Amarantus - rolnicza i żywieniowa inspiracja XXI wieku

Amarantus - rolnicza i żywieniowa inspiracja
XXI wieku
Spadek jakości zdrowotnej surowców żywnościowych sprawił, że rośnie
zainteresowanie nie tylko proekologicznymi metodami ich otrzymywania, ale też
uprawą alternatywnych gatunków roślin, to jest takich, które dawałyby bogatszy w
składniki odżywcze plon i równocześnie nie byłyby zbyt wymagające w uprawie.
Kryteria te wydaje się w pełni spełniać amarantus, w Polsce nazywany szarłatem. Ze
względu na wysokie walory odżywcze nasion i w miarę łatwą uprawę, stał się on
prawdziwą inspiracją dla współczesnego rolnictwa i przemysłu spożywczego, zyskując
miano „zboża XXI wieku”.
Amarantus to roślina jednoroczna, wiatropylna. Dorasta nawet do dwóch,
a sporadycznie trzech metrów wysokości. Jego charakterystyczną cechą rozpoznawczą
są duże (osiągające nawet pięćdziesiąt centymetrów długości), zwieńczające szczyty
pędów kwiatostany. Tworzą je drobne kwiaty, najczęściej o szkarłatnej
(ciemnoczerwonej, czerwonofioletowej) barwie. Ubarwienie kwiatów i liści szarłatu
może być różne, zależy to od gatunku i odmiany. Z botanicznego punktu widzenia, jest
on rośliną dwuliścienną - nie ma więc nic wspólnego ze zbożem. Ze względu jednak na
technologię uprawy i kierunek użytkowania plonu (nasiona), podobnie jak gryka
nazwany jest pseudozbożem. Jest rośliną ciepłolubną i jednocześnie jarą (nie
potrzebuje przejścia okresu niskich temperatur do kwitnienia). Liczy około
sześćdziesięciu gatunków.
Choć należy do najstarszych roślin uprawnych świata, amarantus w Europie
znany jest głównie jako roślina ozdobna, wykorzystywana na susz bukietowy. Jako
roślina uprawna cieszy się popularnością tak naprawdę od niedawna. W Polsce
renesans w tym zakresie szarłat przeżył pod koniec XX wieku, a dokładniej pod koniec
lat osiemdziesiątych, kiedy to rozpoczęto pierwsze kompleksowe badania nad fizjologią
jego plonowania oraz możliwością aklimatyzacji i użytkowania. Na podstawie
przeprowadzonych na terenie całego kraju doświadczeń polowych, przekonano się, że
warunki klimatyczno-glebowe Polski umożliwiają jego rolniczą introdukcję (rodzimą
uprawę). Pewnym ograniczeniem są wymogi termiczne i długi okres wegetacji.
Wysiewa się go, biorąc te czynniki pod uwagę, dość późno - w połowie maja. Terminu
wysiewu nie można zbytnio opóźniać, gdyż może to z uwagi na długi okres
wegetacyjny rośliny obniżyć plon i utrudnić z powodu jesiennej pogody (deszczy) jego
zbiór. Jeśli chodzi o warunki glebowe, amarantus nie ma w tym względzie
wygórowanych wymagań. Najlepiej jednak rośnie na stanowiskach zasobnych, o
alkalicznym odczynie. Jest rośliną oszczędnie gospodarującą wodą. Koszty jego uprawy,
jak zapewniają producenci, są dużo mniejsze niż innych zbóż. Natomiast znaczne mogą
być koszty zbioru i dosuszania nasion. Przeciętny plon uzyskiwany w warunkach Polski
wynosi od 2 do 3 ton nasion z hektara. Najczęściej uprawianym u nas gatunkiem jest
Amaranthus cruentus L. W Polsce zarejestrowano dwie jego odmiany: Rawa i Aztek.
Największe plantacje zlokalizowane są w województwie lubelskim, małopolskim i
świętokrzyskim.
Uprawa amarantusa jest ukierunkowana przede wszystkim na pozyskanie nasion.
Jego drobne, jasnobrązowe nasiona są prawdziwą skarbnicą niezbędnych dla zdrowia
składników odżywczych. Przeprowadzone w tym zakresie badania wykazały, że mają
wysoką (ok. 15%) zawartość pełnowartościowego (bogatego w aminokwasy egzogenne)
i przy tym dobrze przyswajalnego (aż w 75%) białka. Także zawarte w nasionach
amarantusa węglowodany, ze względu na obecność drobnej (o małej średnicy ziaren)
odmiany skrobi, są bardzo łatwo przyswajalne. Dodatkowym walorem jest wysoka
zawartość (ok. 7%) i korzystny skład frakcji lipidowej (oleju): dominacja nienasyconych
kwasów tłuszczowych, duża ilość tokoferoli (pochodnych witaminy E) i bardzo cennego
dla zdrowia i urody skwalenu. Pod względem zawartości składników mineralnych,
zwłaszcza magnezu, wapnia, fosforu i potasu, nasiona amarantusa zdecydowanie
przewyższają jakością ziarna tradycyjnych zbóż (w tym pszenicy), a w przypadku
zawartości żelaza - wszystkie rośliny uprawne (nawet szpinak). Do zalet żywieniowych
należy też zdecydowanie większa niż w ziarnach pszenicy i żyta zawartość błonnika i
brak glutenu.
Wysoka wartość odżywcza, w tym obecność pełnowartościowego białka,
spowodowała zainteresowanie wykorzystaniem nasion amarantusa w produkcji
żywności wegetariańskiej i produktów mlekozastępczych. Stanowią one też wyjściowy
surowiec w produkcji żywności bezglutenowej. Obecność łatwo przyswajalnego żelaza,
magnezu i wapnia, daje dobrą perspektywę na wykorzystanie ich w diecie kobiet
w ciąży, osób starszych, cierpiących na anemię i schorzenia układu kostnego. Duże
nadzieje lecznicze wiąże się też z wykorzystaniem amarantusowego oleju, który (jak
wykazują eksperymentalne badania) normuje poziom cholesterolu i korzystnie
stabilizuje ciśnienie tętnicze. Dzięki temu może on stać się swoistym panaceum w
chorobach układu krwionośnego. W publikacjach z tego zakresu zachwala się ponadto
ochronne (antyoksydacyjne) i antynowotworowe działanie amarantusowych składników.
Za szczególnie cenny uważa się zwłaszcza skwalen, który chroni włókna kolagenowe
przed działaniem promieni ultrafioletowych i ogrywa niezwykłą rolę w procesach
opóźniających starzenie skóry.
Możliwości użytkowania amarantusa są naprawdę ogromne. Jego nasiona
stanowią cenny surowiec zarówno dla przemysłu spożywczego, jak i kosmetycznego
i farmaceutycznego. Amarantusową skrobię wykorzystuje się też do produkcji
ulegających łatwej biodegradacji opakowań. Z uwagi na podobnie korzystny skład
biochemiczny, dużą wartość użytkową mają także liście amarantusa. Właśnie z tego
powodu niektóre gatunki mogą być uprawiane jako cenne warzywa liściaste. Szarłat
może być też z powodzeniem wykorzystany w żywieniu zwierząt (jako wysokobiałkowa
pasza) i do produkcji energii (jako łatwo pozyskiwana biomasa). Jest dobrym
przedplonem dla wszystkich roślin uprawnych. Pozostawia po sobie sporo resztek
pożniwnych i odchwaszczone stanowisko. Jako roślina wiążąca dużą ilość dwutlenku
węgla, odgrywa pozytywną rolę w kształtowaniu mikrowarunków danego regionu. Ze
względu na bogate ulistnienie i ekologiczne metody uprawy, proponuje się
wykorzystanie jego upraw w celu przeciwdziałania erozji i „oczyszczania” skażonych
azotanami i pestycydami gleb.
Zainspirowani niezwykłymi walorami odżywczymi, rozmaitymi możliwościami
użytkowania i/lub uprawą amarantusa mogą pogłębić swoją wiedzę, sięgając do
bogatej polskojęzycznej literatury z tego zakresu. Niektóre naukowe publikacje
dostępne są także on-line, miedzy innymi artykuł K. Ratusz i M. Wirkowskiej
„Charakterystyka nasion i lipidów amarantusa” (2006), P. Paśko i M. Bednarczyk
„Szarłat (Amaranthus sp.) – możliwości wykorzystania w medycynie” (2007), K.
Januszewskiej-Jóźwik i J. Synowieckiego „Charakterystyka i przydatność składników
szarłatu w biotechnologii żywności” (2008), B. Skwaryło-Bednarz „Ocena właściwości
biologicznych gleby pod uprawą szarłatu (Amaranthus cruentus L.)” (2008), A.
Kuźmierczyk, I. Bolesławskiej i J. Przysławskiego „Szarłat – jego wykorzystanie w
profilaktyce i leczeniu wybranych chorób cywilizacyjnych” (2011), D. Ogrodowskiej,
S. Czaplickiego i R. Zademowskiego „Substancje biologicznie aktywne naturalnie
występujące w oleju amarantusowym” (2011) oraz dotyczący zabiegów
agrotechnicznych artykuł S. Deryło i Ł. Chudzik „Wpływ przedsiewnej uprawy roli i
pielęgnacji na zachwaszczenie łanu szarłatu uprawnego (Amaranthus hypochondiacus
L. Thell)” (2012).