PP 10.indd - Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej
Transkrypt
PP 10.indd - Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej
prawo w słUżbie Gdy strażak zostaje tatą W środkach masowego przekazu rozgorzała dyskusja na temat możliwości skorzystania przez funkcjonariuszy będących ojcami z uprawnień wynikających z przepisów ustawy Kodeks pracy, czyli z tzw. urlopu tacierzyńskiego i urlopu ojcowskiego. Jako że pojawiają się różne głosy na temat możliwości przyznania funkcjonariuszom prawa do tych urlopów, poniżej przedstawiam mój pogląd na to zagadnienie. Bartosz Pawnik W artykułach prasowych często stosuje się zamiennie określenia „urlop tacierzyński” i „urlop ojcowski”. Posługując się w artykule pojęciem „urlop ojcowski”, mam na myśli instytucję prawną określoną w art. 1823 Kodeksu pracy, zaś pod pojęciem „urlop tacierzyński” rozumiem pozostałe uprawnienia pracownika ojca wynikające z działu 8 Kodeksu pracy. Przepisy Kodeksu pracy Ustawa z 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 237, poz. 1654) wprowadziła kilka zmian w zakresie uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem: zwiększenie tygodniowego wymiaru urlopu macierzyńskiego, wprowadzenie instytucji dodatkowego urlopu macierzyńskiego (art. 1821), a co najważniejsze, w myśl art. 1823 wprowadzono prawo do urlopu ojcowskiego dla pracowników ojców wychowujących dziecko. Urlop ojcowski jest instytucją prawną niezależną od urlopu macierzyńskiego i praw matki, co odróżnia go od urlopu tacierzyńskiego i dodatkowego urlopu tacierzyńskiego, nierozerwal- 44 PP 10.indd 44 nie związanego z prawami pracownicy. Dla przykładu, zgodnie z art. 180 § 5 Kodeksu pracy, pracownikowi ojcu wychowującemu dziecko udziela się niewykorzystanej części urlopu macierzyńskiego dopiero po wykorzystaniu przez pracownicę po porodzie co najmniej 14 tygodni tego urlopu, rezygnacji z jego pozostałej części oraz po wystosowaniu przez ojca pisemnego wniosku. Ustawa weszła w życie 1 stycznia 2009 r., jednak zgodnie z przepisami dostosowującymi pracownik ojciec ma prawo do urlopu ojcowskiego począwszy od 1 stycznia 2010 r. Wymiar urlopu ojcowskiego został określony na jeden tydzień w roku 2010 i 2011, a od 2012 r. na dwa tygodnie. Kodeks pracy a strażacy W doktrynie, jak i licznym orzecznictwie, w tym Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego, dominuje pogląd, że stosunki służbowe w służbach mundurowych nie są stosunkami pracy w rozumieniu Kodeksu pracy, a stosunkami administracyjnoprawnymi. W wydanym 15 czerwca 2010 r. wyroku Naczelny Sąd Administracyjny, oddalając skargę kasacyjną, stwierdził w uzasadnieniu, iż: „funkcjonariusz Państwowej Straży Pożarnej co do zasady pełni służbę na podstawie mianowania (art. 31 ustawy). Mianowanie w służbach zmilitaryzowanych i mundurowych jest indywidualnym aktem administracyjnym, a więc jednostronnym, władczym działaniem organu administracyjnego. Nie ma żadnych podstaw by kwestionować, że taki akt nominacji także w Państwowej Straży Pożarnej jest decyzją administracyjną stanowiącą podstawę do nawiązania ze strażakiem stosunku służbowego. Taki stosunek służbowy nie mieści się w pojęciu stosunku pracy, jest bowiem stosunkiem prawnym o charakterze administracyjnoprawnym. Nie mają do niego zatem zastosowania przepisy Kodeksu pracy, gdyż strażacy nie są „pracownikami szczególnej kategorii” w rozumieniu art. 5 tego kodeksu”. W przedmiotowym orze- czeniu wskazano również na wyłączenie reguły określonej w art. 5 Kodeksu pracy, zgodnie z którą „jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami.”. Z powyższego twierdzenia należy więc wywieść, że przepisów Kodeksu pracy nie stosuje się do strażaków Państwowej Straży Pożarnej, chyba że ustawa o Państwowej Straży Pożarnej zawiera odesłania do przepisów kodeksowych. Przepisy ustawy o Państwowej Straży Pożarnej Z brzmienia przepisu art. 69 ust. 1 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej wynika, że strażakowi kobiecie pełniącej służbę w PSP przysługują uprawnienia przewidziane w przepisach prawa pracy dla kobiet, jeżeli przepisy ustawy nie stanowią inaczej. Przepis ten odsyła do działu 8 Kodeksu pracy, w którym uregulowane są uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem. Art. 69 ust. 4 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej stanowi, że art. 69 ust. 1 stosuje się natomiast także do strażaka mężczyzny w zakresie, w jakim pracownicy mogą korzystać ze szczególnych uprawnień przewidzianych dla pracownic, a jeżeli oboje rodzice lub opiekunowie są strażakami, z uprawnień może korzystać tylko jedno z nich. Biorąc pod uwagę ten przepis, należałoby wnioskować, że strażakowi mężczyźnie przysługują te uprawnienia, które są przewidziane w przepisach prawa pracy dla kobiet. W tym miejscu nasuwają się jednak wątpliwości, czy w kontekście takiego, a nie innego brzmienia przepisu art. 69 ust. 4 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej przysługuje mu uprawnienie do urlopu ojcowskiego przewidziane przez przepis art. 1823 Kodeksu pracy. Przepis art. 69 ust. 4 zdanie pierwsze ustawy o Państwowej Straży Pożarnej stanowi, że strażak mężczyzna korzysta z uprawnień przewidzianych w przepisach prawa pracy dla kobiet w zakresie, w jakim pracownicy mogą korzystać ze szczególnych uprawnień przewidzianych dla pracownic. 10/2010 28-10-10 10:41:55 W związku z tym nie ma wątpliwości, że może on korzystać z urlopu tacierzyńskiego (art. 180 § 5 Kodeksu pracy) i dodatkowego urlopu tacierzyńskiego (art. 1822 Kodeksu pracy), gdyż, jak wskazałem powyżej, urlopy te są nierozerwalnie związane z prawami pracowniczymi matki, a więc wypełniają dyrektywę „szczególnego uprawnienia przewidzianego dla pracownic”. Urlop ojcowski jest natomiast uprawnieniem samoistnym przysługującym pracownikowi ojcu i jedynym warunkiem skorzystania z niego jest wiek dziecka (nieukończone 12 miesięcy). Pozostaje on niezależny uprawnieniem od prawa matki i np. może być wykorzystywany równolegle z urlopem macierzyńskim. To zaś stoi w sprzeczności z treścią przepisu art. 69 ust. 4 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej. Zgodność z Konstytucją Oczywiście nierówność traktowania strażaków ojców i pracowników ojców (a także strażaków ojców i strażaków kobiet) można rozpatrywać pod kątem zgodności przepisów z wzorcami konstytucyjnymi, w szczególności z art. 32 (równość wobec prawa) i art. 33 (równość kobiet i mężczyzn) Konstytucji, pamiętając że ograniczenie tych wolności jest dopuszczalne, jednakże musi spełniać wymagania zawarte w art. 31 ust. 3 Konstytucji, tj. być konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób, a ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. W utrwalonym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego dopuszcza się odmienne traktowanie podmiotów. Jak wykazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 9 czerwca 1997 r., „realizacja konstytucyjnych zasad równości oraz sprawiedliwości społecznej nie oznacza konieczności przyznawania wszystkim katego- riom obywateli (grupom podmiotów) jednakowych praw i jednakowych obowiązków. Niejednokrotnie prawidłowa realizacja tych zasad wymaga, w pewnych sytuacjach, kształtowania w sposób zróżnicowany praw i obowiązków poszczególnych grup obywateli. W zależności od podmiotowego i przedmiotowego zakresu poszczególnych regulacji ustawowych, sfera praw i obowiązków obywateli może zatem, a czasami wręcz powinna, być kształtowana w sposób zróżnicowany, warunkujący osiągnięcie przez poszczególne kategorie podmiotów faktycznej równości. Istnieje zatem prawo ustawodawcy do odmiennego kształtowania sfery praw i obowiązków określonej kategorii podmiotów pod warunkiem, że te odmienne (niejednakowe dla wszystkich) zasady oparte będą na istniejących pomiędzy poszczególnym kategoriami podmiotów odmiennościach w ich sytuacji faktycznej” (sygn. akt K. 24/96). Mimo prawnych możliwości wyodrębnienia grupy strażaków mężczyzn i innego ukształtowania ich praw nie znajduję jednak podstaw, by strażaków mężczyzn traktować inaczej niż pracowników mężczyzn w zakresie prawa do urlopu ojcowskiego. Co więcej, zróżnicowanie poziomu dostępu do praw pracowniczych strażaków mężczyzn i strażaków kobiet jest w mojej ocenie sprzeczne z ideą równości płci, a co za tym idzie, budzi wątpliwości co do zgodności z art. 33 Konstytucji. Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć o wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 29 czerwca 2006 r. w sprawie orzeczenia o zgodności art. 93 ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu z art. 32 i art. 33 Konstytucji (sygn. akt P 30/05). Jakkolwiek brzmienie art. 93 ww. ustawy („funkcjonariuszowi kobiecie przysługują szczególne uprawnienia przewidziane dla pracownic według przepisów prawa pracy, jeżeli przepisy niniejszej ustawy nie stanowią inaczej”) różni się od brzmienia art. 69 ust. 4 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej, to jednak w związku z dodaniem instytucji urlopu ojcowskiego do Kodeksu pracy możemy mówić o pewnych analogiach. Przede wszystkim należy wskazać, o czym zapomina wiele osób komentujących ww. wyrok, że Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż kwestionowany przepis jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji. W uzasadnieniu do przedmiotowego wyroku Trybunał dokonał wykładni art. 93 ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, twierdząc, że „w momencie, gdy prawo do urlopu wychowawczego przestało być „szczególnym uprawnieniem przewidzianym dla pracownic według przepisów prawa pracy”, art. 93 ustawy przestał obejmować to prawo i – od tego momentu – odnosi się tylko do uprawnień, które nadal przysługują wyłącznie kobietom, zwłaszcza przepisów o urlopie macierzyńskim przewidzianych w art. 180185 k.p. Innymi słowy, począwszy od 1 stycznia 2004 r. art. 93 ustawy – z jednej strony – nie jest już podstawą prawną udzielania urlopów wychowawczych funkcjonariuszom kobietom, z drugiej strony – nie może stanowić podstawy prawnej odmowy udzielenia urlopu wychowawczego funkcjonariuszowi mężczyźnie”. Tę mocno wątpliwą tezę zakończono konstatacją, jakoby „aktualnie ustawa o ABW oraz AW w ogóle nie zawierała regulacji urlopów wychowawczych, ani w stosunku do kobiet, ani w stosunku do mężczyzn”. W wyroku tym poddano również w wątpliwość wielokrotnie powtarzaną zasadę (która nabrała przymiotu utrwalonej linii orzeczniczej) niestosowania art. 5 w stosunku do funkcjonariuszy, stwierdzając, że „w stosunku służbowym trzeba dostrzec, poza sferą praw i obowiązków ściśle związanych ze służbą, sferę elementów o charakterze socjalnym (pracowniczym). W ostatniej wymienionej sferze, przy braku wyraźnych przeciwwskazań, czy to ustawowych, czy to wynikających z charakteru służby, nie powinno się wykluczać stosowania przepisów Kodeksu pracy”. W mojej ocenie tezy te są dość kontrowersyjne i nie znajdują potwierdzenia w innych orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego. Na zakończenie pragnę poinformować, że w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji przygotowywane jest stanowisko rządu wobec senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy o Policji, ustawy o Służbie Celnej, ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu i ustawy o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (druk sejmowy nr 2613), zgodnie z którym (między innymi) do funkcjonariuszy stosowałyby się uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem. Bartosz Pawnik jest pracownikiem Biura Prawnego KG PSP rys. Jerzy Linder PP 10.indd 45 10/2010 45 28-10-10 10:41:56