Choroba na pisanie
Transkrypt
Choroba na pisanie
horyzonty polonistyki Choroba na pisanie Twórca tandety literackiej jest w pewnym sensie psychopatà. Na pytanie, czym jest grafomania, nie mo˝na oczekiwaç pe∏nej odpowiedzi od psychologii twórczoÊci – ona sama mo˝e wskazaç jedynie zjawiska, które le˝à poza obszarem jej postulatów badawczych. n GRZEGORZ GIEDRYS W spó∏czeÊni polscy pisarze i poeci wyznajà: Stary i bardzo doÊwiadczony autor nie powinien do poczàtkujàcego autora mówiç: daj sobie spokój, to wymaga wyrzeczeƒ, to jest straszna choroba, to sà piekielne m´ki i katusze1 (Jerzy Pilch). Tu zawsze mo˝na w∏asne gusta demonizowaç i twierdziç ni stàd ni zowàd, ˝e poezj´ np. ∏atwiej uprawiaç ni˝ proz´ (albo na odwrót), ˝e u To∏stoja liczà si´ tylko opowiadania, a nie powieÊci (albo na odwrót), ˝e literatura jest chorobà (albo na odwrót) (Jerzy Pilch, s. 8). Literatura nie jest komunikacjà. Nie jest rozmowà. Nie jest ˝adnym dialogiem. Nie potrzeba jej ˝adnego s∏uchacza. Jest przymusem wypowiedzi (Henryk Grynberg, s. 40). A teraz serio: pisarzowi (i wszelkiemu artyÊcie) nie wystarczy ˝ycie – ˝ycie to za ma∏o, nie wystarcza ˝yç. Czy to choroba? Tomasz Mann by powiedzia∏, ˝e tak (Henryk Grynberg, s. 54). Pisanie jako wyraz niepowtarzalnej (w za∏o˝eniu) ÊwiadomoÊci, osiàgany za pomocà wysoce uspo∏ecznionego i zunifikowanego wytworu – j´zyka. W ka˝dym razie nale˝y pogodziç si´ z tym, ˝e wy˝ej wymieniona czynnoÊç jest bardziej lub mniej ∏agodnà 1 Przemys∏aw Czapliƒski w eseju poÊwi´conym ksià˝ce, z której powy˝sze wypowiedzi zosta∏y zaczerpni´te, analizuje mit twórczoÊci jako choroby. Wymienia kilka ró˝nic mi´dzy owà „chorobà na pisanie” a twórczoÊcià nie obcià˝onà ˝adnà racjonalizujàcà je w taki sposób koncepcjà. W momencie, gdy przyjmie si´, ˝e ka˝da twórczoÊç wynika w istocie z jakiegoÊ zaburzenia, zawieszajà swojà wa˝noÊç wszelkie niepsychologiczne czy niepsychopatologiczne teorie ekspresji. Czapliƒski skupia si´ na kwestiach zwiàzanych z autorem i stwierdza: Lekcja pisania, pod red. M. Sznajdermana, Czarne 1997, s. 156. Podane po cytatach strony odnoszà si´ do tego˝ wydania. 8/2004 antone odmianà pierdolca (Andrzej Stasiuk, s. 150). Kiedy by∏am nastolatkà, popad∏am na jakiÊ czas w dziwnà chorob´. Ca∏e dnie siedzia∏am i pisa∏am (Olga Tokarczuk, s. 156). Pisanie jest tak˝e chorobà, nieraz bardzo wstydliwà, a niejednokrotnie przebiegajàcà w sposób ci´˝ki, bolesny, a w koƒcu Êmiertelny (Krzysztof Varga, s. 172). Nale˝´ do tych, którym choroba rozwijajàca si´ od dzieciƒstwa nie przesz∏a, ale jednak mog´ si´ pochwaliç – nigdy nie napisa∏em ani jednego wiersza, co czyni moje chorowanie znioÊlejszym (Krzysztof Varga, s. 175). Pisanie bywa chorobà przewlek∏à. (…) Choroba mo˝e rozwinàç si´ w schorzenie przewlek∏e, nieuleczalne, gro˝àce komplikacjami (Krzysztof Varga, s. 176). 453 5 horyzonty polonistyki pisanie jako choroba traci charakter czynnoÊci wybranej, a staje si´ koniecznoÊcià, czymÊ niezale˝nym od pisarza, niepodlegajàcym woli 2. Wszystkie wybory artystyczne uzasadnia za twórc´ w∏aÊnie choroba, on sam pozostaje przy tym bezwolny i ograniczony, poniewa˝ zna tylko przymus ekspresji, impuls, nad którym nie potrafi zapanowaç i który przynosi efekty nie podlegajàce ocenom w kategoriach estetycznych3. Choroba i jej objawy nie mogà byç zatem weryfikowane przez kategorie estetyki, ale przez kategorie bli˝sze raczej diagnostyce psychiatrycznej. Przyst´pujàc do badania tekstu powsta∏ego w efekcie choroby, nale˝a∏oby równie˝ obraç nowe metody analizy i interpretacji. Poza tym ekspresja literacka traci cechy umiej´tnoÊci operowania istniejàcymi konwencjami literackimi. Wszystko wynika jedynie z pewnych w∏aÊciwoÊci konstytucji psychicznej, poniewa˝ to nie r´ka i mózg prowadzà do dzie∏a, a przypad∏oÊç 4. Czapliƒski kwestionuje równie˝ adekwatnoÊç tytu∏u opisywanej ksià˝ki: Choroby nie mo˝na si´ nauczyç, mo˝na natomiast jej si´ nabawiç albo w nià popaÊç 5. Zatem jeÊli pisarze chcà podzieliç si´ spostrze˝eniami dotyczàcymi w∏asnych procesów twórczych, nie b´dzie to mia∏o jakiejkolwiek wartoÊci poznawczej dla czytelników. Poznaƒski badacz zauwa˝a, ˝e pisarz jest samowystarczalny – pisze, bo musi, a musi, bo jest chory6. Rola pisarza jest wyznaczona przez chorob´, przez jakàÊ czynnoÊç przymusowà. Chocia˝ autorom udzielajàcym rad w Lekcji pisania trudno zarzuciç grafomani´, trzeba si´ 2 3 4 5 6 7 8 6 P. Czapliƒski, Ruchome marginesy. Szkice o literaturze lat 90., Kraków 2002, s. 26. Tam˝e, s. 28 Tam˝e. Tam˝e. Tam˝e. Cyt. za E. N´cka, Psychologia twórczoÊci, Gdaƒsk 2001, s. 17. R. E. Bernacka, Konformizm – nonkonformizm a ustosunkowanie si´ ludzi do przejawów twór czoÊci, w: Nowe teorie twórczoÊci. Nowe metody pomocy w tworzeniu, pod. red. K. J. Szmidta i K. T. Piotrowskiego, Kraków 2002, s. 123. 454 zastanowiç nie tyle nad tym, czy twórczoÊç w ogóle ma charakter patologiczny, ale nad tym, czy w∏aÊnie literatura minorum gentium nosi znamiona choroby. Grafomania a psychologia twórczoÊci Psychologia traktuje twórczoÊç w wàskim znaczeniu tego s∏owa. Jako nauka ustalajàca motywy ludzkich postaw i dzia∏aƒ, zorientowana jest bardziej na samà czynnoÊç tworzenia ni˝ na jej wymierne efekty. Nauki o literaturze zaÊ zajmujà si´ wszystkimi wytworami twórczoÊci, a sama ekspresja ma w ich Êwietle jak gdyby znaczenie drugorz´dne. Psychologia w∏àcza w t´ sfer´ aktywnoÊci psychicznej cz∏owieka rozwiàzywanie problemów za pomocà myÊlenia abstrakcyjnego. W badaniach psychologicznych wytworzy∏a si´ poddyscyplina szczegó∏owa – psychologia twórczoÊci, która przyjmuje definicj´ twórczoÊci zaproponowanà przez Morrisa I. Steina: TwórczoÊç to proces prowadzàcy do nowego wytworu, który jest akceptowany jako u˝yteczny lub do przyj´cia w pewnym okresie 7. Jak widaç, psychologi´ twórczoÊci interesuje bardziej sam proces, a nie jego skutek. Ponadto twórczoÊç ma prowadziç do wytworu akceptowanego, a zatem do samej definicji wprowadzono element aksjologiczny. Psychologia twórczoÊci próbuje okreÊliç kryteria, dzi´ki którym mo˝na oceniç wartoÊç wytworu: Dzie∏o twórcze definiowane jest przez koniunkcj´ kryteriów twórczoÊci, takich jak: nowoÊç, oryginalnoÊç i spo∏eczna u˝ytecznoÊç8. polonistyka Panto horyzonty polonistyki A zatem grafomania nie mieÊci∏aby si´ w zakresie zainteresowaƒ psychologii twórczoÊci. Grafomania jako sztuka, która nie jest nowa, oryginalna i spo∏ecznie u˝yteczna, le˝a∏aby w sferze swojego rodzaju patologii tworzenia. TwórczoÊcià wynikajàcà w∏aÊnie z zaburzeƒ i upoÊledzeƒ zajmuje si´ inna dyscyplina – psychopatologia ekspresji. Poczàtki tej nauki si´gajà po∏owy XIX wieku, kiedy Cezare Lombroso napisa∏ prac´ Geniusz i ob∏àkanie, w której stara∏ si´ dowieÊç tez´ o pokrewieƒstwie genetycznym schorzeƒ psychicznych i twórczoÊci artystycznej 9. Obecnie uwa˝a si´, ˝e ta teoria nie opiera si´ na przes∏ankach udokumentowanych psychiatrycznie. Magdalena Tyszkiewicz w Psychopatologii ekspresji wyjaÊnia, ˝e ta dziedzina wiedzy zajmuje si´ zagadnieniami, które streszczajà trzy zespo∏y cech 10. Dotyczà one nietypowego twórcy (osoby chorej psychicznie), jego wytworu, a tak˝e powiàzania tego utworu (jego jakoÊci, zw∏aszcza patologizacji) z pewnymi cechami sylwetki osobowoÊciowej autora11. Przyj´∏o si´, ˝e psychopatologia ekspresji bàdê psychopatologia twórczoÊci bada dzie∏a plastyczne osób chorych psychicznie, zw∏aszcza schizofreników. Tyszkiewicz okreÊla równie˝, jaki materia∏ badawczy wykorzystuje ta nauka do swoich obserwacji – to: przedmioty, których miejsce bywa w kr´gu przedmiotów artystycznych lub paraartystycznych, u˝ytecznych lub nieu˝ytecznych, wytwory, które cz´sto mo˝na zaliczyç do produktów czynnoÊci bezcelowych, przymusowych lub automatycznych12. W obiektach swoich badaƒ zdolna jest nawet do wychwycenia objawów choroby – sygna∏y patologii noszà nazw´ „patogramów”. Chory maluje, a psychiatra na podstawie jego prac wysuwa wnioski pozwalajàce mu podjàç odpowiednià terapi´. Sztuka pe∏ni w tym wypadku funkcje katartyczne i terapeutyczne. Trudno orzec, czy literatura mog∏aby wejÊç w zakres problemów badawczych psychopatologii twórczoÊci. Gdyby jednak za∏o˝yç, ˝e grafomania jest jednym z tematów tej dyscypliny wiedzy, nale˝a∏oby wpierw oceniç, czy sama stanowi objaw jakiegoÊ zespo∏u chorobowego. Tak jak schizofrenia prowadzi do patologicznej 8/2004 antone TwórczoÊç ma prowadziç do wytworu akceptowanego, a zatem do samej definicji wprowadzono element aksjologiczny. sztuki, tak grafomania musia∏aby byç efektem zaburzenia psychicznego, prowadzàcego do owych bezcelowych, przymusowych lub automatycznych czynnoÊci twórczych. Choroba… przymus… Mi´dzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10), opracowana przez Âwiatowà Organizacj´ Zdrowia, nie rozpoznaje odr´bnej jednostki chorobowej noszàcej nazw´ grafomanii. Wobec braku mo˝liwoÊci wskazania konkretnej choroby, której objawem jest grafomania, mo˝na jedynie spekulowaç, która kategoria diagnostyczna jest z nià najbli˝ej spokrewniona. Arthur S. Reber w S∏owniku psychologii zdefiniowa∏ zjawisko grafomanii jako niekontrolowanà potrzeb´ pisania, dajàcà zwykle w rezultacie mnóstwo bezsensownych wypowiedzi 13. Grafoman nie jest wi´c w stanie zapanowaç nad swoim zachowaniem, które jest jakby podyktowane przymusem. Jego aktywnoÊç zosta∏aby podporzàdkowana wi´c kategorii zaburzeƒ kompulsywno-obsesyjnych, które towarzyszà nerwicy anankastycznej. Jej objawy wymieni∏ Antoni K´piƒski w Psychopatologii nerwic: Objawy anankastyczne mogà wystàpiç w trzech formach, które zresztà przeplatajà si´ u tego samego chorego w formie myÊli natr´tnych (obsessiones), czynnoÊci przymusowych (compulsiones) i natr´tnych l´ków (phobiae). Ich wspólnà cechà jest perseweracyjny przymus, tj. powtarzanie si´ w sposób przymusowy i zwykle wbrew woli chorego oraz 9 10 11 12 13 M. Tyszkiewicz, Psychopatologia ekspresji, Warszawa 1987 s. 46. Tam˝e, s. 78. Tam˝e. Tam˝e. A. S. Reber, op. cit., 235. 455 7 horyzonty polonistyki obcoÊç; chory odczuwa je jako coÊ obcego, z czym usi∏uje walczyç, co mu dokucza14. Wed∏ug obiegowego sàdu czynnoÊci twórcze sprawiajà grafomanowi przyjemnoÊç. Baraƒczak pisze: ICD-10 wymienia kilka przyk∏adów podobnych zaburzeƒ nawyków i pop´dów – sà Obiektywna definicja grafomana: ktoÊ, kto lubi pinimi patologiczny hazard, patologiczne podsaç. Czy˝by wi´c definicjà poety utalentowanego bypalanie, patologiczne kradzie˝e, trichotillo∏o: ktoÊ, kto nie lubi pisaç? Gdyby istotnie stosowaç mania (wyrywanie w∏osów) 15. Rejestr chorób takà miar´, mia∏bym wszelkie podstawy, aby zaliczyç precyzuje, jakie natr´ctwa na ogó∏ wyst´pujà si´ do geniuszy. W ciàgu przesz∏o dwudziestu lat moi jaki kieruje nimi mechanizm: jej kariery literackiej napisa∏em wszystkiego z dwieWi´kszoÊç czynnoÊci przymusowych dotyÊcie wierszy: lubi´ niektóre z nich, ale nie przypomiczy czystoÊci (szczególnie mycia ràk), ciàg∏ego nam sobie, aby pisanie któregokolwiek z nich porzàdkowania, czyszczenia i sprawdzania sprawi∏o mi przyjemnoÊç 17. wszystkiego, w celu niedopuszczenia do nieDocenionego twórc´ m´czy pisanie, zaÊ bezpiecznej sytuacji. U podstaw tego zachografoman nie ma ˝adnych problemów z krewania le˝y zazwyczaj strach, natomiast acjà literackà. Gdyby opisaç grafomani´ jako czynnoÊç rytualna jest bezskutecznà czy symkompulsywny przymus pisania, nie ma mo˝libolicznà próbà odwrócenia tego woÊci, ˝eby osoba dotkni´ta tà niebezpieczeƒstwa. chorobà odczuwa∏a pisanie jako W przypadku grafomana pisaGrafoman odcz doÊwiadczenie przyjemne: uwa nie mia∏oby staç si´ pewnego przymus ekspre osoba cierpiàca na prawdziwe zabusji rodzaju rytua∏em. Grafoman odliterackiej, a ka rzenia obsesyjno-kompulsywne nie ˝d e czuwa przymus ekspresji literaczaniechanie tej czerpie z tego ˝adnej przyjemnoÊci, kiej, a ka˝de zaniechanie tej czynnoÊci ∏àczy chyba ˝e uwolni si´ od napi´cia18. si´ czynnoÊci ∏àczy si´ z prze˝yciem z prze˝yciem l´ ku. Grafoman dopiero gdy skoƒl´ku. Dopiero gdy wype∏ni scheczy pisanie jakiegoÊ utworu, mia∏mat swojego zachowania, uwalby odczuwaç zadowolenie, a sam nia si´ od silnego napi´cia nerwowego. proces tworzenia jest dla niego czymÊ przyPrzez ca∏y czas zachowuje jednak ÊwiadomoÊç krym. JeÊliby grafomani´ zaliczyç do choroby w∏asnego stanu zdrowia. Z tymi kompulsjami tego typu, przekonanie o tym, ˝e grafoman luzwiàzana jest nierzadko obsesyjnoÊç nerwicy, bi pisaç, wydaje si´ ca∏kowicie b∏´dne. przybierajàca postaç natr´tnych myÊli. W graK´piƒski w Psychopatologii nerwic podaje fomanii móg∏by si´ on objawiaç jako zespó∏ neurologicznà i genetycznà etiologi´ kompulperseweracji tematycznych, j´zykowych bàdê sji, jakkolwiek dok∏adne przyczyny tych zabustylistycznych. I tak na przyk∏ad S∏ownik seksurzeƒ nie zosta∏y do koƒca ustalone19: ologiczny Zbigniewa Lwa-Starowicza wymieUszkodzenie uk∏adu nerwowego powoduje uszczunia jednà z form grafomanii – grafomani´ sekplenie mo˝liwoÊci tworzenia ró˝norodnych struktur sualnà, która oznacza patologicznà sk∏onnoÊç czynnoÊciowych. W ten sposób tendencje persewerado pisania utworów o tematyce erotycznej 16. 14 15 16 17 18 19 20 8 A. K´piƒski, Psychopatologia nerwic, Warszawa 1979, s. 72. Mi´dzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, ICD-10, t. I, Kraków 1994, s. 343. Z. Lew-Starowicz, S∏ownik seksuologiczny, wyd. 2, Warszawa 1990, s. 46. S. Baraƒczak, op. cit., s. 127. A. S. Reber, op. cit., s. 434. ICD-10, s. 343. A. K´piƒski, op. cit., s. 88. 456 cyjne biorà gór´ nad antyperseweracyjnymi. (…) Zdarza si´, ˝e objawy te sà nast´pstwem organicznego uszkodzenia oÊrodkowego uk∏adu nerwowego (jak np. po zapaleniu mózgu). Nierzadko te˝ w czystych przypadkach nerwicy natr´ctw mo˝na odkryç objawy uszkodzenia oÊrodkowego uk∏adu nerwowego. Mo˝liwe, ˝e czynnik genetyczny w nerwicy natr´ctw dzia∏a w∏aÊnie poprzez wzmo˝enie tendencji perseweracyjnych20. Czy˝by zatem grafomania mog∏a stanowiç nast´pstwo uszkodzenia lub dysfunkcji polonistyka Panto horyzonty polonistyki zwojów podstawy, zakr´tu obr´czy i kory przedczo∏owej 21? Dlatego grafoman nie jest w stanie prze∏o˝yç w∏asnego napi´cia w formy komunikatywne i atrakcyjne dla odbiorcy. Jego utwory sprawiajà impuls... wra˝enie chaotycznych, poniewa˝ nie jest w staW ICD-10 pojawia si´ otwarta kategoria dianie objàç wszechstronnie materia∏u literackiego. gnostyczna, do której pewnie mo˝na by∏oby Obok objawów typologicznych dla tych roprzyporzàdkowaç grafomani´ – sà nià okresodzajów nerwic istnieje jeszcze zespó∏ objawów wy eksplozywne zaburzenia zachowania 22: istotnych, wyst´pujàcych we wszystkich typach. T´ kategori´ diagnostycznà stosujemy w inK´piƒski zalicza do nich l´k, zaburzenia wegenych rodzajach stale powtarzajàcego si´ nietatywne (przyspieszone bicie serca, nadmiernà dostosowanego zachowania. Nie sà one potliwoÊç, biegunk´, parcie na p´cherz), egoodmianami innych, znanych zespo∏ów psychocentryzm i nerwicowe „b∏´dne ko∏o” (reakcja patologicznych i cechujà si´ niezdolnoÊcià do otoczenia na osob´ znerwicowanà wzmaga obpowstrzymania si´ od powtarzania nieprawijawy jego nerwicy) 25. Mówiàc o grafomanii, pod∏owych zachowaƒ. Impulsywne dzia∏anie jest ruszyliÊmy jedynie typologiczny i brze˝ny poprzedzone stanem napi´cia i uczuciem ulgi aspekt objawów nerwic – objawy w czasie wykonywania czynnoÊci. strukturalne mo˝na tu pominàç, Zachowania te majà chaponiewa˝ pozostajà one materiaero rakter nag∏y, a chory nie ma Grafoman dopi ∏em badawczych wa˝nym jedynie sanie mo˝liwoÊci, ˝eby uniknàç pergdy skoƒczy pi dla psychologów i psychiatrów. u, seweracji. W chwili, gdy wykoPowszechnie uznaje si´, ˝e jakiegoÊ utwor aç nuje zrytualizowanà czynnoÊç, grafoman jest bezkrytyczny mia∏by odczuw znika napi´cie nerwowe. Ten w stosunku do swojej twórczoÊci. zadowolenie, opis zdaje si´ odpowiadaç steW jego zachowaniu mo˝na by∏oa sam proces dla reotypowi mówiàcemu o tym, ˝e by doszukaç si´ cech psychopatworzenia jest grafoman w czasie pisania odtycznych, antysocjalnych. Kaziniego czymÊ czuwa zadowolenie. Prawdopomierz Pospiszyl w pracy . przykr ym dobnie ten aspekt choroby wià˝e Psychopatia: istota, przyczyny si´ z zachowaniami charakteryi sposoby resocjalizacji antysostycznymi dla nerwic histeryczcjalnych uogólnia podobnà obserwacj´: nych: U ludzi z cechami osobowoÊci histerycznej spotyka si´ tendencj´ do nadmiernej gadatliwoÊci. Ten szczebiot histeryczny (diarrhea verborum lub logorrhea) nasila si´ zwykle w stanach napi´cia emocjonalnego. Potok s∏ów staje si´ czynnikiem roz∏adowujàcym wewn´trzne napi´cie23. Napi´cie OczywiÊcie, grafoman pos∏uguje si´ pismem, wi´c w tym wypadku mo˝na pewnie mówiç o graforei. Grafoman, aby uwolniç si´ od napi´cia nerwowego, musi pisaç. Napi´cie nerwowe o nieco innym charakterze towarzyszy tak˝e nerwicy neurastenicznej: Takim w∏aÊnie pomostem ∏àczàcym twórców i psychopatów, i to zarówno tych „psychopatycznych”, jak i najbardziej nawet wra˝liwych, z osobnikami antysocjalnymi jest w∏aÊnie wspólny wszystkim tego typu ludziom niezwykle nasilony narcyzm26. Narcyzm i nieprzejawianie jakiegokolwiek krytycyzmu wobec samego siebie noszà zbiorczà nazw´ anozognozji27. Gdyby wykorzystaç tutaj dokonania psychoanalizy, grafomana 21 22 23 24 25 Jednà z cech zespo∏u neurastenicznego jest upoÊledzenie zdolnoÊci eliminacyjnej uk∏adu nerwowego. Sygna∏y – zarówno wa˝ne, jak niewa˝ne – dochodzà do ÊwiadomoÊci, uwaga jest rozproszona24. 8/2004 antone 26 27 A. S. Reber, op. cit., s. 434. ICD-10, s. 344. K´piƒski, op. cit., s. 38. Tam˝e, s. 26. Tam˝e, s. 101. K. Pospiszyl, Psychopatia: istota, przyczyny i sposoby resocjalizacji antysocjalnych, Warszawa 1985, s. 49. Tam˝e, s. 96-97. 457 9 horyzonty polonistyki znamionowa∏oby wybuja∏e ego, z drugiej zaÊ strony – swojego rodzaju niedorozwój superego28. W Êwiadomej warstwie osobowoÊci grafomana dominowa∏oby przekonanie o w∏asnej wyjàtkowoÊci, zaÊ w warstwie zinternalizowanych norm spo∏ecznych – odrzucanie konwencji i wartoÊci literackich uznanych w danym czasie. A zatem twórca tandety literackiej – tak jak jednostka psychopatyczna – mia∏by przejawiaç pewnoÊç siebie, brak wàtpliwoÊci odnoÊnie do w∏asnych poczynaƒ, niezachwianà wiar´ we w∏asnà wyjàtkowoÊç 29. Nale˝y dodaç, ˝e podobny egotyzm pojawia si´ nierzadko u osób cierpiàcych na nerwice. Pospiszyl podkreÊla równie˝, ˝e u osobowoÊci antysocjalnych wyst´pujà usilne niejednokrotnie wszechstronne zabiegi (…), aby zyskaç popularnoÊç 30. W ten w∏aÊnie sposób rozumie grafomani´ Milan Kundera grafomanowi za- 28 29 30 31 Tam˝e, s. 57-59. Tam˝e, s. 53. Tam˝e. M. Kundera, Sztuka powieÊci, t∏um. M. Bieƒczyk, Warszawa 1998. le˝y na posiadaniu publicznoÊci31, na narzuceniu swojego »ja« innym. Twórca tandety literackiej jest zatem w pewnym sensie psychopatà. Na pytanie, czym jest grafomania, nie mo˝na oczekiwaç pe∏nej odpowiedzi od psychologii twórczoÊci – ona sama mo˝e wskazaç jedynie zjawiska, które le˝à poza obszarem jej postulatów badawczych. Oprócz tego nie jest prawdopodobne, ˝eby grafomania istnia∏a w punkcie przeci´cia a˝ tylu zaburzeƒ psychicznych. Wobec niewystarczajàcych przes∏anek trudno utrzymaç w mocy twierdzenie, ˝e grafomania jest jednym z objawów wymienionych chorób. Nale˝y za∏o˝yç, ˝e znaczenie psychopatologiczne po prostu zosta∏o grafomanii nadane. Nie przestanie to funkcjonowaç jako stereotyp, a tego nie trzeba ju˝ uzasadniaç. Wypada jedynie przyjrzeç si´ praktyce krytycznej i literackiej, która wyjaÊnia nad wyraz wielostronnie, czym jest „choroba na pisanie” i co trzeba zrobiç, by si´ z niej wyleczyç. n GRZEGORZ GIEDRYS Absolwent filologii polskiej Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika w Toruniu, redaktor pisma artystyczno-literackiego „Undergrunt”. Witold Gombrowicz, Dziennik: awangarda polska by∏a nie uczesana, rozche∏stana, bosa, by∏a pokrakà z g∏owà rabina, z bosymi nogami wiejskiego ch∏opca. (...) Wi´kszoÊç z nich pozbawiona by∏a tego minimum sprawnoÊci umys∏owej, bez którego pisanie staje si´ niemo˝liwe: indolenci, dekadenci, marzyciele, niedouczeni, niedonoszeni... 10 458 polonistyka Panto