docJan DULEWSKI, Leszek WTOREK Zagrożenia dla środowiska wypł
download 
Reklamacja Transkrypt
Jan DULEWSKI, Leszek WTOREK Zagrożenia dla środowiska wypł
WARSZTATY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ Mat. Symp. Warsztaty 2000 str. 25-35 Jan DULEWSKI, Leszek WTOREK Wyższy Urząd Górniczy, Katowice Zagrożenia dla środowiska wypływające z podziemnej eksploatacji surowców mineralnych Streszczenie Artykuł zawiera podstawowe pojęcia i definicje odnoszące się do środowiska naturalnego, jak również opis polskiego systemu prawnego z zakresu ochrony środowiska. Artykuł zawiera także opis wpływu górnictwa podziemnego na poszczególne elementach środowiska, łącznie z rozmieszczeniem sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz gospodarką odpadami i pogórniczą rekultywacją terenu. Artykuł odnosi się również do zgodności polskich i europejskich regulacji w omawianym zakresie. 1. Wprowadzenie Aktualny stan środowiska naturalnego w Polsce jest wynikiem długotrwałej antropopresji. Każda bowiem działalność powoduje, w mniejszym lub większym stopniu, degradację poszczególnych komponentów środowiska. Niewątpliwie najsilniejsze negatywne wpływy na środowisko przyrodnicze występują na terenach górniczych ponieważ intensywna eksploatacja surowców mineralnych, jak żadna inna działalność przemysłowa, powoduje zazwyczaj wielkoobszarowe przekształcenia powierzchni, a co za tym idzie nieuchronne wyłączenie z użytkowania znacznego areału gruntów rolnych i leśnych. Eksploatacja górnicza jest bowiem głęboką ingerencją w środowisko przyrodnicze i choć przynosi określone, wymierne korzyści gospodarcze to także pociąga za sobą jego nieuchronną degradację, powodując przeciążenie tzw. dóbr wolnych, tj. wody, gleby i powietrza. W pierwszej kolejności są to przede wszystkim zmiany naturalnych siedlisk przyrodniczych tak charakterystyczne dla zajętych przestrzeni, a w końcowej fazie następuje degradacja własności użytkowych gruntu oraz zmiana walorów estetycznych krajobrazu mająca trwały charakter. Dewastacji ulegają nie tylko zasoby przyrody i zabudowa na powierzchni ale zostaje także przekształcona rzeźba terenu prowadząc do powstania rozległych antropogenicznych form. 2. Podstawowe pojęcia i definicje Funkcjonujące w języku potocznym pojęcie "środowisko" ma charakter niezmiernie ogólny, a jego zakres nie przedstawia się całkiem jasno. Jest on bowiem utożsamiany najczęściej bądź to ze "środowiskiem życia człowieka", bądź to ze "środowiskiem przyrodniczym (naturalnym)". Nierzadko też zdarza się, że zwroty te używane są zamiennie, co powoduje jeszcze większe zamieszanie pojęciowe. Przez środowisko życia człowieka _______________________________________________________________ 25 J. DULEWSKI, L. WTOREK - Zagrożenia dla środowiska wypływające z podziemnej... ____________________________________________________________________________ należy rozumieć zbiór komponentów przyrodniczych i antropogenicznych, których wzajemne relacje odpowiadają procesom zachodzącym w środowisku, przy czym komponenty przyrodnicze zostały utworzone wyłącznie siłami natury bez udziału człowieka a komponenty antropogeniczne stanowią wynik przekształcenia niektórych elementów środowiska przyrodniczego w efekcie przemian cywilizacyjnych. Słownik współczesnego języka polskiego (Wydawnictwo WILGA, Warszawa 1996, s. 1111) termin środowisko określa jako „zespół ludzi stanowiących społeczność lokalną lub połączonych wspólnotą interesów, zainteresowań, sposobem życia, wykonywaniem tego samego zawodu itp.” bądź to jako „ogół warunków, w jakich żyje określony organizm; otoczenie, ekosystem”, bądź wreszcie jako „ogół warunków, w których zachodzi dana reakcja; substancja stała lub płyn, w których zachodzi dane zjawisko". Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia prawnej ochrony środowiska najistotniejsze znaczenie ma drugie z przytoczonych powyżej znaczeń terminu "środowisko". Potwierdza to definicja zawarta w art. 1, ust. 2 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska, która ma następujące brzmienie: "Środowisko jest to ogół elementów przyrodniczych, w szczególności powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze, świat roślinny i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak też przekształconych w wyniku działania człowieka". Definicja powyższa wyszczególnia jedynie niektóre elementy środowiska przyrodniczego ograniczając się wyłącznie do zasygnalizowania istnienia środowiska antropogenicznego. Tymczasem zaś, nie wnikając w kompletność katalogu elementów środowiska wymienionych w cytowanym powyżej art. 1, ust. 2 ustawy, jest rzeczą oczywistą, że przedmiotem ochrony powinien być niezagrożony byt człowieka. W związku z powyższym rozważania o środowisku powinny dotyczyć wzajemnie sprzężonego układu składającego się z czynników przyrodniczych, które oddziaływują na zbiorowiska ludzi oraz z działań podejmowanych w odwrotnym kierunku, tj. oddziaływania człowieka na te czynniki. Układ taki należy rozpatrywać zarówno z punktu widzenia uprawnienia do korzystania z zasobów środowiska, tym samym do jego naruszania, a z drugiej strony pod kątem obowiązków w zakresie jego ochrony. 3. System prawny ochrony środowiska Rosnące znaczenie problematyki związanej z ochroną środowiska spowodowało, że w ludzkiej świadomości szczególnie cenne stały się takie wartości jak czyste powietrze, woda, zdrowe produkty żywnościowe czy wreszcie lasy i zieleń rekreacyjna. Okazało się bowiem, że rozwój gospodarczy oprócz bezspornych korzyści przyniósł także realne zagrożenia, które w bardzo istotnym stopniu negatywnie wpływają na środowisko. Dlatego też od początku podstawowym celem polityki ekologicznej było ograniczanie i eliminowanie negatywnych skutków dynamicznego wzrostu gospodarczego. W związku z powyższym przez „politykę ochrony środowiska" należy rozumieć „zintegrowany, planowy, wewnętrznie spójny, kompleksowy system działań podejmowanych przez administrację publiczną i społeczeństwo, oparty na normach prawnych, ekonomicznych, zbiorach statystycznych, mających na celu ochronę środowiska naturalnego w całości, a tym samym zapewnienie poprawy warunków życia ludności". Normy prawne tworzące system prawny ochrony środowiska zawarte są w wielu różnych aktach prawnych. Z uwagi na zakres przedmiotowy można je podzielić na dwie podstawowe grupy: _______________________________________________________________ 26 WARSZTATY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ akty prawne, których wyłącznym przedmiotem jest ochrona środowiska lub jego poszczególnych elementów składowych, - akty prawne regulujące sposób prowadzenia działalności przez podmioty gospodarcze w zakresie odnoszącym się do środowiska (chodzi tu o przedsięwzięcia polegające na wykorzystaniu określonych zasobów środowiska, bądź też generujące istotne skutki w tej sferze). Podstawowym aktem normatywnym w ramach pierwszej z wyodrębnionych grup jest bez wątpienia ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz.U. z 1994 r., Nr 49, poz. 196). Stosownie do treści art. 1, ust. 1 i 2, określa ona zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, zmierzające do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości. Ochrona środowiska polega na działaniu lub zaniechaniu działania, umożliwiającym zachowanie bądź przywrócenie równowagi przyrodniczej koniecznej do osiągnięcia wymienionych powyżej celów, a w szczególności poprzez: - kierowanie się zasadą zrównoważonego rozwoju, - racjonalne wykorzystywanie zasobów nieodnawialnych oraz zastępowanie ich substytutami, - ograniczanie uciążliwości dla środowiska i nieprzekraczanie granic wyznaczonych jego odpornością, - zachowanie różnorodności biologicznej i przywracanie do stanu właściwego elementów przyrodniczych, - zapewnienie ludności bezpieczeństwa ekologicznego, - racjonalne kształtowanie środowiska. Z powyższego wyliczenia jednoznacznie wynika, że racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi polega na korzystaniu z nich tylko w zakresie uzasadnionym szeroko rozumianym interesem społecznym, z uwzględnieniem, obok wskazań kompleksowego rachunku ekonomicznego, także inne niż gospodarcze znaczenie tych zasobów dla równowagi przyrodniczej oraz dla warunków życia ludzi. Pierwszeństwo należy zapewnić takim przedsięwzięciom, które umożliwiają oszczędne wykorzystanie zasobów, zwłaszcza w drodze ich powtórnego wykorzystania w procesach gospodarczych. Natomiast przez racjonalne kształtowanie środowiska należy rozumieć takie oddziaływanie na środowisko, które ma na celu uzyskanie zamierzonych efektów społecznych lub gospodarczych z równoczesnym zachowaniem równowagi przyrodniczej. Z zasobów przyrodniczych środowiska, służących zaspokojeniu potrzeb społeczno-gospodarczych, można korzystać wyłącznie w zakresie ustalonym w narodowych planach społeczno-gospodarczych i w planach zagospodarowania przestrzennego oraz przepisach o ochronie środowiska. Regulacja prawna odnosząca się bezpośrednio zarówno do ochrony złóż kopalin, jak i ochrony środowiska naturalnego w związku z działalnością polegającą na wykorzystywaniu tych złóż jest w omawianej ustawie więcej niż skromna. Ogranicza się bowiem do art. 16, ust. 1, z którego treści wynika jedynie, że złoża kopalin podlegają ochronie polegającej na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami oraz kompleksowym wykorzystaniu kopalin, w tym również kopalin towarzyszących. Dlatego też art. 17 ust. 3 omawianej ustawy stwierdza, że zasady gospodarowania złożem kopaliny i związanej z eksploatacją złoża ochrony środowiska określają przepisy ogólne. - _______________________________________________________________ 27 J. DULEWSKI, L. WTOREK - Zagrożenia dla środowiska wypływające z podziemnej... ____________________________________________________________________________ W obowiązującym aktualnie stanie prawnym przepisy te zawarte są przede wszystkim w ustawie z dnia 4 lutego 1994 roku - Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 27, poz. 98), która jest przykładem aktu prawnego zaliczającego się do drugiej z wcześniej wyodrębnionych grup. Chociaż zasadniczym przedmiotem cytowanej powyżej ustawy jest określenie zasad i warunków prowadzenia oznaczonej działalności, to jednak część zawartych tam ustaleń dotyczy ochrony środowiska w związku z tą działalnością. Nie jest to jednak jedyny akt prawny dotyczący tego zakresu, bowiem wśród przepisów szczególnych, o których mowa w art. 17 ust. 3 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska, należy wymienić dalsze, takie jak chociażby ustawa z dnia 24 października 1974 r. - Prawo wodne (Dz.U. Nr 38, poz. 230 z późn. zm.), ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 114, poz. 492 z późn. zm.), ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. Nr 16, poz. 78 z późn. zm.) czy też ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o odpadach (Dz.U. Nr 96, poz. 592). Ochrona środowiska jest przedsięwzięciem na tyle złożonym i wielopłaszczyznowym, że w zasadzie wszystkie organy administracji państwowej i samorządowej zobowiązane są do podejmowania przedsięwzięć zmierzających do jej prawidłowego wykonywania. Należy jednak stwierdzić, że regulacja prawna dotycząca ochrony środowiska w związku z korzystaniem z zasobów wnętrza ziemi w dalszym ciągu pozostaje częściowo rozproszona. Jest to wynikiem zarówno wielości źródeł prawa w tym zakresie jak też trudnością sporządzenia regulacji prawnej, która w sposób syntetyczny uwzględniałaby ochronę wszystkich elementów środowiska. 4. Szkodliwe wpływy podziemnej eksploatacji kopalin Eksploatacja górnicza surowców mineralnych jest głęboką ingerencją w środowisko naturalne i w mniejszym lub większym stopniu pociąga za sobą nieuchronnie jego degradację. Dewastacji ulegają nie tylko zasoby przyrody, ale również zabudowa na powierzchni, w tym także infrastruktura komunalna. Ponadto górnictwo podziemne powoduje obniżanie się lustra wód oraz zmniejszenie się przepływów wód powierzchniowych. Oddziaływanie górnictwa wiąże się także z powstawaniem szkód w środowisku w postaci zmian zachodzących w górotworze, deformacją powierzchni, wypompowywaniem i zrzutami wód, wytwarzaniem odpadów oraz hałasem powodowanym przez urządzenia i maszyny górnicze. Dlatego też przedsiębiorca górniczy planując eksploatację ma obowiązek wykorzystać w pełni odpowiednie metody i technologie eksploatacji górniczej, dostosowując je do warunków geologiczno górniczych i wymogów ochrony środowiska celem zapewnienia warunków bezpieczeństwa powszechnego oraz zminimalizowania uciążliwości życia ludzi. Wybór odpowiedniej profilaktyki i zakres jej stosowania powinien być przedmiotem analiz uwzględniających elementy rachunku ekonomicznego w odniesieniu do wszystkich elementów zagospodarowania powierzchni terenu górniczego. Ponieważ negatywne wpływy podziemnej eksploatacji górniczej na powierzchnię zostały już szczegółowo opisane w bardzo obszernej literaturze przedmiotu, niniejsze opracowanie ograniczono wyłącznie do omówienia oddziaływania górnictwa węgla kamiennego, rud metali nieżelaznych i siarki pod kątem zagrożeń w zakresie obciążenia środowiska naturalnego. Jako główne źródła zagrożenia wyodrębniono wody kopalniane, odpady i dewastacje gleb. Działalność górnicza ma istotny wpływ na stosunki wodne w górotworze oraz na stan wód powierzchniowych. Typowym zjawiskiem obserwowanym na znacznych obszarach jest _______________________________________________________________ 28 WARSZTATY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ obniżenie zwierciadła wód podziemnych, a powstające w rezultacie leje depresyjne powodują nadmierne osuszanie gruntów i prowadzą do zmniejszenia wydajności ujęć wód podziemnych, stwarzając określone problemy w zaopatrzeniu ludności w wodę. Równocześnie w takich rejonach następuje wzmożona infiltracja wód powierzchniowych. Poważnym problemem są wpływy eksploatacji kopalin, a w szczególności węgla kamiennego, na sieć hydrograficzną i obiekty hydrotechniczne. Nierównomierne, znaczne osiadania terenu powodują powstawanie rozległych i głębokich niecek bezodpływowych w dolinach cieków lub w ich pobliżu. Nierzadko następują również zmiany kierunków spływu wód i przesunięcia granic zlewni. W wielu przypadkach wyznaczenie linii wododziału jest wręcz niemożliwe. Szkody stwierdza się nie tylko w korytach rzek i potoków oraz w sieci rowów dopływowych, ale również na osadnikach i stawach rybnych. W korytach rzek i potoków ulegają uszkodzeniom znajdujące się tam budowle hydrotechniczne (jazy, stopnie i ujęcia wody). Nie należy przy tym zapominać, że w strefach osiadań istnieją także wały przeciwpowodziowe. Eksploatacja kopalin wiąże się także z dopływem wód do wyrobisk górniczych i koniecznością ich wypompowywania. Ilość i jakość tych wód zależy od lokalnych warunków hydrogeologicznych, charakteru utworów nadkładowych oraz głębokości wyrobisk. Zgodnie z art. 18 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska wody śródlądowe, powierzchniowe i podziemne oraz środowisko morskie podlegają ochronie polegającej na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami, zapobieganiu lub przeciwdziałaniu naruszania równowagi przyrodniczej i wywoływaniu w wodach zmian powodujących ich nieprzydatność dla ludzi, dla świata roślinnego lub zwierzęcego albo dla gospodarki narodowej. W wyniku dotychczasowych doświadczeń należy stwierdzić, że ograniczenie zanieczyszczenia wód powierzchniowych zmineralizowanymi wodami kopalnianymi wymaga kompleksowych działań mających na celu rozwiązanie dwóch podstawowych problemów w tej dziedzinie, tj. likwidacji lub ograniczenia wypływu tych wód u źródła, jak też racjonalnego ich wykorzystania przy zastosowaniu metod górniczo-geologicznych i technicznych. Dla przykładu podajemy poniżej niektóre wypracowane metody służące do rozwiązywania tych dwóch głównych problemów: - uszczelnianie wyrobisk górniczych na odcinkach charakteryzujących się wypływami silnie zasolonych wód, - likwidowanie zbędnych wyrobisk, - likwidowanie i zamykanie otworów wiertniczych prowadzących słone wody, - budowa tam izolacyjnych odcinających dopływ wód zasolonych, a także zatłaczanie wód słonych za tamy, - zatłaczanie wód słonych do górotworu otworami dołowymi, - retencjonowanie wód w starych zrobach, - koncentracja eksploatacji, - preferowanie prowadzenia robót górniczych w pokładach gdzie występują mniejsze dopływy wód zasolonych, bądź o słabszym zasoleniu, a także zatłaczanie wód do górotworu w celu recyrkulacji. Natomiast metody wypracowane dla ograniczenia zrzutu zasolonych wód kopalnianych, po ich wypompowaniu na powierzchnię, do wód powierzchniowych - obejmują: - utylizację wód na drodze termicznej, - wykorzystanie wody w obiegach zamkniętych, - wiązanie wód w mieszaninach odpadów w ramach ich gospodarczego wykorzystania na dole w wyeksploatowanych wyrobiskach górniczych, _______________________________________________________________ 29 J. DULEWSKI, L. WTOREK - Zagrożenia dla środowiska wypływające z podziemnej... ____________________________________________________________________________ zatłaczanie wód do chłonnych warstw górotworu, retencję wód w zbiornikach powierzchniowych i kontrolowane ich wprowadzanie do wód powierzchniowych (tzw. metoda hydrotechniczna). Wymienione powyżej metody są ze sobą ściśle powiązane i wprowadzenie jednych może w znacznym stopniu wpływać na warunki stosowania i efektywność pozostałych. Należy przyznać, że chociaż niekiedy istnieje możliwość działania według tylko jednej metody to w znakomitej większości przypadków osiągnięcie założonego celu wymaga rozwiązań kompleksowych, zarówno w obrębie jednej kopalni, jak i grupy kilku kopalń. Osobny problem stanowią radoczynne wody kopalniane występujące zwłaszcza w południowej i centralnej części GZW, gdzie utwory karbońskie, przykryte grubą warstwą nieprzepuszczalnych utworów trzeciorzędowych, zawierają często naturalne izotopy promieniotwórcze, w tym przede wszystkim izotopy radu. Zawartość radu w wodach kopalnianych jest silnie skorelowana z ich zasoleniem. Ponieważ zasolenie wód rośnie na ogół wraz z głębokością, więc silnie promieniotwórcze wody spotyka się zazwyczaj na głębszych poziomach wydobywczych. Ogółem wody o sumarycznym stężeniu 226 Ra i 228 Ra ponad 1 kBq/m3 występują w 40 kopalniach GZW. Wody takie zdefiniowane są w Polskiej Normie jako radonośne wody dołowe. Wyróżnia się dwa typy wód radowych: - wody typu A - zawierające rad i bar, a nie zawierające jonów siarczanowych, - wody typu B - zawierające rad i jony siarczanowe, a nie zawierające baru. Obecność baru w wodach radowych określa dalsze zachowanie się radu w środowisku. Z wód radowo-barowych (typ A) rad, po zmieszaniu się z wodami zawierającymi jony siarczanowe (które są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie), wytrąca się razem z barem tworząc nierozpuszczalne związki siarczanu radu i siarczanu baru. Zjawisko to może występować zarówno w wyrobiskach podziemnych jak i na powierzchni. W przypadku wód typu B brak jest możliwości wytrącania radu i praktycznie cały rad jest transportowany z wodami kopalnianymi na powierzchnię do osadników kopalnianych, a stamtąd do rzek, gdzie rad sorbowany jest w ilastych osadach dennych. Proces ten jest bardzo wolny i dlatego podwyższone stężenia radu w wodach powierzchniowych oraz osadach dennych obserwuje się w odległości wielu kilometrów od źródeł skażenia. Zasolone wody kopalniane powodują zanieczyszczenia rzeki Wisły i Odry, a także szeregu ich dopływów w wielkościach stanowiących o wielokrotnym przekroczeniu ich stężeń dopuszczalnych. Jak wynika z analizy danych, odnoszących się do lat 1994-1998, sumaryczny naturalny dopływ wód do wszystkich zakładów górniczych wynosił w 1998 roku około 3333,0 tys. m3/dobę, w tym około 975,0 tys. m3/dobę, tj. 29% stanowiły dopływy wód zasolonych. Oznacza to, że w ciągu ostatnich pięciu lat zaznaczył się kolejno wzrost dopływu wód zasolonych. Ilość odprowadzanych ścieków stanowiących niewykorzystane wody kopalniane oraz ścieki powstałe po wykorzystaniu wód kopalnianych wyniosła około 2890,0 tys. m 3/dobę, przy czym były one zrzucane głównie do wód powierzchniowych. Do ziemi, w tym do górotworu i do złoża, wprowadzono 34,0 tys. m3/dobę wód kopalnianych, a do kanalizacji tylko około 12,0 tys. m3/dobę tych wód. Wody zasolone w 92,0% pochodzą z podziemnych zakładów górniczych, 7,5% to dopływy z odkrywkowych zakładów górniczych, a 0,5% z otworowych zakładów górniczych. Procentowy udział w dopływie naturalnym wód zasolonych wynosi dla górnictwa węgla kamiennego - 51,1%, dla górnictwa rud cynku i ołowiu - 32,1% oraz dla górnictwa rud miedzi - 8,7%. - _______________________________________________________________ 30 WARSZTATY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ Ładunek chlorków i siarczanów odprowadzony w 1998 roku z kopalń węgla kamiennego do wód powierzchniowych zmniejszył się w stosunku do lat ubiegłych i wyniósł 4012 Mg/dobę, w tym do zlewni rzeki Wisły - 2898 Mg/dobę, a do Odry - 1114 Mg/dobę. Do kopalń rud cynku i ołowiu dopływało 537,0 tys. m3/dobę wód dołowych, w tym 224,0 tys. m3/dobę wody słodkiej i 313,0 tys. m3/dobę wody zasolonej zawierającej związki lignosulfonowe i siarczany. Tylko niewielka część dopływających wód w ilości 62,0 tys. m3/dobę jest wykorzystywana, a pozostała ilość zrzucana jest do cieków powierzchniowych. Dopływ wód zasolonych do kopalń rud miedzi wynosił około 83,0 tys. m3/dobę. Wody te wykorzystywane są przez Oddziały KGHM "Polska Miedź" S.A. we wspólnym obiegu wód kopalniano-technologicznych przy wykorzystaniu składowiska odpadów poflotacyjnych "Żelazny Most". Organizacja pracy i zasady współdziałania w ciągu technologicznym i ruchowym mają zapewnić ciągły odbiór odpadów poflotacyjnych wraz z wodami dołowymi i oczyszczonymi ściekami z obiektów powierzchniowych oraz dostawę wody nadosadowej z akwenu składowiska, jak również zrzut nadmiaru wód nadosadowych do rzeki Odry. Dopływy wód do kopalń siarki wynosiły w 1998 roku około 64,5 tys. m3/dobę, w tym 38,4 tys. m3/dobę wód zasolonych zawierających ponadnormatywne ilości żelaza, siarczanów oraz siarkowodoru. W otworowych kopalniach siarki wprowadzenie zamkniętych obiegów wód złożowych pozwoliło na zmniejszenie ilości odprowadzanych wód i ładunku zanieczyszczeń. Do kopalń nafty i gazu dopływają zasolone wody złożowe towarzyszące eksploatacji tych surowców mineralnych. W 1998 roku ich ilość wynosiła 401,0 m3/dobę, z czego 304,0 m3/dobę zatłaczano otworami do górotworu w obrębie horyzontów złożowych, a pozostałą ilość odprowadzono do wód powierzchniowych. Kolejnym problemem posiadającym kluczowe znaczenie dla stanu środowiska są odpady pogórnicze powstające przy poszukiwaniu, wydobywaniu i wzbogacaniu rud oraz innych surowców mineralnych. Odpady pochodzące z podziemnej eksploatacji górniczej oraz z procesów przeróbki można najogólniej określić następująco: - odpady z górnictwa węgla kamiennego - są to odpady pochodzące z prac udostępniających i wydobywczych ( głównie skały ilaste, mułowce i piaskowce) oraz z procesów przeróbki (odpady poflotacyjne oraz z procesów odsiarczania węgla), - odpady z górnictwa rud miedzi - to najczęściej gruboziarnisty dolomit z robót górniczych oraz drobnoziarniste odpady poflotacyjne, których skład petrograficzny zależy od charakteru wydobywanej rudy, - odpady z górnictwa rud cynku i ołowiu - to gruboziarnisty dolomit z grawitacyjnego wzbogacania rudy oraz drobnoziarniste odpady poflotacyjne. W roku 1998 odpady z kopalń węgla kamiennego stanowiły 55,1% całości odpadów wytworzonych przez górnictwo. Tak duża ilość odpadów z górnictwa węgla kamiennego wynika z konieczności podejmowania eksploatacji pokładów zalegających w coraz mniej korzystnych warunkach górniczo-geologicznych. Zachodzi więc potrzeba przejmowania nowych terenów pod składowanie odpadów górniczych, co z jednej strony powoduje wyłączenie gruntów z gospodarczego wykorzystania, a z drugiej strony w sposób wysoce niekorzystny wpływa na rzeźbę terenu, wody gruntowe oraz powoduje zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. W związku z restrukturyzacją górnictwa węgla kamiennego część kopalń została zlikwidowana, a wiele kolejnych postawiono w stan likwidacji. Ogranicza się wydobycie węgla, a co za tym idzie zmniejsza się ilość wytwarzanych odpadów. Z drugiej jednak strony stawianie coraz wyższych wymogów związanych z jakością węgla powoduje z kolei zwiększanie ilości najbardziej uciążliwych frakcji odpadów powstających w trakcie _______________________________________________________________ 31 J. DULEWSKI, L. WTOREK - Zagrożenia dla środowiska wypływające z podziemnej... ____________________________________________________________________________ odsiarczania i wzbogacania węgla, które to odpady mają szczególnie szkodliwy wpływ na środowisko. Kolejne miejsce pod względem uciążliwości zajmują odpady pochodzące z górnictwa rud miedzi, które wytwarza około 30% całości odpadów przemysłu górniczego. Szczególnie uciążliwe dla środowiska są odpady z flotacji składowane w ogromnych ilościach w zbiornikach osadowych na powierzchni. Koniecznością chwili staje się rozwiązanie tego problemu i wdrożenie nowych technologii, które umożliwią ograniczenie ilości odpadów poflotacyjnych oraz pozwolą na ich zagospodarowanie, m.in. w podziemnych wyrobiskach górniczych. Górnictwo rud cynku i ołowiu wytwarza odpady w ilości 3,9 mln Mg/rok, co stanowi około 4,5% całości przychodu odpadów górniczych. Odpady te w połowie zagospodarowywane są w celach nieprzemysłowych, a pozostała ilość składowana jest na stawach osadowych. Porównując dane liczbowe dotyczące gospodarki odpadami w podziemnych zakładach górniczych za ostatnie pięć lat można zauważyć, że przychód odpadów własnych w poszczególnych latach utrzymywał się na mniej więcej stałym poziomie, za wyjątkiem roku 1995 roku, kiedy to zwiększone wydobycie rud miedzi znacząco wpłynęło na wzrost ogólnej ilości odpadów. Wykorzystanie odpadów pogórniczych w celach przemysłowych ulega niewielkim wahaniom, natomiast stałą tendencję wzrostową można zaobserwować w odniesieniu do zagospodarowania nieprzemysłowego. Ilość odpadów wykorzystywanych do robót inżynieryjnych i przez innych odbiorców zwiększyła się w okresie ostatnich pięciu lat dwukrotnie. W zakładach górniczych, poza odpadami własnymi, wykorzystywane są również odpady pochodzące spoza górnictwa. Są one wykorzystywane w podziemnych zakładach górniczych przede wszystkim w profilaktyce przeciwpożarowej, jako składnik podsadzki hydraulicznej, do likwidacji nieczynnych wyrobisk oraz do doszczelniania wyrobisk po eksploatacji zawałowej. Odpady obce stosowane w podziemnych zakładach górniczych pochodzą przede wszystkim z energetyki zawodowej. W ostatnich latach rozpoczęto próby wykorzystywania w wyrobiskach podziemnych również odpadów z procesów odsiarczania spalin. Ze względu na konieczność spełnienia wymogów dotyczących właściwości fizykomechanicznych (np. czas wiązania wody, wytrzymałość na ściskanie) istotnych w przypadku materiałów używanych w technologiach górniczych, odpady te mogą być stosowane wyłącznie w mieszaninie z popiołami lotnymi, przy czym skład mieszaniny musi być ściśle określony. Rozpatrywane są również możliwości zagospodarowania jeszcze szerszego asortymentu odpadów, przy czym w procesie stosowania odpadów obcych w ruchu zakładu górniczego szczególna uwaga musi zostać zwrócona na bezpieczeństwo pracowników oraz minimalizację wpływu na środowisko naturalne, a w szczególności na wody dołowe. Należy podkreślić, że w dotychczasowej praktyce mamy do czynienia z przemysłowym wykorzystaniem odpadów w podziemnych wyrobiskach górniczych, a nie z ich składowaniem. Niezagospodarowane odpady górnicze deponowane są na składowiskach zarówno nadpoziomowych jak i podpoziomowych. Na przestrzeni lat zmienił się całkowicie sposób składowania tych odpadów. Zniknęły prawie zupełnie hałdy stożkowe, a olbrzymie masy odpadów lokowane są na tzw. zwałowiskach centralnych, których lokalizacja pokrywa się na ogół z istnieniem w przeszłości dużych wyrobisk po eksploatacji piasku do celów podsadzkowych. Dla organizowania zwałowisk przykopalnianych wykorzystywane są przeważnie lokalne wyrobiska - odkrywki oraz tereny zdegradowane w wyniku eksploatacji górniczej. _______________________________________________________________ 32 WARSZTATY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ Wpływ odpadów górniczych na środowisko zależy głównie od sposobu, warunków i czasu ich składowania. Szczególnie niekorzystnie oddziaływają one na środowisko wodne, głównie z powodu zawartości chlorków i siarczanów. Zwałowiska odpadów są penetrowane przez wody opadowe i powierzchniowe, podwyższając w nich zawartość zawiesin, jonów metali, soli oraz zwiększając ich zakwaszenie. Szacuje się, że ponad 15% z ogólnej ilości odpadów deponowanych bierze udział w procesach wymywania zanieczyszczeń, a ilość substancji przedostających się do środowiska wodnego może wynieść około 10% w stosunku do całkowitej ilości związków zawartych w wymywanym odpadzie. Równie niekorzystnie wpływają na środowisko pożary zwałowisk odpadów. Pożary zwałowisk powodowane są, w warunkach ułatwionego dostępu powietrza do wnętrza zwałowiska, wysoką zawartością części palnych (do 10%) i siarczków. W takich przypadkach efektem jest drastyczny wzrost zawartości szkodliwych gazów w atmosferze w otoczeniu zwałowisk oraz zniszczenia w szacie roślinnej zrekultywowanych terenów. Nie można także bagatelizować emisji niezorganizowanej zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego oraz hałasu emitowanego przez pracujące na zwałowiskach maszyny i środki transportowe, a także zagadnień związanych z pogarszaniem się walorów krajobrazowych otoczenia. Bardzo ważnym problemem jest przywracanie funkcji użytkowych gruntom zdegradowanym w wyniku prowadzenia działalności górniczej. Jest to konieczne zarówno z gospodarczego jak też i społecznego punktu widzenia, gdyż rekultywacja jest praktycznie jedyną możliwością odzyskania utraconego areału gruntów rolnych i leśnych. Celem lepszego zobrazowania problemu należy przypomnieć, że zakłady górnicze prowadzące podziemną eksploatację surowców mineralnych zajmowały na koniec ubiegłego roku, pod działalność produkcyjną, obszar o powierzchni wynoszącej prawie 13,0 tys. ha, przy czym na jednej czwartej tego obszaru działalność ta została już zakończona. Powierzchnia terenów zdegradowanych działalnością górniczą na których zakończono prace związane z rekultywacją i zagospodarowaniem wyniosła na koniec roku 1965,0 ha, z czego na górnictwo podziemne przypada około 10,0%. Występująca w ubiegłych latach bardzo niekorzystna tendencja do przejmowania przez górnictwo niewspółmiernie większych ilości terenów pod działalność górniczą niż ilości gruntów zrekultywowanych, a następnie przekazanych innym użytkownikom, została ostatnio wyraźnie zahamowana. Rozpatrując problemy związane z rekultywacją terenów zdegradowanych działalnością górniczą nie sposób pominąć udziału Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w finansowaniu tych prac. Z ogólnej ilości wniosków zakładów górniczych o dofinansowanie planowanych zadań inwestycyjnych o charakterze proekologicznym, przesyłanych do Wyższego Urzędu Górniczego celem zaopiniowania, około 60,0% dotyczyło przedsięwzięć z zakresu rekultywacji. Należy podkreślić, że skuteczność ochrony środowiska przed wpływami działalności górniczej związanej z wydobywaniem, eksploatacją oraz przetwarzaniem surowców mineralnych wymaga kompleksowych i skoordynowanych działań organów nadzoru górniczego wspólnie z innymi, właściwymi organami administracji. 5. Podsumowanie Przedstawione powyżej zagrożenia środowiska wynikające, zarówno z dokonanej, jak i aktualnie prowadzonej podziemnej eksploatacji surowców mineralnych, są specyficzne w skali nie tylko krajowej. Przedsiębiorstwa górnicze, podobnie jak wszystkie inne podmioty _______________________________________________________________ 33 J. DULEWSKI, L. WTOREK - Zagrożenia dla środowiska wypływające z podziemnej... ____________________________________________________________________________ gospodarcze, są zobowiązane do przestrzegania przepisów prawnych w zakresie ochrony środowiska, zarówno w trakcie prowadzonej przez siebie działalności, jak też przy podejmowaniu niezbędnych działań naprawczych. Należy podkreślić, że chociaż przedsiębiorstwa górnicze przeznaczają znaczne środki finansowe na ograniczanie szkodliwych skutków swej bieżącej działalności i likwidację szkód powstałych wcześniej, to obecnie utrzymanie tego poziomu nakładów staje się, pomimo dofinansowania z NFOŚiGW, trudnym problemem ekonomicznym. Dlatego też restrukturyzacja górnictwa powinna zatem polegać nie tylko na rozwiązywaniu problemów ekonomiczno-organizacyjnych, ale przede wszystkim na sformułowaniu i wdrożeniu programu minimalizacji szkód powodowanych podziemną eksploatacją górniczą. Program przebudowy gospodarki, w tym restrukturyzacji górnictwa, stanowi w polityce ochrony środowiska strategię pomocniczą gdyż umożliwi zmniejszanie obciążenia środowiska poza projektami inwestowania w urządzenia ochrony środowiska. Politykę ochrony środowiska determinują m.in. takie cele długofalowe, jak zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego mieszkańcom, zachowanie odpowiednich warunków życia dla przyszłych pokoleń oraz ochrony przyrody jako czynnika zapewniającego godne warunki życia człowieka. Coraz bardziej upowszechnia się pogląd, że jedynie konsekwentna realizacja tej polityki, również przez górnictwo, pozwoli założone cele osiągnąć. Jak już wspomniano powyżej do najczęściej stosowanych instrumentów realizacji polityki ochrony środowiska należy zaliczyć zasady prawa, standardy i zintegrowane zezwolenia środowiskowe, a także regulacje prawne obowiązujące w Unii Europejskiej. Takie podejście ma fundamentalne znaczenie dla stworzenia nowych, przejrzystych i w miarę uniwersalnych regulacji prawnych z dziedziny ochrony środowiska. Celem niniejszych rozważań jest również przedstawienie możliwości i konieczności dostosowania polskiego prawa i polityki ochrony środowiska do prawa Unii Europejskiej, w kontekście przygotowań do przystąpienia naszego kraju do struktur europejskich, bowiem integracja działań dotyczących ochrony środowiska w Europie oznacza wspólne przyjęcie podstawowych założeń realizacji tej polityki. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w wydawanych programach działania w tej dziedzinie oraz uchwalonych przez Radę Wspólnot Europejskich dyrektywach i zaleceniach. Omawiając funkcje prawa jako instrumentu polityki środowiskowej, nie sposób zapomnieć o zobowiązaniach naszego kraju, które wynikają z art. 68 i 69 Układu Europejskiego z dnia 16 grudnia 1991 roku ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, z drugiej strony. Jednym bowiem z warunków członkostwa Polski w Unii Europejskiej jest obowiązek dostosowania prawa polskiego do uregulowań unijnych. W pierwszym etapie prawo polskie musi być dostosowane do wymogów prawa Wspólnot Europejskich, a w drugim w Polsce zacznie obowiązywać całość prawa wspólnotowego. Programy działania Wspólnot zawierają uzasadnienie potrzeby wprowadzania w życie coraz ostrzejszych norm, podkreślając jednocześnie, że wysokie normy ochrony środowiska należy wprowadzać w sposób jak najmniej biurokratyczny oraz jak najbardziej efektywny z ekonomicznego punktu widzenia. Aktualnie najbardziej zaawansowane są prace nad projektem ustawy o ochronie środowiska, która ma stanowić podstawowy akt prawny w tej dziedzinie. Celem nowej ustawy jest stworzenie nowoczesnych podstaw ochrony wszystkich elementów środowiska oraz środowiska jako całości, a także, w miarę możliwości, ujednolicenie wymagań i procedur _______________________________________________________________ 34 WARSZTATY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie ____________________________________________________________________________ w tym zakresie zgodnie z prawem Unii Europejskiej. Ponadto, bardzo zaawansowane są następujące projekty ustaw: - o postępowaniu w sprawie ocen oddziaływania na środowisko oraz o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie, - o odpadach, - Prawo wodne, - Prawo geologiczne i górnicze. Jak wynika z powyższego proces dostosowania polskiego prawa i polityki ochrony środowiska do standardów obowiązujących w Unii Europejskiej będzie przedsięwzięciem nie tylko trudnym i złożonym ale także wymagającym zaangażowania interdyscyplinarnych zespołów. Istnieje jednak prawdopodobieństwo graniczące z pewnością, że rezultat zakończonych rokowań wpłynie korzystnie na polskie prawo i politykę ochrony środowiska. Literatura [1] Lipiński A., Mikosz R., 1995: Instrumenty ochrony środowiska w nowym prawie geologicznym i górniczym. IETU, Katowice. [2] Lipiński A., Dobrowolski D., 1998: Prawo ochrony środowiska. Zbiór przepisów, TNPOŚ, Wrocław. [3] Raport w sprawie zagospodarowania wód kopalnianych w 1998 roku. Materiały niepublikowane Departamentu Ochrony Środowiska i Gospodarki Złożem WUG - Katowice, lipiec 1999 r. [4] Raport w sprawie gospodarki odpadami górniczymi w 1998 roku. Materiały niepublikowane Departamentu Ochrony Środowiska i Gospodarki Złożem WUG - Katowice, czerwiec 1999 r. [5] Rekultywacja terenów zdegradowanych działalnością górniczą w 1998 roku. Materiały niepublikowane Departamentu Ochrony Środowiska i Gospodarki Złożem WUG - Katowice, lipiec 1999 r. Environmental impedence from underground mining of minerals Basic notions and definitions refered to the environment, as well as Polish legal system in the area of environmental protection are presented in the paper. There is also contained the description of underground mining influence on particular elements of environment including water supply and sewage disposal, waste management and postmining lands reclamation. The paper refers too to compatibility of Polish and European regulations in this area. _______________________________________________________________ 35
