horyzonty polonistyki polonistyka 452 4

horyzonty polonistyki
n EDWARD BALCERZAN
G
rafomania nale˝y do literatury, gdy˝
tylko o tekstach intencjonalnie literackich, eksponujàcych – nieraz agresywnie – w∏asnà literackoÊç, mo˝na powiedzieç,
˝e sà grafomaƒskie. Grafomania nale˝y do historii literatury, poniewa˝ ró˝nicuje si´ i zmienia w czasie. Nie istnieje neutralna forma grafomanii „ponadczasowej” ani te˝ taka postaç
pisarstwa artystycznego, która by∏aby ca∏kowicie wolna od (faktycznych lub potencjalnych)
realizacji grafomaƒskich. Tyle jest odmian grafomanii, ile jest poetyk historycznych; cechy
szczególne ma wi´c np. grafomania klasycyzmu, romantyzmu, realizmu, awangardy, feminizmu, repertuaru tekstów literackich o tematyce mi∏osnej, patriotycznej, religijnej itd.
Literatura wysokoartystyczna dystansuje
si´ raz po raz wobec grafomanii, parodiujàc
jej style i oÊmieszajàc jej producentów, np.
ballada kapitana Lebiadkina w Biesach F. Dostojewskiego, wiersz J´zorego w dramacie S.
I. Witkiewicza W ma∏ym dworku, teksty zwiàzane z Hermenegildà Kociubiƒskà w „Teatrzyku Zielona G´Ê” czy Piosenki naczelnika
wydzia∏u grobownictwa K. I. Ga∏czyƒskiego,
a tak˝e style poezji stanu wojennego parodiowane w Rzece podziemnej, podziemnych ptakach T. Konwickiego. Niekiedy parodystyczny
cudzys∏ów zostaje ukryty (np. w dystychu koƒczàcym Ferdydurke W. Gombrowicza). Style
grafomaƒskie stajà si´ te˝ raz po raz aksjologicznie neutralnym – traktowanym na równi
z innymi tworzywami literatury – materia∏em
tekstów literackich, zazwyczaj operujàcych
„mocnymi” Êrodkami ekspresji (poezja ekspresjonistów poznaƒskich, wiersze B. O˝oga,
4
452
poezja postmodernizmu). W dziejach literatury zdarzajà si´ mylne zaszeregowania
„dziwnych”, „niestosownych” w danej konwencji stylów jako grafomaƒskich, które po
jakimÊ czasie ulegajà rehabilitacji (wiersze ks.
J. Baki). Grafomania jest zjawiskiem stylistycznym. Nie ma grafomaƒskich fabu∏ – sà
grafomaƒskie style; ten sam ciàg zdarzeniowy
mo˝e byç ocalony w opowieÊci sprawnej artystycznie i poturbowany w opowieÊci grafomaƒskiej.
Wybrakowanie stylistyczne utworu grafomaƒskiego sprowadza si´ do ∏atwo rozpoznawalnej kolizji mi´dzy czytelnym, jednoznacznym, jawnie sygnalizowanym w tekÊcie
zamierzeniem twórczym a ca∏kowicie sprzecznà z nim realizacjà. Z regu∏y zamierzenia grafomana sytuujà jego tekst w kr´gu powagi
i wznios∏oÊci, poza zabawà i ironià, a tak˝e
w porzàdku komunikacji naiwnie bezpoÊredniej, bez gry i cudzys∏owu. Równie˝ grafomaƒskie teksty w zamierzeniu ˝artobliwe sà
pozbawione elementów kontrolowanej zabawy i gry; nie sà dowcipne. Kolizje mi´dzy (danà w tekÊcie) obietnicà autorskà a stylistycznà
rzeczywistoÊcià rujnuje zw∏aszcza kategorie
estetyczne i jakoÊci metafizyczne, które stajà
si´ tu w∏asnymi przeciwieƒstwami, gdy np. zamiast zapowiedzianej grozy rodzi si´ ÊmiesznoÊç, zamiast patosu – otrzymujemy parodi´
patosu, upragnione pi´kno opisywanych postaci lub krajobrazów okazuje si´ kiczem,
a sugerowana g∏´bia myÊli ginie w nagromadzeniu banalnego pustos∏owia. n
EDWARD BALCERZAN
Prof. dr hab., pracownik naukowy Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu.
polonistyka
Panto