Biosfera

Formacje roślinne
• Rośliny są bardzo istotnym składnikiem biosfery. Zróżnicowanie świata
roślinnego jest znaczne – dotychczas rozpoznano około 250 tys.
gatunków.
• Nauką zajmującą się roślinami jest botanika, a ich rozmieszczeniem
geobotanika (fitogeografia).
• Z geograficznego punktu widzenia bardziej przydatne jest posługiwanie
się nie gatunkami, lecz formacjami roślinnymi. Obejmują one
zbiorowiska roślinne występujące na danym obszarze, które
w podobny sposób przystosowały się do warunków naturalnych, np. las
liściasty , sawanna kolczasta , step trawiasty (charakterystyczny jest
tu też wygląd zewnętrzny formacji oraz dominacja podobnych form
życia).
• Roślinność jest zróżnicowana strefowo i astrefowo, co wynika z
odległości od oceanów i mórz oraz wysokości nad poziomem morza.
Strefy klimatyczno - roślinne
Obszar górski
Pustynia lodowa
tundra
tajga
Las liściasty i
mieszany
step
sawanna
Roślinnośd
śródziemnomorska
Subtropikalny las
przejściowy
Pustynie i
półpustynie
Las równikowy
Strefy klimatyczno - roślinne
•
Strefy krajobrazowe, jak i klimatyczne cechuje układ równoleżnikowy. Jest to związane ze
strefami oświetlenia Ziemi. Obowiązuje tu ogólna zasada, że im jest cieplej i wilgotniej tym
roślinność staje się bujniejsza.
Na przykład gorącą i deszczową strefę równikową porasta wilgotny las równikowy (dżungla),
w którym występuje olbrzymia ilość rozmaitych gatunków roślin.
Natomiast zimna strefa okołobiegunowa jest w dużej części pokryta lodem i praktycznie
pozbawiona jakiejkolwiek roślinności.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Począwszy od najwyższych szerokości geograficznych wyróżniono następujące strefy:
roślinność antarktyczna i subantarktyczna
tundra
las iglasty (tajga)
las liściasty i mieszany
step
roślinność śródziemnomorska
pustynie i półpustynie
sawanna
subtropikalny las przejściowy
wilgotny las równikowy
1. roślinność antarktyczna i subantarktyczna – występuje tylko na półkuli południowej;
w nielicznych miejscach odsłoniętych spod lodu rosną glony, porosty i mszaki;
2. tundra – zajmuje obszar wzdłuż koła podbiegunowego północnego; Przy samej powierzchni
ziemi rosną mchy i porosty ( najbardziej znany to chrobotek reniferowy) wyżej są trawy i turzyce,
a bardziej na południu rosną najwyższą warstwę roślin stanowią karłowate brzozy oraz wierzby
polarne (do 30 cm);
•
•
•
•
•
•
•
•
st r e f a p o d b i e g u n o w a
surowy klimat
roślinność bezleśna o niskim wzroście
wieczna zmarzlina
często występują torfowiska
rodzaje: lasotundra
tundrakrzewinkowa
tundra mszysto-porostowa
3. tajga ( las iglasty) obejmuje obszary Azji, Europy i Ameryki Północnej należące do
klimatu umiarkowanie chłodnego; główne gatunki drzew to świerki, sosny i brzoza
brodawkowata a także jodły, limby, a poza tym liściaste domieszki brzozy,
jarzębiny, wierzby oraz modrzewie;
NIE WYSTĘPUJE NA
PÓŁKULI POŁUDNIOWEJ
4. las liściasty i mieszany lasy te rozciągają się na ogromnym
obszarze poniżej tajgi, a także w na wschodnich wybrzeżach
Ameryki Południowej i Nowej Zelandii. Dominują w nim dęby, lipy,
klony, jesiony, buki, wiązy, graby, olchy; cechuje się bogatym
runem leśnym; rosną w klimacie umiarkowanym ciepłym morskim
i przejściowym;
5. step występuje głównie w klimacie umiarkowanym ciepłym suchym (pas
Eurazji Środkowej, prerie w Ameryce Północnej i pampa w Argentynie, scrub
w Australii); porastają go różnorodne gatunki traw, których wysokość dochodzi
nawet do 2,5 m; W kwietniu i w maju rośliny zakwitają i step staje się kolorowy;
w czerwcu trawy żółkną i wysychają. Jesienią step brunatnieje i zamiera. Na
terenach bardziej suchych trawy są niższe i rosną kępami. Obok traw rośnie
sporo innych roślin zielnych, np. wrotycz, sasanka, niezapominajka, miłek
wiosenny; Wykorzystywany jest jako pastwisko dla bydła, koni, owiec.
6. roślinność śródziemnomorska obejmuje obszar Morza Śródziemnego oraz
wybrzeża w strefie podzwrotnikowej (m.in. w Kalifornii, Chile, RPA, Australii);
Roślinność w tej strefie jest przystosowana do letniego okresu suszy. Liście drzew
i krzewów są skórzaste - lśniące, sztywne, grube i twarde. Dzięki temu nie
usychają nawet wtedy, gdy utracą dużo wody. Roślinność strefy
śródziemnomorskiej nazywana jest także roślinnością twardolistną. Takie liście
mają wawrzyn, czyli laur. Roślinność twardolistna jest wiecznie zielona. W
przeszłości w tej strefie rosły lasy liściaste i iglaste składające się z cedrów, dębów,
sosen, cyprysów. Wskutek karczowania lasów pod pola uprawne, ich miejsce
zastąpiły zarośla wiecznie zielonych krzewów i karłowatych drzew zwane makią
(chaparral w Ameryce Pn.), Rosną tam: karłowate dęby, oleander, mirty, jałowce,
wawrzyny, wrzośce, pistacje.
oleander
ROŚLINNOŚĆ TWARDOLISTNA
za c h o d n i e w y b r z e ż a
kontynentów
• formacja krzewiasta
W różnych regionach
nazywana miejscowo:
• makia,garig – obszar
śródziemnomorski
-szibljak –Bałkany
-chaparral –AmerykaN
-fynbos –AfykaSW
•
7. pustynia i półpustynia zajmują obszary wzdłuż zwrotników (oprócz
wybrzeży) oraz wnętrze Azji; mała ilość opadów pozwala na rozwój jedynie
ubogiej roślinności sucholubnej; na pustyniach gorących są to sukulenty
(kaktusy, agawy, aloesy, wilczomlecze) sklerofity, rośliny efemeryczne i inne
suchorośla; natomiast azjatyckie pustynie strefy podzwrotnikowej porastają trawy
i turzyce; Rośliny jednoroczne cały cykl życiowy ograniczają do krótkotrwałego
okresu opadów; rośliny wieloletnie charakteryzują się zazwyczaj silną redukcją
wielkości liści lub nawet całkowitym ich brakiem, co zmniejsza tempo utraty
wody. Mają też na ogół rozbudowane systemy korzeniowe, sięgające głęboko w
glebę lub w szczeliny skalne.
8. sawanna trawiasta formacja roślinna, strefy międzyzwrotnikowej o klimacie
gorącym z wyraźnie zaznaczoną porą suchą, trwającą od 3 do 9 miesięcy oraz porą
deszczową; W tym okresie cała roślinność rozrasta się i przybiera kolory zielone. W
porze suchej na sawannie dominują kolory szare i żółte.
W szacie roślinnej dominują kępy sucholubnych traw (np. afrykańska trawa
słoniowa dochodząca do 3 m wysokości). Na niektórych sawannach rosną nieliczne
drzewa, np. akacje, baobaby, palmy, które zwykle zrzucają liście w porze suchej.
Większe skupiska drzew występują tylko nad ciekami wodnymi tworząc tzw. lasy
galeriowe. W krajobrazie nie ma wyraźnej granicy między wilgotnym lasem
równikowym a trawiastą sawanną. W strefie przejściowej w miarę posuwania się w
stronę sawanny las staje się coraz rzadszy, a drzewa coraz niższe.
9. Wilgotny las równikowy charakterystyczna, wiecznie zielona formacja leśna
strefy międzyzwrotnikowej. Występuje na ubogich glebach laterytowych, w
klimacie przez cały rok jednostajnie gorącym i wilgotnym. Największe jego
obszary występują na Nizinie Amazonki w Kotlinie Kongo i na Archipelagu
Malajskim;
• Rosną tu wilgotne lasy równikowe, które są wielkim producentem tlenu i jednocześnie
pochłaniaczem dwutlenku węgla. W lesie równikowym występuje kilka warstw roślinności.
Najwyżej wznoszą się bardzo wysokie drzewa. Wśród nich najbardziej znane są: mahoniowce
i hebanowce. Te ogromne rośliny są podporą dla pnączy, zwanych lianami. Na pniach
niższych drzew żyją epifity: mchy paprocie i storczyki(orchidee). W lasach równikowych
rosną drzewa, takie jak:
• bananowce
• palmy
• kakaowce
• paprocie drzewiaste
• mahoniowce
•Występują tam także pnącza, np. wanilia i liany
bananowiec
Lasy równikowe
• Zawsze zielone
• Klimat gorący,
parny, efekt
szklarni
• Epifity, liany,
• dążenie roślin
do światła
• Namorzyny
• Dżungla
• kauri
Lasy równikowe
• Bardzo duża produktywnośd
• Największa
bioróżnorodnośd
• 60-100 i więcej gatunków
na 1 ha
Pustynie lodowe
Roślinność górska
•
•
•
Piętra roślinności (piętra klimatyczno-roślinne) – układ roślinności w
górach, związany ze zmianą klimatu wraz ze wzrostem wysokości nad
poziomem morza. Zmieniają się niektóre elementy klimatu, takie jak
temperatura, roczna suma opadów atmosferycznych i długość okresu
wegetacyjnego. Powoduje to stopniowe zastępowanie jednych formacji
roślinnych przez inne. Jest to przykład astrefowego środowiska przyrodniczego.
Liczba pięter roślinnych oraz wysokość górnych granic poszczególnych pięter
zależy od takich czynników, jak : szerokość geograficzna, wysokość i kierunek
przebiegu danego pasma górskiego czy oddziaływanie prądów morskich.
Układ piętrowy w wielu pasmach górskich jest niesymetryczny: inaczej granice
pięter kształtują się na stokach południowych i północnych, zawietrznych i
dowietrznych, o różnej ekspozycji, inaczej na stokach we wnętrzach masywów,
a inaczej na ich obrzeżach itp.
Piętra roślinne
• Układ pięter w Tatrach
• Układ pięter Himalajach
Turnie
2250 m n. p.m
Hale
1800 m n.p.m
Kosodrzewina
1600 m n.p.m.
rygiel górny
1250 m n.p.m.
rygiel dolny
Do 700 m n.p.m.
Śniegi i lodowce
8848 m n.p.m.
Hale
5000 m n.p.m.
krzewiste zarośla
4000 m n.p.m.
lasy szpilkowe
Do 3400 m n.p.m.
pola
uprawne
lasy mieszane
Do 2600 m n.p.m.
lasy wiecznie zielone
Do 1900 m n.p.m.
Roślinność górska
•
Najniższe jest piętro pogórza (nie występuje w Tatrach), które sięga do wysokości 600-700 m
n.p.m.; rosną w nim lasy liściaste złożone głównie z dębów i grabów.
Powyżej ukształtował się regiel dolny. Formacją roślinną regla dolnego w Polsce są głównie
buczyny, które w większości zostały w ciągu kilkuset ostatnich lat zastąpione sztucznymi
borami świerkowymi. Mniejszą rolę odgrywają inne typy lasów, np.: bór świerkowy, jaworzyny.
regiel górny strefa między 1250 a 1600 m n.p.m. porastają wysokogórskie lasy świerkowe
piętro kosówki złożone z krzewiastych zarośli kosodrzewiny rozciąga się ponad reglem
górnym. Jest to piętro zwartych zarośli kosodrzewiny lub olchy zielonej (kosej). Wygląd
kosówki zmienia się wraz z wysokością. W Tatrach, w niższych jej partiach kosodrzewina
osiąga wysokość do 5 m, w miarę wzrostu wysokości n.p.m. kosodrzewina jest coraz mniejsza,
w górnej granicy swojego pionowego zasięgu to tylko płożące się krzewiaste formy o
wysokości kilkunastu cm.
•
Piętro kosówki porastający
Suchy Wierch
•
Od wysokości 1800 m n.p.m. stoki pokrywają hale – łąki wysokogórskie.
Szczytowe partie gór to turnie – nagie skały miejscami tylko porośnięte są przez nieliczne
kępki traw, mchów i porostów.
Roślinność wodna
•
W zupełnie odrębnym środowisku funkcjonuje roślinność mórz, oceanów, jezior i rzek.
Rozwinęła się ona przede wszystkim w warstwie wód powierzchniowych, do której docierają
promienie słoneczne. Głębiej nie występują już rośliny zielone (fotosyntezujące), a jedynie
nieliczne gatunki odżywiające się bez udziału światła.
Dno strefy litoralnej (przybrzeżnej) porastają m.in. rozmaite glony (sinice, zielenice,
brunatnice, okrzemki, i in.), zaś na wodach otwartych dryfuje plankton roślinny.
W wodach słodkich częściej można spotkać rośliny kwiatowe, np. grzybienie (lilie wodne).
Roślinność wodna dobrze rozwija się w zbiornikach zakwaszonych. Tworzą się tu najczęściej
przybrzeżne łany trzciny, pałki, tataraku i sitowia. Występują także rośliny zakorzenione, o
liściach pływających oraz rośliny całkowicie zanurzone.
glony
Świat zwierzęcy
•
•
•
•
•
•
Zwierzęta opanowały wszystkie środowiska. Występują w zmiennym natężeniu i
różnorodności form, od równika po bieguny a także od głębin oceanicznych po najwyższe
góry. Opanowały one także dolną część atmosfery i górne warstwy skał.
O charakterze fauny decyduje środowisko, czyli zespół czynników fizycznych,
chemicznych i biotycznych. W każdym miejscu panuje zespół warunków, do których
zwierzęta muszą się dostosować. Czynnikami tymi są:
Światło, temperatura, wilgotność, ciśnienie, wiatr, wody, gleba, rzeźba terenu, roślinność i
człowiek.
Dzisiejsze rozmieszczenie zwierząt na Ziemi jest wynikiem ewolucji świata zwierzęcego i
przemian oblicza Ziemi (tektoniki globalnej). Na podstawie zasięgów poszczególnych
zespołów zwierząt wyodrębnia się krainy zoogeograficzne.
Wielkie krainy zoogeograficzne w ogólnych zarysach pokrywają się z kontynentami, mają
też wyraźne granice naturalne (np. oceany, wielkie pasma górskie).
Wyróżnia się 6 krain zoogeograficznych, przy czym dwie z nich różnią się tak bardzo od
innych i od siebie nawzajem, że czasami przypisuje się im rangę jednostek nadrzędnych
pozostałym krainom razem wziętym. Nazywa się je wówczas królestwami, natomiast krainy
dzielą się na dzielnice.
Krainy zoogeograficzne
Kraina
nearktyczna
Kraina
palearktyczna
Kraina
orientalna
Kraina
neotropikalna
Kraina
etiopska
Kraina
australijska
Charakterystyczne zwierzęta według krain
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
KRÓLESTWO ARKTOGEA:
kraina palearktyczna, obejmującą całą Europę, północną Afrykę aż po Saharę i północną Azję aż po Himalaje;
Większość zwierząt należy do rodzin, które występują również w innych krainach . Nie występują tu ssaki
naczelne i torbacze. Charakterystyczne zwierzęta: niedźwiedzie, rysie, łosie, renifery, wielbłądy.
kraina etiopska, do której zalicza się całą Afrykę na południe od Sahary, wraz z Madagaskarem; charakterystyczne
zwierzęta: małpy człekokształtne (goryl i szympans), pawiany, słonie afrykańskie, żyrafy, nosorożce, zebry,
antylopy, lwy, strusie, kameleony, pytony. Ze względu na swoją odrębność i izolację Madagaskar wykształcił
wiele endemicznych form życia zwierzęcego ( dlatego teraz można wyróżnić w niektórych źródłach krainę
madagaskarską)
kraina orientalna obejmuje Indie, południowe Chiny i zachodnie wyspy Archipelagu Malajskiego;
Charakterystyczne zwierzęta: słonie azjatyckie, niedźwiedzie malajskie, latawce, pandy, małpy wąskonose,
papugi, pawie, dzikie kury, żaby latające. Nie ma koniowatych i jeleni.
kraina nearktyczna obejmującą Amerykę Północną po środkowy Meksyk; Charakterystyczne zwierzęta: bizony,
szopy, skunksy, karibu, woły piżmowe, grzechotniki, wiele ptaków kurowatych. Nie ma jeży, hien i świń.
KRÓLESTWO NOTOGEA
kraina australijska, obejmująca obszar Australii, Tasmanii, Moluków, Nowej Gwinei, Nowej Zelandii i większości
wysp Oceanu Spokojnego; Ze względu na długą izolację rozwinęło się tam wiele rodzin endemicznych, np.
kakadu, kazuary, emu. Charakterystyczne zwierzęta to także: kangury, koala, krokodyle i warany oraz wiele
ssaków workowatych, stekowce (ssaki jajorodne - dziobak i kolczatka),
KRÓLESTWO NEOGEA:
kraina neotropikalna obejmująca teren od środkowego Meksyku po Amerykę Południową włącznie; Występuje tu
dużo rodzin endemicznych. Charakterystyczne zwierzęta: tapiry, pekari, leniwce, jaguary, szynszyle, nutrie, lamy,
małpy szerokonose, nandu, kolibry, tukany, anakondy, boa. Nie ma bydła, owiec, antylop.
KRÓLESTWO ANTARKTIS
Antarktyda; pingwiny, foki, morsy
Obecnie dodaje się jeszcze krainę madagaskarską i antarktyczną.