Średniowieczna higiena

Średniowieczna
higiena
Słynny historyk z VI wieku Prokopiusz z Cezarei zdecydowanie
niepochlebnie wyrażał się o czystości plemion słowiańskich: Sklawi−
nów i Antów. O nieprzyjemnej woni charakteryzującej Słowian
można przeczytać również w życiorysie świętego Sturma z IX wieku
po Chrystusie.
Czy rzeczywiście ludy za−
mieszkujące nasze ziemie
w czasach kształtowania się
państwa polskiego nie dbały
o swój wygląd i zdrowie?
Z pewnością stopnia higieny
naszych słowiańskich przod−
ków nie możemy mierzyć
współczesną miarą. Odpo−
wiedzią na wszystkie pyta−
nia dotyczące higieny oraz
ripostą na dosyć nieprzychy−
lne opinie umieszczone w
źródłach pisanych mogą być
informacje pozyskiwane
przez archeologów podczas
badań wykopaliskowych.
Odkrycia archeologicz−
ne, w postaci jam odpado−
wych, pokazują, że składo−
wanie nieczystości w blis−
kim sąsiedztwie domostw
nie należało do rzadkości.
Wiemy, iż bardzo często sa−
me zabudowania mieszkal−
ne wznoszone były na wars−
twie nawozu i odpadków. Po−
wodem tego była nie tyle
niedbałość o higienę, co
względy praktyczne, gdyż za−
równo nawóz, jak i śmieci
posiadały właściwości izola−
cyjne. Źródła archeologicz−
ne poświadczają również fakt,
że domostwa były zamieszki−
wane zarówno przez ludzi,
jak i przez zwierzęta. Taka
sytuacja miała miejsce zwła−
szcza w okresie zimowym.
Korzystały na tym nie tylko
zwierzęta, ale również lu−
dzie, którzy otrzymywali do−
datkowe źródło ciepła.
Nie brakuje jednak przy−
kładów niewątpliwej dbałoś−
ci o porządek. Znane są arche−
ologom znaleziska mioteł słu−
nośredniowieczne, zarejestro−
wano liczne znaleziska koś−
cianych i rogowych grzebie−
ni, pokrytych często orna−
mentowanymi okładzinami,
a nawet wyposażonych w spe−
wianie posługiwali się kijan−
kami − czyli drewnianymi
łopatkami, notabene używa−
nymi na wsi jeszcze do począ−
tków XX wieku.
Podstawowym zabiegiem
Średniowieczni Niemcy w saunie. Podobnie jak współcześni Skandynawowie, biczowali się
w łaźni młodymi gałązkami. Rysunek z rękopisu z XIII w. za: P. James "Dawne wynalazki",
Warszawa 1997.
żących najpewniej do zamia−
tania izby. Drewniane ściany
domów, aby łatwiej je było
utrzymać w czystości, były
bielone wapnem. Wapno słu−
żyło nie tylko względom es−
tetycznym, ale również po−
magało w pozbyciu się paso−
żytów.
Jakie natomiast informa−
cje można pozyskać ze źródeł
archeologicznych jeżeli cho−
dzi o higienę osobistą? Otóż
w trakcie wykopalisk na sta−
nowiskach archeologicznych,
gdzie odkryto obiekty wczes−
Okładka: T
aką metodą pierwszy raz na terenie
Taką
dzisiejszej Litwy zaczęto produkować garnki we
wczesnym średniowieczu. Stoicki spokój, wi−
docznego na zdjęciu Vygantasa Ihzerskasa z
Kowna (skansen w Rumsiskes) towarzyszy mu na
codzień
fot. Paweł Wiśniewski
cjalne pochewki. Grzebienie
owe z pewnością zapewniały
higienę włosów i zarostu,
służąc raczej do wyczesywa−
nia insektów, niż do układa−
nia fryzur.
Wśród przyborów toale−
towych znalazły również za−
stosowanie łyżeczki do czy−
szczenia uszu, przyrządy do
czyszczenia paznokci, szczy−
pce, nożyce i nielicznie spo−
tykane w materiale archeolo−
gicznym brzytwy.
Podczas prania bielizny
i odzieży wierzchniej Sło−
higienicznym, jak się przyję−
ło uważać, jest kąpiel. Prze−
kazy historyczne nadmienia−
ją, że kąpano się w rzekach,
jeziorach lub stawach. Wia−
domo, że u Słowian powszech−
J Do stoiska pisma runicz−
nego podeszła dziewczynka z
pytaniem: Czy zna pani pis−
mo Inków?
(sm)
J Na stoisku pisma runiczne−
go Pan prosi o napis dla swego
sześciomiesięcznego dziecka:
Joanna córka wodza.
(sm)
na była kąpiel noworodka,
która miała jednocześnie wy−
miar magiczny. Mydło, ja−
kiego używano, było prawdo−
podobnie wytwarzane z ługu
i tłuszczu.
Do rzadkości jednak nale−
żą potwierdzone przykłady
korzystania z ustępów. Znaj−
dowały się one zwykle przy
budynkach gospodarczych
i składały z dołu kloacznego
i prostej drewnianej deski do
siedzenia. Substytutem wspó−
łczesnego papieru toaletowe−
go był mech.
Argumentem przemawia−
jącym za dbałością o higienę
jest korzystanie naszych przo−
dków również z łaźni paro−
wych. O kąpielach parowych
wspomina podróżnik arabski
Ibrahim ibn Jakub oraz kro−
nikarz Gall Anonim, a rela−
cje owe potwierdzone są zaró−
wno przez odkrycia archeolo−
giczne, jak i przedstawienia
ikonograficzne. Nie ma rów−
nież wątpliwości, że wojow−
nicy ze Skandynawii − Wiki−
ngowie, korzystali z przyjem−
ności jakiej dostarczała sau−
na. Nowoczesna sauna jest
fińskim wynalazkiem, wywo−
dzącym się bezpośrednio od
średniowiecznych łaźni paro−
wych. Najstarsze znane ar−
cheologom sauny z obszarów
północnej Europy datowane
są na X w. Zamiłowanie do
saun parowych wiązało się
niewątpliwie ze względami
praktycznymi.
Niesprawiedliwe byłyby
więc zbyt krytyczne sądy na
temat czystości plemion ży−
jących we wczesnych wiekach
średnich.
DIANA ŚWIĘCKA
J Dziecko widząc drewnianą
łyżkę z wyrzeźbionym supłem:
− Czy ta łyżka jest powykręca−
na od wilgoci?
(sm)
J Pani prosząc o pieczęć z
jelonkiem (logo Biskupina):
− Czy mogę zobaczyć pięczęć
z tym drzewkiem?
(sm)
Gazeta Biskupińska
Biskupińska, Adres redakcji: Biskupin, półwysep, trzy kroki za głową Profesora w Muzeum,
tel. (052) 30−25−280; Wydawca: Wydawnictwo Dominika Księskiego "Wulkan", Pałuki, pismo lokalne, Żnin,
pl. Wolności 7; Redaktor naczelny: Dominik Księski; Anioł Stróż: Roksana Chowaniec; Sekretarz redakcji:
Iwona Zielińska; Reporterzy: Sara Matuszewska, Agnieszka Chęś, Maciej Urbanowski. Skład i łamanie: Ewa
Pawlicka; Współpraca: przewodnicy PTTK; Opracowanie graficzne: Leszek Malak.