródła wartości banku . . . . . .
1.3.1. Czynniki tworzące wartość
1.3.2. Proces zarządzania bankiem zorientowany na tworzenie wartości
1.3.2.1. Identyfikacja podstawowych procesów tworzenia wartości banku
1.4. Misja i strategia banku - ścieżki dostarczania wartości
1.4.1. Misja i strategia banku - zagadnienia ogólne
1.4.2. Formułowanie strategii banku . . . . . . . . . . .
1.4.3. Wdrożenie i ocena realizacji strategii banku . . .
1.5. Komunikacja z otoczeniem jako znaczący element kreowania wartości
1.5.1. Analiza grup interesów . . . . . . . .
1.5.2. Komunikowanie z grupami interesów
II
II
II
16
19
19
22
30
32
32
36
39
41
41
44
48
50
50
53
Rozdział 2. Metody wyceny banku . . . . .
2.1. Metody majątkowe wyceny banku
2.1.1. Istota metod majątkowych .
2.1.1.1. Metoda księgowa . .
2.1.1.2. Metoda odtworzeniowa
2.1.1.3. Metoda upłynnienia ..
2.1.2. Koncepcje rachunkowości warunkujące wartość księgową banku
2.1.2.1. Podstawowe koncepcje rachunkowości . . .
2.1.2.2. Główne definicje . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.2.3. zasady wyceny aktywów i pasywów banku
2.1.3. Przykłady zastosowania wyceny majątkowej
2.2. Metody mnożnikowe wyceny banku .
2.2.1. Istota metod mnożnikowych . . .
2.2.2. Mnożniki stosowane do wyceny .
2.2.3. Przykład wyceny banków metodą mnożnikową
2.3. Metody wyceny banku na podstawie przepływów pieniężnych (FCF)
2.3.1. Istota metod FCF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
58
58
58
59
60
61
62
62
63
65
69
71
71
73
75
79
79
4
2.3.2. Podstawowe kategorie stosowane w metodologii wyceny według przepływów pienięŻllych . . . . .
2.3.2.1. Przepływy pieniężne ...
. .
2.3.2.2. Koszt kapitału ...
. . . . .
2.3.3. Przykład wyceny banku metodą FCF
2.4. Metody wyceny banku na podstawie zysku ekonomicznego
2.4.1. Koncepcja zysku ekonomicznego . . . . . . . . . . . .
2.4.2. Wycena banku według Ekonomicznej Wartości Dodanej (EVA@)
2.4.2.1. Zyski .. . . . .
2.4.2.2. Koszt kapitału
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4.2.3. Kapitał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4.3. Wycena banku według Ekonomicznej Wartości Wygenerowanej (EVC)
2.4.4. Przykład analizy wartości banku w oparciu o zysk ekonomiczny
2.5. Wycena banku w oparciu o wartość klienta
2.5.1. Istota metody wyceny klientów . . . .
2.5.1.1. Marża na kliencie . . . . . . .
2.5.1.2. Okres analiz i stopa dyskonta
2.5.2. Przykład wyceny banku według wartości klientów
2.6. Wycena banku według metodologii wyceny opcji rzeczywistych
2.6.1. Główne założenia metody opcji rzeczywistych
2.6.2. Metodologia wyceny opcji rzeczywistych
2.6.2.1. Wycena opcji fmansowych . . . . . . .
2.6.2.2. Wycena opcji rzeczywistych . . . . . .
2.6.3. Przykład wyceny według metodologii opcji rzeczywistych
CZĘść II - ZARZĄDZANIE WARTOSCIĄ BANKU
Rozdział 3. Zarządzanie rentownością banku
3.1. Analiza rentowności.
. . . . . . . . . . . . . . .
3.1.1. Zysk i rentowność . . . . . . . . . . . . .
3.1.2. Dekompozycja
wskaŻllików rentowności
3.1.3. Planowanie działalności . . . . . . . . . .
3.1.3.1. Planowanie poziomu rentowności
3.1.3.2. Dystrybucja zadań na obszary strategiczne
3.1.4. Wymiary analiz rentowności banku . . . . . .
3.2. Rachunek kosztów działań . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1. Założenia systemu rachunku kosztów działań . . .
3.2.2. Zastosowanie rachunku kosztów działań w banku
3.3. Rentowność produktów.
. . . . . . . . . . . . . .
3.3.1. Zasady kalkulacji rentowności produktów . . . . .
3.3.1.1. Kalkulacja marży odsetkowej . . . . . . . .
3.3.1.2. Pozostałe elementy kalkulacji marży produktu
3.3.2. Analizy rentowności produktów . . . . . . . . . . . . .
3.3.2.1. Analiza progu rentowności . . . . . . . . . . .
3.3.3. Decyzje zarządcze w zakresie rentowności produktów
3.3.3.1. Polityka cenowa
. . . . .
3.3.3.2. Ocena wykonania planów finansowych
3.4. Rentowność klientów . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.1. Zasady obliczania rentowności klientów.
. . . .
3.4.2. Analizy rentowności klientów.
. . . . . . . . . .
3.4.3. Decyzje zarządcze w zakresie rentowności klientów
83
83
86
92
94
94
96
98
100
101
10\
103
\05
105
106
107
109
III
111
113
113
114
116
119
119
119
125
130
130
134
137
138
138
142
145
145
147
151
153
154
156
156
160
166
166
169
172
5
3.4.3.1. Segmentacja klientów. . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.3.2. Decyzje dotyczące obsługi segmentów klientów. .
3.5. Rentowność kanałów dystrybucji . . . . . . . . . . . . . .
3.5.1. Rozwój bankowych kanałów dystrybucji . . . . . . .
3.5.2. Zasady obliczania rentowności kanałów dystrybucji .
3.5.3. Decyzje zarządcze w zakresie rentowności kanałów.
3.6. Rentowność jednostek organizacyjnych banku. . . . . . . .
3.6.1. Organizacja wewnętrma banku. . . . . . . . . . . . .
3.6.2. Zasady obliczania rentowności jednostek wewnętrmych .
3.6.3. Metodologia cen transferowych . . . . . . . . . . . . . . .
3.6.4. Decyzje zarządcze w zakresie rentowności jednostek wewnętrmych
3.6.4.1. DziałalnoŚĆplacówek sprzedażowych . . .
3.6.4.2. Wyodrębnianie nieefektywnych procesów
3.6.5. Ocena wykonania planów fmansowych . . .
172
176
177
177
179
181
184
184
184
185
188
188
194
197
Rozdział 4. zarządzanie ryzykiem ponoszonym pnez bank
4.1. Ryzyko w działalności banku. . . . . . . . . . . .
4.1.1. Wpływ ryzyka i zanądzania nim na wartość banku
4.1.2. Rodzaje ryzyka bankowego . . . . . . . . . . .
4.1.3. Zintegrowane zanądzanie ryzykiem w banku
4.2. Pomiar ryzyka . . . . . . . . . . . .
4.2.1. Miary ryzyka. . . . . . . . .
4.2.1.1. Miary wrażliwości .
4.2.1.2. Miary zmienności . .
4.2.1.3. Wartość zagrożona (VaR)
4.2.2. Ryzyko kredytowe . . . . . .
4.2.3. Ryzyko stóp procentowych .
4.2.4. Ryzyko walutowe . . . .
4.2.5. Ryzyko utraty płynności
4.2.6. Ryzyko operacyjne . . . .
4.3. Zarządzanie ryzykiem . . . . . .
4.3.1. zarządzanie ryzykiem kredytowym. . . . . .
4.3.2. Zarządzanie ryzykiem stóp procentowych . .
4.3.3. Zarządzanie ryzykiem walutowym . . .
4.3.4. zarządzanie płynnością . . . . . . . . .
4.3.5. zarządzanie ryzykiem operacyjnym . .
201
201
201
204
209
211
211
211
212
213
219
224
231
232
237
244
244
246
250
251
254
Rozdział 5. Zanądzanie zasobami banku .
5.1. Majątek banku
5.1.1. Rodzaje zasobów . . . .
5.1.2. Zasoby niematerialne ....
5.1.2.1. Zasoby ludzkie . . .
5.1.2.2. Marka .
5.1.2.3. Jakość
5.2. Kapitał własny banku . . . . . . .
5.2.1. Wymiary kapitału własnego banku
5.2.2. Kapitał zakładowy . . . . . . . . . .
5.2.3. Kapitał regulacyjny .....
. . . .
5.2.4. Kapitał ekonomicmy (ryzykowany)
5.2.4.1. Alokacja kapitału
5.2.5. Kapitał księgowy . . . . . . . . . . .
258
258
258
264
264
271
277
284
284
286
289
296
301
308
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
6
Rozdział 6. Monitorowanie
wartości banku
.
6.1. Informacja w zarządzaniu bankiem . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.1. Kontroling bankowy zorientowany na tworzenie wartości
6.1.2. Bankowy System Informacji zarządczej
6.1.2.1. Warstwy informacji BMIS
6.2. Zwrot dla właścicieli . . . . . . . . . . .
6.3. Ekonomiczna Wartość Dodana - EVA®
6.4. Rentowność skorygowana o ryzyko
6.5. Wielowymiarowe
oceny finansowe . . .
6.6. Wielopłaszczyznowe karty dokonań . . .
6.6.1. Zrównoważona Karta Dokonań (The Balanced Scorecard)
6.6.2. Tablica Rozdzielcza (Tableau de Bord)
.
6.6.3. Monitor Aktywów Niematerialnych (Intangible Assets Monitor)
6.6.4. Navigator
.
6.6.5. Tworzenie własnej karty wyników
318
318
318
323
328
333
337
344
354
364
365
370
371
373
375
Zakończenie
Spis rysunków
Spis tabel ...
Spis wykresów
Bibliografia .
Od Redakcji .
377
381
383
384
385
401
Wstęp
Instytucja banku - pośrednika fInansowego - towarzyszy ewolucji cywilizacji. Banki i bankierzy od wieków stanowili istotny człon społeczeństwa i rynku,
ułatwiając ich funkcjonowanie i wpływając na możliwości rozwoju. Potrzeba
istnienia banków tłumaczona jest dwoma głównymi czynnikami: preferencjami
płynności kredytobiorców i deponentów, a przede wszystkim kosztami informacji. T o właśnie wysokie koszty informacji powodują, że podmioty zainteresowane zdeponowaniem i pożyczeniem środków pieniężnych nie kontaktują się ze
sobą bezpośrednio, lecz korzystają z instytucji pośrednika: banku.
Wraz z rozwojem społeczeństw ewoluuje także rola banków. Era postindustrialna zmienia oblicze świata, w tym ważnej sfery życia: ekonomii. Głównym
produktem wszystkich rynków są obecnie informacje - krążą one nieporównywalnie szybciej, jest ich także znacznie więcej. Globalizacja podmiotów i transakcji, deregulacja rynków, rozwój technologii i zmiana postaw i oczekiwań
ludzi powodują powstanie nowych instrumentów i pojawienie się na rynku
nowych podmiotów, konkurujących z bankami w obszarach, będących ich
tradycyjną domeną. Skutkiem tych zmian jest redefInicja roli banków w systemach gospodarczych: są one obecnie pośrednikiem w zakresie zarządzania
ryzykiem. Konsekwencją jest także potrzeba takiej reorganizacji banku, by
sprostał on wyzwaniom współczesnego, turbulentnego rynku i umiał zbudować
na nim trwałą przewagę konkurencyjną·
Banki operują w trudnych warunkach konkurencyjnych: banki rywalizują
z podmiotami o odmiennym charakterze, posiadając różne wymogi prawne;
ostateczne kryteria oceny są zaś wspólne: generowanie wartości. Tworzenie
wartości jest bowiem współcześnie najbardziej akcentowanym celem istnienia
podmiotów gospodarczych. SpecyfIka banków powoduje, że odróżnia je od
instytucji niebankowych także sposób generowania zysku i wartości: ich
źródłem jest przede wszystkim zarządzanie ryzykiem.
W przypadku banków mamy wszakże do czynienia ze znaczną ingerencją
państwa i instytucji regulacyjnych. Postrzegany przez nadzorców cel istnienia
banków związany jest z rolą instytucji fInansowych w gospodarce: są one
jej stabilizatorem i warunkują jej rozwój. Z tego też względu funkcjonowanie
banków obwarowane jest znacznie większą warstwą regulacji prawnych,
w szczególności norm ostrożnościowych. Ich wprowadzenie wynika także
z bardzo wysokich kosztów upadłości banków i zagrożenia dla stabilności
rynków. Zatem poza podstawowym celem tworzenia wartości nałożono
8
bankom warunek nadrzędny: zapewnienia przede wszystkim bezpieczeństwa
powierzonych środków. Model zarządzania bankiem winien zatem uwzględniać
konieczność pogodzenia obu celów. Uwzględniając sytuację konkurencyjną
na rynkach i tempo zachodzących na nich zmian, jest to zadanie niezmiernie
trudne, wymagające bardzo elastycznej postawy, wyczulenia na sygnały
rynkowe i umiejętności szybkiego reagowania, m. in. poprzez dostosowanie
metod zarządzania, zmianę oferty produktowej, zmianę segmentu klientów
i miejsc oraz sposobów ich obsługi, sposobów konkurowania.
Wyjątkowego
znaczenia nabiera zatem zrozumienie istoty kategorii
wartości banku i jej determinant, a także stworzenie i weryfikacja narzędzi
pomiaru efektów działania banku z perspektywy tworzenia wartości. Z tego
względu za cel pracy przyjęto próbę stworzenia podstaw teoretycznego
modelu zarządzania
wartością banku oraz wskazanie możliwości jego
praktycznej
aplikacji. Realizację celu głównego ułatwia sformułowanie
następujących celów szczegółowych:
- pomiar wartości banku przy zastosowaniu zmodyfikowanych metodologii
wyceny przedsiębiorstw;
- prezentacja procesów zarządzania bankiem o kluczowym znaczeniu
dla generowania jego wartości;
- identyfikacja i prezentacja narzędzi pomiaru bieżących wyników banku
z perspektywy tworzenia wartości.
Realizacja tych celów służyć ma zaspokojeniu rosnącego zapotrzebowania
na narzędzia pozyskiwania informacji, mających najistotniejsze znaczenie
dla podejmowania decyzji w procesie zarządzania wartością banku.
W kontekście przedstawionych celów tezą główną pracy jest stwierdzenie:
Ogólny model zarządzania bankiem dla osiągnięcia celu zwiększania
wartości, przy zachowaniu bezpieczeństwa, opiera się na trzech podstawowych
procesach zarządzania:
- rentownością,
- ryzykiem,
- zasobami.
Tezami szczegółowymi są:
l. Efektywne zarządzanie bankiem prowadzące do wzrostu jego wartości
uwarunkowane jest generowaniem rentowności kapitałów własnych, przewyższającej koszt pozyskania kapitałów własnych. Wynika stąd konieczność
uwzględnienia w analizach tzw. rentowności ekonomicznej, bazującej na
koncepcji zysku ekonomicznego (zwanego także ekonomiczną wartością
dodaną lub zyskiem rezydualnym).
2. zarządzanie ryzykiem prowadzi do zwiększenia wartości banku poprzez
zmniejszenie poziomu zmienności kluczowych pozycji finansowych (przychodów, zysków, przepływów pieniężnych, wartości aktywów itp.). Powoduje
obniżenie premii za ryzyko, czyli wymaganej przez inwestorów stopy zwrotu
9
(kosztu kapitału własnego). Zarządzanie
ryzykiem powoduje obniżenie
kosztów ryzyka (wynikających z ryzyka ekonomicznego). Przy stałej premii
za ryzyko, dobre zarządzanie poprawia ekonomiczne rezultaty jednostki.
Wdrożenie kompleksowego systemu zarządzania ryzykiem w banku skutkuje
ponadto podejmowaniem bardziej efektywnych decyzji i prowadzi do zwiększenia efektywności zachodzących w nim procesów.
3. Tworzenie wartości wymaga odpowiedniego doboru i wykorzystania
zasobów. W szerokim ujęciu, do zasobów pozostających
w dyspozycji
banku należą: zasoby materialne (np. wyposażenie techniczne), finansowe,
niematerialne (m. in. zasoby ludzkie, organizacyjne, know-how, reputacja,
renoma, jakość itp.) oraz kapitał.
Kapitał odgrywa szczególną rolę w finansach banku: traktowany jest on
jako absorbent nieoczekiwanych strat i służy zabezpieczeniu przed upadłością
banku. Percepcje rozmaitych grup interesów banku są wszakże odmienne,
stąd różne także oczekiwania dotyczące poziomu kapitału i ocena efektywności
jego wykorzystania.
4. Procesy zarządzania rentownością, ryzykiem i zasobami są współzależne
i powinny być rozpatrywane łącznie. Również ocena efektów działania
banku winna uwzględniać owe trzy kryteria: generowany zysk z działalności,
poziom związanego z nią ryzyka i zapotrzebowanie na zasoby (w szczególności:
kapitał).
5. Analizy wyników banku winny być dokonywane w poszczególnych
płaszczyznach jego funkcjonowania:
produktów, klientów, jednostek wewnętrznych i kanałów dystrybucji, a szczegółowość analiz winna być dostosowana do rodzaju i skali prowadzonej przez bank działalności.
Dezagregacja wyników służyć ma lepszemu poznaniu przyczyn i skutków
określonych zjawisk; dokonując takiej szczegółowej analizy i oceny nie
należy tracić obrazu banku jako całości. Koncentracja na wybranych tylko
obszarach może bowiem prowadzić do suboptymalizacji.
Realizacji celów podporządkowana jest komtrukcja pracy. Rozprawa składa
się z dwóch części: pierwsza część dotyczy zagadnienia wartości banku i jej
pomiaru; druga koncentruje się na procesach zarządzania wartością banku
i pomiaru efektów działań. Treść podzielono na sześć rozdziałów.
Pierwszy rozdział poświęcono prezentacji istoty instytucji banku oraz
zagadnienia jego wartości. Omówiono tu dążenie do maksymalizacji wartości
jako podstawowy cel funkcjonowania
banku. Zaakcentowano
koncepcję
stakeholders, wymuszającą uwzględnienie potrzeb i oczekiwań różnych grup
interesów i wyważenie ich na tle wymagań właścicieli banku. Z tej perspektywy
zaprezentowano
czynniki tworzące wartość banku i kluczowe procesy,
służące realizacji tego celu.
Rozdział drugi prezentuje różne metodologie szacowania wartości banku
i zawiera adaptacje wybranych modeli stosowanych do wyceny przedsiębiorstw.
10
W kolejnych rozdziałach omówiono istotne zagadnienia związane z kluczowymi procesami banku: zarządzaniem rentownością (rozdział trzeci),
zarządzaniem ryzykiem (rozdział czwarty) i zarządzaniem zasobami (rozdział
piąty). W każdym z tych rozdziałów prezentowane są również metody
kwantyfikacji podstawowych kategorii finansowych wpływających na wartość
banku i wskazano główne obszary decyzyjne, jakie winny być rozpatrzone
przy formułowaniu i realizacji strategii banku.
Problem informacji w procesie zarządzania bankiem został omówiony
w rozdziale szóstym. Scharakteryzowano tu system kontrolingu bankowego
oraz omówiono szereg narzędzi pomiaru efektów działalności banku w perspektywie oceny tworzenia jego wartości.
Prezentację narzędzi pomiaru ilustrują każdorazowo przykłady zaczerpnięte
z własnych doświadczeń z praktyki gospodarczej i dydaktycznej. W przypadku,
gdy analizy dotyczą obszarów wewnętrznych, mają one charakter poufny
i nie są udostępniane na zewnątrz. Stąd też w wielu przykładach zmieniono
dane (nie wskazując nazwy źródłowego banku) bądź też oparto się na
przykładach dydaktycznych (teoretycznych). W prezentacji informacji służących
ocenie całościowej banku lub sektora bankowego wykorzystano publicznie
dostępne informacje, pochodzące z raportów rocznych, publikacji prasowych
i internetowych, a także danych publikowanych przez NBP i GPW.
Praca niniejsza ma charakter interdyscyplinarny i powstała na podstawie
studiów szerokiego zakresu literatury zagranicznej i krajowej, aktów normatywnych i rekomendacji nadzorczych oraz własnych przemyśleń bazujących
na badaniach i doświadczeniach zawodowych i efektach dyskusji z praktykami
bankowymi. Cennym źródłem były także prezentacje dokonań banków oraz
forum wymiany wiedzy i poglądów organizowane przez regulatorów bankowych (należy tu zwłaszcza wymienić Komitet Bazylejski funkcjonujący
przy Banku Rozrachunków Międzynarodowych).
W poszukiwaniu źródeł
wykorzystano
w znacznej mierze środki infomedialne,
w szczególności
światową sieć internet.
Pragnę w tym miejscu wyrazić swą wdzięczność za wpływ, jaki na
ksztah drogi mych naukowych poszukiwań wywarły prof. Alicja J. Jarugowa
i prof. Krystyna Piotrowska-Marczak - dziękuję Im za wsparcie i motywację·
Dziękuję także Koleżankom i Kolegom z Katedry Finansów i Bankowości
oraz Katedry Rachunkowości Uniwersytetu Łódzkiego, jak również wszystkim
przedstawicielom praktyki gospodarczej, z którymi współpraca umożliwiała
rozwój mojej wiedzy i poglądów.
Ostateczny kształt niniejsza rozprawa uzyskała dzięki nieocenionej pomocy
prof. Mieczysława Dobii, któremu serdecznie dziękuję za stałą gotowość do
dyskusji - zawsze dla mnie pouczających.
Zakończenie
Problematyka kreowania wartości podmiotów gospodarczych jest obecnie
szeroko dyskutowana, a wzrost wartości uznawany jest za najistotniejsze
zadanie przedsiębiorstw. Trudności z realizacją owego celu są tym większe,
iż kategoria wartości nie jest w sposób jednoznaczny zdefiniowana. Podstawowym problemem jest chociażby aspekt podmiotów, które winno się
uczynić głównymi beneficjentami procesu wzrostu wartości. Ścierają się tu
bowiem koncepcje właścicieli (shareholders) i szeroko pojmowanych interesariuszy przedsiębiorstwa (stakeholders); kwestia dotyczy zatem spojrzenia
na społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstw i wiązkę celów, jakim winna
służyć ich działalność. Zagadnienie owo urasta do szczególnej rangi w przypadku instytucji finansowych, a zwłaszcza banków, wciąż stanowiących osnowę
wielu gospodarek narodowych. Wraz z rozwojem rynków i instrumentów
fmansowych, a także narzędzi zarządzania fmansami przedsiębiorstw, redefinicji
ulega rola banków. Niezmienny wszakże pozostaje podstawowy postulat
względem ich działalności: zapewnienie bezpieczeństwa powierzanych im
środków. Jednocześnie - podobnie jak od innych podmiotów gospodarczych
- od banków wymaga się, by pomnażały swą wartość.
Wartość banku jest zagadnieniem bardzo złożonym. Aby móc sprostać
zadaniu jej pomnażania, niezbędna jest świadomość istoty tej kategorii, czyli
przede wszystkim znajomość jej źródeł (czynników na nią wpływających)
oraz umiejętność jej pomiaru, czyli przede wszystkim kwantyfikacji i oceny
efektów podejmowanych działań. W pracy podjęto zatem próbę kompleksowego ujęcia aspektów pomiaru i kreowania wartości banku oraz stworzenia
podstaw teoretycznego modelu zarządzania nią, z jednoczesnym wskazaniem
możliwości jego praktycznej aplikacji.
Podobnie jak w przypadku innych podmiotów gospodarujących,
dla
tworzenia wartości banku niezbędnym jest generowanie zysków (a w szczególności - uwzględniając niektóre ograniczenia i normy rachunkowości
finansowej - zysku w ujęciu kasowym). W szczególności - jak podkreślono
w przedkładanej rozprawie - należy uwzględnić tzw. rentowność ekonomiczną,
a zatem rozszerzyć pojęcie zysku księgowego (lub gotówkowego) o ponoszone
koszty kapitału własnego.
N a potrzeby zarządzania poszczególnymi obszarami banku i poszukiwania
ścieżek jego efektywnego rozwoju, niezbędna jest dezagregacja wskaźników
378
rentowności, umożliwiająca ocenę kluczowych sfer jego aktywności. Współczesna organizacja działalności bankowej wymaga zatem koncentracji na
rentowności w czterech wymiarach: obsługiwanych klientów, oferowanych
produktów, dostępnych kanałów dystrybucji i jednostek wewnętrznych. By
było to możliwe, niezbędne jest poczynienie założeń i zbudowanie modeli
służących alokacji przychodów i kosztów. Informacje pozyskane z analizy
rentowności poszczególnych obszarów są podstawą decyzji kształtujących
rentowność w następnych okresach; decyzje te dotyczą: podejmowania lub
zaniechania niektórych działań, ich organizacji oraz terminu i miejsca realizacji.
Wśród mierników rentowności banku na pierwszy plan wysuwają się
wskaźniki korygowane o poziom ponoszonego przez ten podmiot ryzyka
(koncepcja RAPM). Przeprowadzone
rozważania dowiodły bowiem, iż
ryzyko ponoszone przez bank oraz proces zarządzania nim, w istotny
sposób wpływają na jego wartość. Istotą działalności banku jest podejmowanie
ryzyka o różnorodnym charakterze (kredytowym, rynkowym, operacyjnym);
niekiedy głosi się nawet tezy, że współczesna bankowość to transformacja
ryzyka. Zarządzanie ryzykiem w banku jest koniecznością podyktowaną
regulacjami prawnymi oraz wymogami finansowymi.
Regulacje prawne
narzucają szereg norm ostrożnościowych służących ograniczeniu poziomu
ryzyka podejmowanego przez banki. Zarządzanie ryzykiem powoduje zmniejszenie poziomu zmienności kluczowych wielkości finansowych (przepływów
pieniężnych, przychodów, zysków), wymusza także konieczność bardziej
wnikliwej analizy prowadzonych działań i podejmowanych inwestycji. Konsekwencją jest większe zaufanie i zainteresowanie inwestorów, niższy koszt
kapitału, a zatem i wyższa percepcja wartości banku.
Jedną z kluczowych kategorii finansowych służących zabezpieczeniu
przed stratami ponoszonymi na skutek podejmowania ryzyka jest kapitał
własny banku. Jego podstawową rolą jest absorpcja nieoczekiwanych strat
i ochrona przed groźbą bankructwa. Zarządzanie kapitałem własnym ma
centralne znaczenie w gospodarce finansowej banku. Zadanie to jest tym
trudniejsze, że różnorakie są oczekiwania kluczowych interesariuszy banku
(przede wszystkim: właścicieli, instytucji nadzorczych i kierownictwa) względem
zarządzania nim. Zadaniem kierownictwa banku jest wyważenie tych wymagań
i wybranie optymalnego poziomu, struktury i kierunków alokacji kapitału.
Kapitał jest jednym z podstawowych zasobów wykorzystywanych przez
bank. W działalności bankowej niezbędne jest zaangażowanie
szeregu
innych zasobów - w tym nade wszystko majątkowych. Główne znaczenie
dla możliwości prowadzenia rentownej działalności charakteryzującej
się
optymalnym
poziomem ryzyka jest posiadanie odpowiednich
zasobów;
w przypadku banku są to zwłaszcza zasoby finansowe oraz - częściowo
zasoby materialne (zwłaszcza infrastruktura
techniczna i technologiczna).
Cechą charakterystyczną współczesnej gospodarki, nazywanej erą postindus-
379
trialną lub gospodarką wiedzy, jest ogromne znaczenie zasobów niematerialnych (często określanych mianem "kapitału intelektualnego").
Również
w przypadku banku kluczową rolę odgrywa kapitał ludzki, wiedza, marki,
renoma, jakość itp. Uwzględnienie tych czynników w procesie pomiaru
i zarządzania wartością jest niezbędne, lecz napotyka na szereg trudności,
wynikających z ich zindywidualizowanego charakteru oraz trudności w kwantyfikacji.
Przeprowadzone badania dowodzą zatem słuszności postawionej tezy, iż
dla tworzenia wartości banku najistotniejsze znaczenie mają procesy: zarządzania jego rentownością, ponoszonym przezeń ryzykiem oraz zaangażowanymi zasobami. Wymienione procesy są najistotniejszymi filarami
continuum tworzenia wartości banku. Dokonując ich prezentacji, w pracy
omówiono kluczowe elementy tych procesów oraz wskazano obszary decyzji
strategicznych i taktycznych, kształtowanych wytycznymi odnoszącymi się
do efektywności danych procesów, wpływających na generowanie wartości.
Wskazano także instrumentarium zarządzania w owych obszarach i omówiono
narzędzia służące kwantyftkacji zjawisk w nich zachodzących. Każdorazowo
treści i ilustrujące je przykłady liczbowe odwoływały się do banku jako
całości (prezentując zastosowanie narzędzi na szczeblu samodzielnego podmiotu
gospodarczego);
zaprezentowano
także możliwość zastosowania
ich do
analiz cząstkowych: na szczeblu odrębnych obszarów biznesowych lub
funkcjonalnych
(koncentrowano
się na analizie wymiarów: produktów,
klientów, jednostek wewnętrznych i kanałów dystrybucji). Taka dezagregacja
wyników służyć ma lepszemu poznaniu przyczyn i skutków określonych
zjawisk.
Nieodzownym elementem procesu zarządzania wartością jest kontroling,
oparty na adekwatnych systemach informacyjnych. W pracy opisano zestaw
głównych narzędzi pomiaru efektów działalności banku w perspektywie
oceny tworzenia przezeń wartości i zaprezentowano ich walory poznawcze
i analityczne. Wskazując możliwości praktycznej aplikacji tych narzędzi
zaakcentowano również szereg trudności i niejednoznaczności metodologicznych
oraz niedostatki i ograniczenia w zastosowaniu do oceny banku. Prezentując
rozmaite narzędzia i techniki pomiaru, akcentowano
prymat rozważnej
oceny subiektywnej nad wynikami zastosowań metod numerycznych. Wiele
istotnych elementów umyka bowiem możliwości ujęcia ich w modelach
matematycznych,
statystycznych i ekonometrycznych,
zatem narzędzia te
dają jedynie podstawę do oceny dokonywanej przez człowieka.
Kolejnym etapem badań nad tworzeniem wartości banku jest motywowanie
pracowników, a w szczególności kierownictwa banku, powiązane z efektami
jego działalności. Wymaga to między innymi stworzenia odpowiedniego
systemu wynagradzania i premiowania pracowników. Kwestie, wymagające
rozstrzygnięcia w tym zakresie, dotyczą m. in. przypisywania pracownikom
380
celów i zadań, stworzenia narzędzi pomiaru wyników banku w celu oceny
stopnia realizacji celów, powiązania wyników banku z wynagrodzeniem jego
pracowników oraz wyboru wiązki składników premiP. Zagadnienia te mają
fundamentalne
znaczenie dla zarządzania wartością banku, co wynika
z czynników behawioralnych. Korporacje tworzone są przez ludzi, cele
przedsiębiorstw osiągane są dzięki ich pracownikom; wartość może być
zatem tworzona jedynie wówczas, gdy do procesu tego włączy się wszystkich
członków organizacji. Zarządzanie wartością banku wymaga zatem zrozumienia
i akceptacji celów przez jego pracowników i kierownictwo, a ich zainteresowanie winno być wspierane wszelkimi dostępnymi narzędziami motywacji,
w tym zwłaszcza finansowymi. Aspekty owe stanowią jeden z głównych
wątków dalszych badań nad zagadnieniem generowania wartości banku.
Niniejsza praca stanowi kompendium wiedzy o wartości banku i procesach
jej generowania. Niektóre zagadnienia potraktowano
jedynie marginalne,
a część została pominięta. Problematyka zarządzania bankiem i jego wartością
jest na tyle obszerna, iż nie jest możliwe zamknięcie całej wiedzy na ten
temat w jednym opracowaniu. Kompletowanie wiedzy na ten temat nie jest
ponadto procesem zakończonym: nie jest to bowiem obszar wiedzy statycznej,
eksploracji której można w pewnym momencie zaprzestać, uznając cele
badań za osiągnięte. Dynami:zm zjawisk gospodarczych i procesów rynkowych,
a także ewolucja narzędzi (w tym także odnajdywanie nowych zastosowań
dla technik właściwych innym dyscyplinom nauki), nie zezwalają na definitywne zamknięcie tego tematu. Praca niniejsza zamyka jedynie pewien etap
badań, bezwzględnie wymagający dalszych poszukiwań.
1 Stosowane
powszechnie składniki wynagrodzeń i premii opisane zostały m. in. w publikacjach: M. M a r c i n k o w s k a, R. M i I e w s k i, Wynagrodzenia czołowych kierowników
korporacji, "Przemysł Lekki" 1997, UL, Katedra Ekonomii, nr 1(62) oraz eadem,
Wynagrodzenia
członków zarządów korporacji amerykańskich, "Przegląd Organizacji" 2002, nr 1.