Rola szlaków dziedzictwa kulturowego dla nowego zdefiniowania

Artykuły recenzyjne i recenzje
455
Marcin JEWDOKIMOW
Instytut Filologii Klasycznej i Kulturoznawstwa
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Rola szlaków dziedzictwa kulturowego dla nowego zdefiniowania funkcji
klasztorów i sposobów wykorzystania ich dziedzictwa kulturowego.
Uwagi na marginesie książki Łukasza GAWŁA, Szlaki dziedzictwa kulturowego.
Teoria i praktyka zarządzania*
Dziedzictwo klasztorów w różny sposób jest lokowane w kontekście kultury współczesnej,
a same klasztory różnorodnie wchodzą w interakcje z otoczeniem społeczno-kulturowym. Jak
pokazały badania prowadzone w ramach Projektu (dotyczące klasztorów cysterskiego w Wąchocku1 i bernardyńskiego w Opatowie2) oraz inne, np. przeprowadzone w tym roku w opactwie cystersów w Jędrzejowie3, można wskazać przynajmniej cztery świeckie narracje, w ramach których reinterpretuje się dziś funkcje klasztorów oraz określa sposoby wykorzystania
ich dziedzictwa kulturowego.
Są to: 1. narracja turystyczno-pielgrzymkowa oraz związane z nią: 2. narracja rozwoju,
3. narracja zabytku, 4. narracja patriotyczna. Narracja turystyczno-pielgrzymkowa to taka,
która nakłada na klasztor siatkę pojęć związaną z tymi dwoma porządkami i skutkuje postrzeganiem klasztoru jako miejsca odwiedzanego przez turystów i pielgrzymów, a także
przyczynia się do podejmowania działań zmierzających do uturystycznienia tego „obiektu”, np. poprzez wprowadzenie rozwiązań dogodnych dla turystów, takich jak parkingi czy
restauracje na terenie klasztornym czy przyklasztornym. W ramach narracji rozwoju postrzega się klasztor jako narzędzie umożliwiające rozwój gminy lub danej miejscowości,
m.in. poprzez generowanie kapitałotwórczego ruchu turystyczno-pielgrzymkowego. Narracja zabytku to narracja podkreślająca wartość historyczno-społeczną i skutkująca m.in.
możliwościami dofinansowania modernizacji danego klasztoru jako zabytku właśnie. Narracja patriotyczna to taka, w ramach której klasztor jest wielowymiarowo wiązany z wydarzeniami historycznymi, a przez to stanowi element lokalnej tożsamości zbiorowej – takie
operacje wkluczania klasztoru w tożsamość zbiorową widać w badaniach lokalnej pamięci
zbiorowej.
W wypadku opactwa w Wąchocku połączenie tych czterech narracji widać m.in. poprzez
umieszczenie w nim restauracji, popiersia Jana Piwnika ps. „Ponury” (w krużgankach) oraz za-
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Research funded under the
Ministry of Science and Higher Education’s “National Programme for the Development of Humanities”
for 2012–2016.
1 M. JEWDOKIMOW, B. MARKOWSKA, Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej, „Hereditas Monasteriorum”, 3, 2013, s. 189–216.
2 M. JEWDOKIMOW, B. MARKOWSKA, Miejsce klasztoru w Opatowie w lokalnej pamięci zbiorowej, w przygotowaniu.
3
M. JEWDOKIMOW, Klasztor w Jędrzejowie w lokalnej sferze publicznej, w przygotowaniu.
456
Artykuły recenzyjne i recenzje
interesowanie przyszłością klasztoru okazywane przez wąchockich samorządowców4. Innym,
ważnym współczesnym kontekstem funkcjonowania klasztorów staje się też Internet5.
Narracje te nie tylko stanowią stosowane przez różnych lokalnych aktorów społecznych (samorządowców, przedstawicieli III sektora czy samych zakonników) sposoby opisywania współczesnych funkcji klasztorów. Przekładają się także na podjęcie w stosunku do nich konkretnych
działań, np. włączania w strategię rozwoju danych miejscowości. Skoro zaś język opisu wpływa
na sposoby działania, to narracje te należy traktować jako ważny element nie tyle dziedzictwa
klasztorów, ile jego losów.
Lektura niedawno opublikowanej, interesującej książki Łukasza Gawła6 pozwala na podjęcie
próby zdefiniowania kolejnej, piątej narracji, usytuowanej na styku pierwszych trzech z wyżej
wymienionych. Nazwiemy ją narracją szlaku (dziedzictwa kulturowego).
Zacznijmy od podanych przez Ł. Gawła faktów7. Przez Polskę przechodzi 348 szlaków dziedzictwa kulturowego o różnym zasięgu: miejskim, lokalnym, regionalnym, ponadregionalnym
i międzynarodowym, i różnej tematyce, np. piastowskiej (szlak ponadregionalny), browarnej
(szlak regionalny, wielkopolski), dotyczącej kolejki wąskotorowej (szlak regionalny, lubelski)
czy młynów nad Grabią (szlak lokalny, łódzkie). Niektóre z tych szlaków obejmują klasztory,
np. Europejski Szlak Cysterski, który częściowo przechodzi przez Polskę8, czy planowany szlak
Klasztorów Ziemi Łódzkiej.
Według UNESCO dziedzictwo kulturowe składa się z elementów materialnych i niematerialnych, a więc zarówno zabytków nieruchomych, jak i przekazów ustnych oraz tradycji9. Obecnie
dziedzictwo kulturowe traktuje się jako zasób, którym zarządzać muszą różne podmioty (w celach kulturowych i komercyjnych):
dziedzictwo kulturowe jest uważane za ważny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, środek poszukiwania dróg porozumienia w regionach dotkniętych konfliktami na tle etnicznym lub religijnym oraz za
wyraz różnorodności kulturowej krajów i regionów świata10.
Jak podkreśla Łukasz Gaweł, uznanie danego obiektu czy zbioru obiektów za dziedzictwo jest
wynikiem wyboru. Każdy zaś wybór ma charakter polityczny, jako działanie polityczne i jako
narzędzie działania politycznego; działania polityczne rozumieć można tu szeroko jako działania dotyczące danej wspólnoty na poziomie zarówno lokalnym, jak i państwowym. Dziedzictwo, jak krótko i trafnie podsumowuje autor, to „przeszłość, tożsamość, samoidentyfikacja”11.
Włączenie danego obiektu w krąg dziedzictwa kulturowego oznacza nie tylko jego dowartościowanie w perspektywie kulturowej, np. jako ważnego dla tożsamości zbiorowej. Może również oznaczać poddanie go wpływowi nowoczesnych narzędzi zarządzania, podkreślających
4
Zob. przyp. 1.
5 M. JEWDOKIMOW, Monasteries in the Internet. A Case Study of Polish Websites, „Revista Ciências da Religião.
História e Sociedade”, 12, 2014, 1, s. 288–298.
6 Ł. GAWEŁ, Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, ss. 229.
7
Ibidem, s. 217–229.
8 http://www.szlakcysterski.org/.
9
http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/.
10
Ibidem.
11
Ł. GAWEŁ, Szlaki dziedzictwa kulturowego, s. 20.
Artykuły recenzyjne i recenzje
457
ekonomiczny (a dokładnie – komercyjny) charakter tego obiektu. Taki los czeka dziedzictwo,
które staje się obiektem zarządzania, czego dowodzi książka Łukasza Gawła.
Pytanie więc brzmi: czym skutkuje dla klasztoru i jego dziedzictwa kulturowego włączenie
w zarządzany szlak kulturowy (zarządzany, a więc taki, którego działanie jest określone przez
narzędzia współczesnego zarządzania)? Określenie danego zbioru miejsc mianem szlaku kulturowego przekłada się na przyjęcie wobec niego konkretnej strategii działania. Przywołam tu
szerszą wypowiedź autora, obrazującą cały zakres tej strategii, a stanowiącą omówienie Lubuskiej strategii rozwoju turystyki na lata 2006–2013, którą autor określa jako najcenniejszą, jeśli
chodzi o „metodologię tworzenia oraz zarządzania szlakami kulturowymi”12:
każdy ze szlaków rozwijanych jako kompleksowy produkt turystyczny (produkt zintegrowany) będzie
scalał wybrane atrakcje turystyczne regionu. W ramach produktu będzie zarówno scalana, jak i kreowana oferta usług (turystycznych i okołoturystycznych). Powstawać będzie też spójna infrastruktura wokół
produktu oraz system identyfikacji. Produkt tego typu powinien posiadać jasno określoną strukturę organizacyjną (lider – podmiot wiodący, firmę, grupę zarówno partnerów społecznych, jak i prywatnych, sponsorów, w tym medialnych) oraz koncepcję komercjalizacji. Rekomenduje się także markowanie produktów
(szlaków), w tym opracowanie koncepcji marki, jej wizualizacji, atrybutów (pamiątki, imprezy, itd.). Każdy
ze szlaków powinien posiadać własny, unikatowy zestaw atrybutów, ofert czy świadczonych usług13.
Włączenie klasztoru w szlak dziedzictwa kulturowego oznacza więc rozpatrywanie go jako
produktu, którego odbiorcami stają się turyści. Klasztorowi-atrakcji turystycznej zapewnione
mają być środki na rozwój infrastruktury. Zarządzanie klasztorem-produktem oddane jest –
przynajmniej częściowo – w ręce prywatne i podlega prawom rynku.
Traktowanie klasztoru w kategoriach produktu wynika, z jednej strony, z koncentracji na celach turystycznych, z drugiej strony z samej logiki zarządzania. Dlatego też Łukasz Gaweł,
częściowo dystansując się od definicji traktujących szlak kulturowy wyłącznie w kategoriach
turystycznych, nie porzuca jednak logiki zarządzania i proponuje następującą, własną definicję
szlaku kulturowego, stwierdzając, że jest to:
wytyczony i oznakowany szlak materialny, łączący obiekty i miejsca wybrane według ustalonego kryterium tematyzacji, będące unikatowym i reprezentatywnym przykładem ilustrującym szeroko pojęty dorobek kulturowy danego regionu, społeczności, grupy etnicznej, mniejszości narodowej czy narodu. Poprzez
prezentację dziedzictwa materialnego szlak powinien umożliwić poznanie i popularyzować dziedzictwo
niematerialne, traktując je jako nierozerwalną całość14.
I dalej, dodając do definicji opisowej komponent zarządzania:
poddany sprawnemu i skutecznemu zarządzaniu, szlak kulturowy może stać się ważnym narzędziem
ochrony, kształtowania i popularyzowania dziedzictwa kulturowego, oddziałując w równym stopniu na
społeczności lokalne, jak i odwiedzających te miejsca turystów15.
Zarządzanie szlakiem jest zatem dla niego gwarancją jego odpowiedniego działania. Podkreślić
należy transformacyjny charakter tej definicji – pod wpływem szlaku zmianom (zapewne kulturowym i ekonomicznym, choć nie wiadomo, o jakim wektorze) ulegną zarówno społeczności
12
Ibidem, s. 64.
13
Ibidem, s. 64–65.
14
Ibidem, s. 76.
15
Ibidem.
458
Artykuły recenzyjne i recenzje
lokalne, jak i turyści. Ten transformacyjny charakter szlaku kulturowego widać w strukturze
książki Ł. Gawła – poza częścią pierwszą, dotyczącą zagadnień teoretycznych i metodologicznych, dwie kolejne poświęcone są odpowiednio zarządzaniu szlakiem dziedzictwa kulturowego i strategii marketingowej szlaku kulturowego. Autor wypowiada się więc z wewnątrz dyskursu zarządzania kulturą, a jego książka to nie tyle krytyczne uwagi o problematyce szlaków
dziedzictwa kulturowego czy analiza tego, jak takie szlaki działają, ile recepta na stworzenie
takiego, dobrze działającego, szlaku.
Szlak dziedzictwa kulturowego w zaproponowanym przez Ł. Gawła kształcie staje się częściowo narzędziem przekształcania dziedzictwa klasztoru w produkt komercyjny. Wynika to
z przemian, jakim poddana jest współczesna, potransformacyjna kultura w Polsce – m.in.
postępującej, wielowymiarowej komercjalizacji, zarówno na poziomie procesów ją kształtujących, jak i na poziomie intensywnie dyskutowanej wizji tego, czym kultura jest i ma być
dziś oraz komu ma służyć. Zyskujący obecnie popularność dyskurs o zarządzaniu kulturą
nie stanowi tylko opisu zmian kulturowych, ale świadomie stara się je kształtować; można
powiedzieć – zarządzać nimi. Współczesny dyskurs o zarządzaniu kulturą posiada więc określone cele i granice, które można sprowadzić chyba do zarządzania i strategii marketingowej
(notabene, są to tytuły rozdziałów monografii Ł. Gawła).
Wpływ logiki zarządzania na szlaki dziedzictwa kulturowego widać w tekście książki. Autor
pisze o szlaku jako o „nieprecyzyjnie zdefiniowanym produkcie”16, podkreśla jego rolę rozwojową: „planowo i mądrze zagospodarowany potencjał dziedzictwa może stać się istotnym
czynnikiem rozwoju lokalnego”17, zwłaszcza – jak zauważa – poza metropoliami; wskazuje też
na deterministyczną zależność pomiędzy „docenieniem przez społeczność lokalną i nieodwiedzaniem przez gości z zewnątrz”18 a utratą znaczenia.
Wpływ ten dostrzegalny jest także w koncepcji pracy, która ma na celu ukazać schemat „sprawnego i skutecznego zarządzania tego typu trasami (wraz ze schematem struktury zarządczej
oraz strategii marketingowej szlaku kulturowego)”19, oraz w jej konkluzji, wskazującej na „niepełne wykorzystanie potencjału drzemiącego w szlakach kulturowych”20.
Na koniec warto zapytać, czy w ogóle można wprowadzić podział na szlaki zarządzane i niezarządzane, pamiętając, że te drugie z definicji są oceniane jako działające lepiej? Albo czy zarządzanie szlakiem musi oznaczać wprowadzanie mechanizmów komercjalizacji dziedzictwa
kulturowego? Po lekturze książki Ł. Gawła dochodzę do wniosku, że odpowiedź na te pytania
brzmi: „nie”. Dziedzictwo kulturowe, aby być przydatne różnym aktorom społecznym, w tym
społecznościom lokalnym, musi być zarządzane. Oczywiście kategoryczność tych stwierdzeń
jest ograniczona wyłącznie do kontekstu publikacji, na której tu się opieram, w ramach której
zarządzane dziedzictwo kulturowe oznacza i przemianę obiektu w komercyjny produkt, i podejmowanie wobec niego takich działań, jakie podejmuje się względem produktu.
Podkreślić jednak trzeba, że w książce Ł. Gawła znajdziemy także wskazanie niektórych negatywnych konsekwencji takiego podejścia. Zwracają na nie uwagę także autorzy przywołanego
przez niego dokumentu poświęconego szlakom kulturowym, przygotowanego przez eks16
Ibidem, np. s. 11.
17
Ibidem, s. 12.
18
Ibidem, s. 13.
19
Ibidem, s. 11.
20
Ibidem, s. 184.
Artykuły recenzyjne i recenzje
459
pertów Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych (ICOMOS)21. Autor
zauważa również krytycznie, że „w polskim piśmiennictwie naukowym szlaki kulturowe opisywane są niemal wyłącznie jako ‘produkty turystyczne’ ”22. Jak stwierdza, brak refleksyjnego,
zrównoważonego podejścia do turystyfikacji szlaku kulturowego może narazić na „niebezpieczeństwo zmiany znaczenia, autentyczności i integralności historycznych wartości szlaku kulturowego”23 oraz lokalne umniejszenie roli społeczności lokalnych, które mogą stracić wpływ
na kształt elementu szlaku24, który przecież jest lub może się stać fragmentem pamięci zbiorowej czy tożsamości.
Podsumowując, problematyzowanie dziedzictwa kulturowego oraz szlaku dziedzictwa kulturowego poprzez kategorie zarządzania wprowadza perspektywę produktu i marketingu. Ten
ruch komercjalizacji dziedzictwa nie jest obecny w przywołanej wyżej definicji UNESCO, ale
„włącza się” w przypadku zarzadzania nim. ICOMOS definiuje bowiem szlak jako taką drogę,
która m.in.
musi promować interakcję kultur w przestrzeni i czasie, której odbiciem jest dziedzictwo materialne lub
niematerialne; musi odzwierciedlać dynamiczny system historycznych i kulturalnych relacji25.
Trudno wątpić, że włączenie klasztoru w skład szlaku dziedzictwa kulturowego stanowi jeden
ze współczesnych kontekstów, w ramach którego zaczyna on funkcjonować.
21
Ibidem, s. 47.
22
Ibidem, s. 49.
23
Ibidem.
24
Ibidem.
25 Ibidem, s. 47 (za: The Icomos Charter on Cultural Routes, prepared by the International Scientific Committee on Cultural Routes (CIIC) of ICOMOS, Ratifed by the 16th General Assembly of ICOMOS, Quebec
(Canada), on October, 4 2008).