czarna owca 1 - Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL

czarna owca 1 - Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL

Fot. Artur Paw∏owski
W czasie trwania projektu Piotr Sobczak
opiekowa∏ si´ wrzosówkami. Ta fotografia
powsta∏a w 2007 roku na zamówienie
magazynu „National Geographic”.
Uj´cie, na którym skazany trzyma
na ramionach owc´, od samego poczàtku
projektu robi∏o zawrotnà karier´
w ca∏ej polskiej prasie i pojawia∏o si´
w licznych tytu∏ach.
Fot. Krzysztof Konieczny
To, ˝e skazany ∏agodnieje, jest dla nas
– twórców projektu, najwa˝niejsze.
Jeszcze wa˝niejsze jest jednak to,
˝e to „∏agodnienie” ratuje Êrodowisko,
a w konsekwencji – choç brzmi to górnolotnie,
zachowuje wielkie obszary Ziemi.
Krzysztof Konieczny,
przyrodnik,
jeden z twórców „Czarnej Owcy”
6
rzed wejÊciem Polski do Unii Europejskiej polskie zak∏ady karne opuszcza∏o
ka˝dego roku oko∏o 10 tysi´cy osób. Zaledwie 15 proc. z nich mia∏o szanse
na sta∏e zatrudnienie. Powodów by∏o wiele, najwa˝niejsze z nich to niechciana przesz∏oÊç i brak wykszta∏cenia. A˝ oÊmiu z dziesi´ciu by∏ych skazanych mia∏o
podstawowe wykszta∏cenie, zaÊ 19 proc. Êrednie. W takiej sytuacji szanse na znalezienie pracy okazywa∏y si´ znikome. Dlatego twórcy projektu „Czarna Owca. Skazani na ochron´ przyrody” od samego poczàtku postawili sobie jako g∏ówny cel
zdobywanie kwalifikacji i doÊwiadczenia zawodowego przez skazanych.
Fot. Krzysztof Konieczny
P
W swojej pracy postanowili wykorzystaç mo˝liwoÊci lokalnego rynku pracy zwiàzanego z otoczeniem zak∏adu karnego. Da∏o to równie˝ okazj´, aby wi´êniowie mogli zintegrowaç si´ ze Êrodowiskiem spoza krat. Idealny do przeprowadzenia takiego projektu okaza∏ si´ Zak∏ad Karny w Wo∏owie.
7
8
Fot. Artur Paw∏owski
Owczarnia przy
Zak∏adzie Karnym
w Wo∏owie
Jak to si´ zacz´∏o...
Wi´zienie w Wo∏owie zosta∏o zbudowane pod koniec XIX wieku. Po II wojnie
Êwiatowej przy g∏ównych budynkach powsta∏y obiekty gospodarcze: chlewnie,
stajnie, obory i warsztaty. Do momentu wejÊcia Polski do Unii Europejskiej
w wi´ziennym gospodarstwie mi´dzy innymi by∏y hodowane zwierz´ta. Jednak
przepisy unijne uniemo˝liwi∏y dalszà hodowl´, postanowiono znaleêç dla odsiadujàcych wyroki inne mo˝liwoÊci pracy. Gospodarstwo Pomocnicze wydzier˝awi∏o prawie 200 ha ∏àk w pobli˝u wi´zienia i za∏o˝y∏o na nich hodowl´ owiec.
Wypasajàc na przyrodniczo cennych ∏àkach m. in. ginàcà ras´ owcy wrzosówki, przyczyniono si´ do ochrony puli genowej oraz zachowania ∏àk, które nieu˝ytkowane ulega∏y sukcesji. Ca∏e przedsi´wzi´cie przygotowa∏ Zak∏ad Karny
w Wo∏owie i Polskie Towarzystwo Przyjació∏ Przyrody „pro Natura”, w oparciu
o ∏àki Gospodarstwa Pomocniczego przy ZK w Wo∏owie i ∏àki Towarzystwa.
W ten sposób narodzi∏a si´ „Czarna Owca” – program resocjalizacji poprzez
czynnà ochron´ przyrody.
Realizacja nowatorskiego w Polsce projektu skupi∏a si´ na ∏àkach, które sà
fragmentem korytarza ekologicznego mi´dzy dolinà Odry a dolinà Baryczy.
Cz´Êç z nich le˝y na obszarach europejskiej sieci NATURA 2000 „D´bniaƒskie
Mokrad∏a” oraz „Dolina ¸achy”. Dodatkowo fragment ∏àk w pobli˝u Zak∏adu
Derkacz to ptak zagro˝ony wygini´ciem w skali ca∏ego Êwiata. WielkoÊcià
zbli˝ony do kuropatwy. Ma szaro-bràzowo-cynamonowe upierzenie, które
sprawia, ˝e zlewa si´ z otoczeniem i ∏atwo udaje mu si´ zamaskowaç. Ten
ptak zamieszkuje rozleg∏e ∏àki z p∏atami niekoszonej trawy i praktycznie nigdy nie pojawia si´ na ods∏oni´tym terenie. Prowadzi nocny tryb ˝ycia, zaÊ
jego g∏os – miarowe nawo∏ywanie „kreks-kreks” cz´sto us∏yszeç mo˝na
w nocy.
Rys. Leszek Machi – funkcjonariusz S∏u˝by Wi´ziennej w ZK Wo∏ów
co zmniejsza bioró˝norodnoÊç w przyrodzie. Silnie nawo˝one i wielokrotnie koszone ∏àki stajà si´ ja∏owym sto∏em, bez ˝ab, norników, pasikoników i innych drobnych zwierzàt, które sà po˝ywieniem bocianów.
Praca wi´êniów zacz´∏a przywracaç naturalne ˝erowiska i l´gowiska
wielu gatunków ptaków. Dzi´ki spasaniu ∏àk przez owce, znów mog∏y tu
znaleêç swoje miejsce ptaki. Niska „zgryzana” trawa to idealne mieszkanie dla czajek. Odkàd zaczà∏ si´ wypas, na ∏àki powróci∏y Êwiergotki ∏àkowe, czarne i bia∏e bociany, ˝urawie, kanie rude, trzmielojady. Dzi´ki
owcom ∏àki nie porastajà lasem, a wymierajàce gatunki znalaz∏y dogodne miejsca na gniazda.
Z czasem program sta∏ si´ inspiracjà do powstania jeszcze wi´kszego
projektu „Czarna Owca. Skazani na ochron´ przyrody” finansowanego ze
Êrodków Europejskiego Funduszu Spo∏ecznego w ramach Inicjatywy
Wspólnotowej EQUAL.
Fot. Krzysztof Konieczny
Karnego w Wo∏owie obj´ty jest ochronà prawnà jako u˝ytek ekologiczny
„Dolina Juszki”, który powo∏ano mi´dzy innymi dla ochrony stanowisk
l´gowych derkacza.
Cz´Êç obszaru, na którym realizowano program „Czarna Owca”, stanowi fragment Parku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy”. Kszta∏towane
przez wieki ni˝owe ∏àki to dzie∏o cz∏owieka. NiegdyÊ niewielkie, poszatkowane dzia∏kami rolników zbiorowiska traw koszono dwa razy w roku,
te najbardziej wilgotne raz. Taki system pozwala∏ na bezkonfliktowe
gniazdowanie ptaków wodno-b∏otnych i wyprowadzenie l´gów przed rozpocz´ciem sianokosów, a z drugiej strony ∏àki stawa∏y sie najwi´kszà jad∏odajnià bocianià w Europie Ârodkowej. Dodatkowo koszenie kolejnych
dzia∏ek pozwala∏o ucztowaç bocianom w czasie karmienia m∏odych oraz
zgromadziç odpowiednie zapasy t∏uszczu przed odlotem do Afryki. Tymczasem w Polsce znikajà ma∏e ∏àczki, a pola sà ∏àczone w du˝e uprawy,
10
Zielona resocjalizacja
Widok na Zak∏ad Karny w Wo∏owie od strony ∏àk, na których
skazani wypasali owce wrzosówki. Uczestnicy projektu, nawet
poza celà, ca∏y czas widzieli wi´zienie.
Fot. Krzysztof Konieczny
Kluczowà ideà programu „Czarna Owca. Skazani na ochron´ przyrody” by∏ powrót skazanych do spo∏eczeƒstwa na otwarty rynek pracy. Wi´êniowie odbywali wi´c niektóre szkolenia w systemie bezdozorowym, tak˝e poza murami wi´zienia.
Natomiast po∏àczenie resocjalizacji z obcowaniem z przyrodà na tak wielkà
skal´ to absolutna nowoÊç. Co prawda w XIX wieku angielskich wi´êniów wykorzystywano do prac w rolnictwie, jednak potencja∏ terapeutyczny takich dzia∏aƒ nie by∏ jeszcze znany. Dopiero niedawno zwiàzek cz∏owieka z naturà i mo˝liwoÊç obcowania ze zwierz´tami sta∏y si´ cz´Êcià wielkiego procesu przywracania ludzi z marginesu do normalnoÊci, a przy okazji metodà zachowania zagro˝onych gatunków. W Finlandii na dwóch wi´ziennych farmach hoduje si´
specjalne rasy byd∏a i owiec. Podobnie w Wielkiej Brytanii, gdzie m∏odociani
przest´pcy z zak∏adu karnego w hrabstwie Suffolk dzi´ki opiece nad zwierz´tami uczà si´ odpowiedzialnoÊci i poczucia dumy ze swojej pracy.
W „Czarnej Owcy” uczestniczyli przede wszystkim wi´êniowie, którzy w
wi´kszoÊci przypadków mieli szans´ na opuszczenie zak∏adu karnego w trakcie
realizacji projektu. Alternatywà dla bezproduktywnego siedzenia w celach sta∏a
si´ mo˝liwoÊç dokszta∏cania si´ i praktycznej nauki zawodu. Oprócz hodowli
owiec, skazani uczestniczyli w licznych szkoleniach. Dodatkowo brali udzia∏
w licznych kursach.
– Pracuj´ po raz pierwszy w ˝yciu i nawet mi si´ podoba – podsumowa∏ swoje uczestnictwo w projekcie jeden ze skazanych.
– Skazani szkoleni byli na ∏àkach w tzw. systemie bezdozorowym. Tylko z daleka widzieli palec sprawiedliwoÊci,
czyli mury naszego wi´zienia.
– Krzysztof Konieczny
Fot. Krzysztof Konieczny
14
Fot. Krzysztof Konieczny
Za kratkami
Zak∏ad Karny
w Wo∏owie
ma opini´ jednego
z najci´˝szych
wi´zieƒ w Polsce.
Poczàtki Zak∏adu Karnego w Wo∏owie si´gajà 1891 roku. Wtedy pruskie Ministerstwo Spraw Wewn´trznych zleci∏o budow´ obiektów wi´ziennych, które zachowa∏y si´ do dzisiaj. Wzniesienie budynków o ∏àcznej powierzchni u˝ytkowej
20 tys. m kw. trwa∏o dwa lata i poch∏on´∏o ponad 1 mln 400 tys. marek. Cz´Êç,
w której umieszczono cele, zosta∏a zbudowana na planie krzy˝a, w tzw. systemie pensylwaƒskim, opierajàcym si´ na bezwzgl´dnej izolacji spo∏ecznej wi´ênia. DoÊç szybko wi´c wo∏owski zak∏ad ugruntowa∏ sobie, zarówno wÊród skazanych, jak i funkcjonariuszy, opini´ jednego z najci´˝szych w kraju.
Historia wi´ziennych budynków jest bardzo skomplikowana. Pod koniec
1944 roku do Wo∏owa skierowano powstaƒców warszawskich. Zostali prawdopodobnie zamordowani i pochowani na wi´ziennym cmentarzu na Gancarzu.
Wraz z koƒcem II wojny Êwiatowej wo∏owski zak∏ad przej´∏a Armia Czerwona,
oddajàc go do dyspozycji NKWD. Przypuszcza si´, ˝e w tym czasie przewieziono tu i przetrzymywano w∏asowców, którym postawiono zarzut o zdrad´ Zwiàzku Radzieckiego. Cz´Êç z wi´êniów wróci∏a do domów, jednak na wi´kszoÊci
wykonano wyroki Êmierci. Dopiero w 1949 roku pusty zak∏ad karny przej´∏y
polskie w∏adze. Dzisiaj, podobnie jak w czasach niemieckich, miejsce to ma
opini´ jednego z najci´˝szych wi´zieƒ.
Obecnie Zak∏ad Karny w Wo∏owe przeznaczony jest zarówno dla recydywistów, jak i dla odbywajàcych kar´ po raz pierwszy. W 257 celach przebywa
oko∏o 1400 skazanych. Przypada na nich oko∏o 400 funkcjonariuszy i pracowników.
W zak∏adzie karnym znajduje si´ dodatkowo oddzia∏ terapeutyczny oraz oddzia∏ dla skazanych stwarzajàcych zagro˝enie dla spo∏eczeƒstwa lub bezpieczeƒstwa zak∏adu. W kompleksie wi´ziennym znajdujà si´ tak˝e: pracownia
plastyczna, sala gimnastyczna, kaplica, biblioteka oraz si∏ownia. Dzia∏a tu równie˝ wewn´trzny w´ze∏ radiowy i telewizja.
15
Przyroda w r´kach skazanych
Fot. Dorota Szulc-Guziak
Rozmowa z Krzysztofem Koniecznym,
przyrodnikiem, jednym z pomys∏odawców „Czarnej Owcy”
16
– Projekt „Czarna Owca. Skazani na ochron´ przyrody” zapewni∏ zaj´cie kilkuset wi´êniom. Czy praca pomaga skazanym w powrocie
do normalnego Êwiata?
– Resocjalizacja przez szkolenia i prac´ nie jest niczym niezwyk∏ym
w Êwiatowym wi´ziennictwie. W latach 2000–2008 zrealizowano w
sumie w ca∏ej Unii Europejskiej 192 projekty, których beneficjentami
byli wi´êniowie. Nasz projekt natomiast, co jest nowoÊcià, dotyka
przyrody. Na tym polega te˝ jego odmiennoÊç. W projekcie wykorzystaliÊmy dost´pne ∏àki oraz prac´ skazanych przy zwierz´tach gospodarczych, g∏ównie przy owcy wrzosówce. Tak si´ szcz´Êliwe z∏o˝y∏o,
˝e na terenie Dolnego Âlàska znajdujà si´ wszystkie potrzebne do takiego przedsi´wzi´cia elementy: zak∏ad karny, skazani, zagro˝one ∏àki i Polskie Towarzystwo Przyjació∏ Przyrody „pro Natura”. Nasz rejon
jest wi´c czymÊ w rodzaju pigu∏ki, która pokazuje na ma∏ym terenie,
jak wyglàda sytuacja w ca∏ym kraju, a nawet w Europie.
– Wszyscy mówià o skazanych, a jaki po˝ytek z projektu ma przyroda?
– Na ca∏ym naszym kontynencie ginà ∏àki. Zwiàzane to jest ze zmianami w gospodarce: krowy, zamiast paÊç si´ na Êwie˝ym powietrzu,
stojà w oborach. ¸àki potrzebujà ekstensywnego rolnictwa, zrównowa˝onej gospodarki Êrodowiskowej. Owce spasajà ∏àki, zostawiajàc
k´py, w których znajdujà miejsce l´gowe ptaki. JeÊli te przywrócone
∏àki b´dà nadal u˝ytkowane, damy szans´ zarówno ptakom, jak i florze,
na przyk∏ad mieczykom czy storczykom. Zachowanie bociana zale˝y od
uratowania ∏àk. Widaç to bardzo wyraênie na przyk∏adzie Biebrzaƒskiego Parku Narodowego, który zarasta, bo zbyt ma∏o usuwa si´ tam biomasy. Marzy∏o nam si´, ˝eby „nasi” skazani mogli tam te˝ pracowaç.
Przecie˝ efekty „Czarnej Owcy” widaç ju˝ wyraênie na ∏àkach „pro Natury” i w okolicach Zak∏adu Karnego w Wo∏owie. Dzi´ki spasaniu owiec zostajà tu rzadkie ptaki: czajki, derkacze, bociany bia∏e i bociany czarne.
– Czy skazani pracujàcy przy projekcie zdajà sobie spraw´ z wagi
swojej pracy? Czy rozumiejà jej znaczenie?
– OczywiÊcie, przecie˝ to niezwykle istotny element ca∏ego projektu.
Dzi´ki pracy ze zwierz´tami, na ∏àkach, skazani poczuli, ˝e ich praca ma
wartoÊç i ˝e jest to wartoÊç, której nie da si´ zmierzyç w zwyk∏y sposób.
Mówiàc wprost: mordercy, z∏odzieje, ludzie, którzy czasem nie pracowali przez ca∏e ˝ycie, nareszcie robià coÊ po˝ytecznego. A ich praca ma znaczenie tak˝e dla przysz∏ych pokoleƒ, wià˝e si´ z zachowaniem gatunków.
Wielu skazanych mówi, ˝e to taka odskocznia od celi. Dla nich to coÊ
wyjàtkowego, ˝e mogli wyjÊç z przepe∏nionych pomieszczeƒ. Przez ca∏y
Fot. Krzysztof Konieczny
Zachowanie bociana w Polsce
zale˝y od uratowania ∏àk –
mówià przyrodnicy.
czas trwania projektu nie by∏o ani jednej ucieczki z ∏àk czy owczarni.
Ochrona przyrody mo˝e te˝ generowaç kursy, na przyk∏ad kucharski czy
Êlusarski. JeÊli na tym drugim przygotowujemy wyp∏aszacze dla ptaków,
to kursanci uczà si´ ju˝ czegoÊ o przyrodzie. Projekt zrobi∏ te˝ wiele w innych dziedzinach. Skazani wycinali krzewy, te zaÊ zmielone s∏u˝à jako
opa∏ w Szkole Podstawowej w G∏´bowicach. Wyci´li równie˝ zakrzaczenia na wyspach w rezerwacie Stawy Milickie, dzi´ki temu znów b´dà si´
tam gnieêdziç mewy Êmieszki i rybitwy rzeczne.
– „Czarna Owca” skoƒczy∏a si´ w kwietniu 2008 roku. Co dalej b´dzie si´ dzia∏o z ∏àkami, na których pracowali skazani?
– Nie martwi´ si´ o przyrod´ na ∏àkach „pro Natury”, natomiast ∏àki
Zak∏adu Karnego sà dzier˝awione i ich przysz∏oÊç zale˝y od tego, czy nadal b´dzie istnia∏o Gospodarstwo Pomocnicze i czy administracja wi´zienia b´dzie w stanie utrzymaç ten poziom realizacji projektów. Ochrona
∏àk na nizinach to sta∏y proces, trzeba je ca∏y czas u˝ytkowaç, utrzymywaç jako otwarte tereny zielone. Pewna pula genów mo˝e byç za chwil´ potrzebna, mo˝e byç nawet szansà dla przysz∏ych pokoleƒ, choçby
w medycynie.
Fot. Krzysztof Konieczny
Skazani i owce
– Kiedy cz∏owiek siedzi bez przerwy w celi, marzy tylko o tym, ˝eby zobaczyç
kawa∏ek nieba. Ale nie tak przez kraty, tylko na ∏àce, na Êwie˝ym powietrzu –
opowiada jeden ze skazanych, którzy brali udzia∏ w „Czarnej Owcy”. – W wi´zieniu ciàgle oglàda si´ te same twarze. Mo˝liwoÊç wyjÊcia na zewnàtrz to by∏o naprawd´ coÊ wspania∏ego.
W ramach „Czarnej Owcy” skazani z Wo∏owa pracowali w systemie bezdozorowym na le˝àcych w pobli˝u wi´zienia ∏àkach. Ta cz´Êç przedsi´wzi´cia wzbu18
Fot. Krzysztof Konieczny
dza∏a najwi´ksze zainteresowanie mediów, nie tylko ze wzgl´du na jego niezwyk∏oÊç, ale równie˝ odwag´, jakà wykazali si´ twórcy projektu, planujàc samodzielnà prac´ skazanych. Stadem wrzosówek opiekowali si´ przecie˝ wi´êniowie z du˝ymi wyrokami. Sami karmili i piel´gnowali owce. Dbali o ca∏e gospodarstwo. Pomaga∏ im w tym m.in. funkcjonariusz – zootechnik Marek Marsza∏ek.
– Skazani zajmowali si´ nie tylko owcami, ale tak˝e kozami i pszczo∏ami –
mówi Marsza∏ek. Sprzàtali obory, wyrzucali obornik, przygotowywali kiszonki
i strzygli owce. Stado wyprowadzali na ∏àki w maju i tu te˝ dy˝urowali do paê19
Fot. Krzysztof Konieczny
dziernika. Pracowali w dzieƒ i w nocy – opowiada zootechnik. – Musieli bezkonfliktowo dogadywaç si´ mi´dzy sobà, bo inaczej wypadaliby z projektu. MieliÊmy tu skazanych za morderstwa, w∏amania, paserstwo. Dlatego takie zaskakujàce by∏o to, ˝e w∏aÊnie ci ludzie nagle odnosili si´ do zwierzàt z zaskakujàcà czu∏oÊcià. Karmili je, czyÊcili, odbierali porody, nadawali owcom imiona. Sami, nieproszeni, wyprowadzali zwierz´ta na pastwiska, dokarmiali m∏ode. Okaza∏o si´, ˝e praca przy zwierz´tach, obcowanie z naturà, ∏agodzi agresj´. Najwa˝niejsze jednak dla nas by∏o to, ˝e nareszcie mieli po˝yteczne zaj´cie.
Marek Marsza∏ek miewa∏ oczywiÊcie i trudne sytuacje w trakcie trwania projektu.
– KtoÊ kopnà∏ owc´, nie mia∏ cierpliwoÊci do zwierzàt, zapomina∏ o karmieniu. Ci skazani natychmiast opuszczali projekt. „Czarna Owca” by∏a przecie˝
programem dla ochotników, nikt nikogo nie zmusza∏ do pracy. Zostali ci, którym najbardziej zale˝a∏o. Poza murami, gdzie Êrodowisko nie jest agresywne,
naszym przest´pcom ∏agodnia∏y charaktery. Dzi´ki wi´êniom przywrócono naturalne ˝erowiska i l´gowiska wielu gatunkom ptaków, zw∏aszcza bocianowi
bia∏emu.
– Teraz ˝aden z nas nie czuje si´ czarnà owcà – mówià skazani, którzy brali
udzia∏ w projekcie.
20
Zdj´cie z prawej zrobi∏ Artur Paw∏owski dla „National Geographic” podczas pracy nad materia∏em o „Czarnej Owcy”.
Fotograf sp´dzi∏ wiele czasu ze skazanymi, towarzyszàc im
tak˝e podczas nocnych dy˝urów przy owcach.
Zdj´cie z prawej oraz na stronach 23–24 przedstawiajà
prac´ skazanych na ∏àkach.
21
Fot. Artur Paw∏owski
22
Fot. Krzysztof Konieczny
Fot. Krzysztof Konieczny
23
Fot. Artur Paw∏owski
– Wi´êniowie chcà pracowaç, dlatego „Czarna Owca. Skazani na ochron´ przyrody” od samego poczàtku cieszy∏a si´ takim powodzeniem –
twierdzi Marek Gajos, dyrektor Zak∏adu Karnego w Wo∏owie. – Stàd pomys∏ na organizacj´ kursów i szkolenia dla trzech grup beneficjentów:
skazanych, funkcjonariuszy oraz rolników z Doliny Baryczy.
– Chodzi∏o nam o to, aby skazani wychodzili na wolnoÊç dzi´ki w∏asnemu wysi∏kowi przy szkoleniach i praktycznej nauce zawodu. W wi´zieniu, w trakcie kursów, mieli okazj´ zdobywaç liczne zawodowe umiej´tnoÊci – t∏umaczy Marek Gajos. – Funkcjonariusze natomiast musieli
si´ nauczyç wieloaspektowego oddzia∏ywania na skazanych. Nie mo˝e
byç tak, ˝e cz∏owiek z wy˝szym wykszta∏ceniem tylko nadzoruje wi´êniów. Musi tak˝e pokazaç im, jak si´ pracuje i wskazaç najlepszà drog´
wyjÊcia z obecnej sytuacji ˝yciowej. Chodzi∏o nam równie˝ o to, ˝eby
spo∏eczeƒstwo zmieni∏o nastawienie do skazanych, ˝eby pokazaç, ˝e
w∏aÊnie w interesie spo∏eczeƒstwa jest realizacja programów, które w∏àczajà skazanych w obieg normalnego ˝ycia. Od samego poczàtku byliÊmy Êwiadomi, ˝e zmiana nastawienia do skazanych mo˝e nastàpiç tylko przez pokazanie, ˝e ci wi´êniowie sà u˝yteczni, ˝e sà potrzebni tak˝e
poza murami. JeÊli b´dzie inaczej, to te dwie grupy b´dà spotyka∏y si´
jako ofiary i sprawcy przest´pstw.
Zdaniem pracowników s∏u˝by wi´ziennej, oprócz ró˝nych systemów
terapeutycznych, to w∏aÊnie odpowiednie przygotowanie ludzi do podj´cia pracy decyduje o tym, czy wszystkie inne dzia∏ania przyniosà zamierzony efekt. Szkolenia Czarnych Owiec odbywa∏y si´ na bazie dzia∏ajàcego i przy Zak∏adzie Karnym w Wo∏owie Gospodarstwa Pomocniczego
oraz Centrum Kszta∏cenia Ustawicznego. Szkolenia zawodowe sk∏ada∏y
24
Fotografie: Krzysztof Konieczny
Wi´êniowie na kursach
si´ z 28 rodzajów kursów skupionych w czterech blokach tematycznych:
by∏y to kursy rolnoÊrodowiskowe, r´kodzielnictwa, budowlane i obróbki
metali oraz przetwórstwa spo˝ywczego. Rozpocz´∏y si´ w styczniu 2006
i trwa∏y do lutego 2008. Wzi´∏o w nich udzia∏ ponad 300 funkcjonariuszy S∏u˝by Wi´ziennej, 665 skazanych i 80 rolników.
– Program zosta∏ skonstruowany w ten sposób, aby w pierwszej fazie
zostali przeszkoleni funkcjonariusze, którzy jako instruktorzy praktycznej
nauki zawodu szkolili skazanych – mówi Marian Sielicki, kierownik kursów zawodowych. – Skazani otrzymali bardzo szerokà ofert´, mogli wybraç pe∏en zakres kursów, który ich interesowa∏. Komisja kwalifikacyjna
konsultowa∏a si´ z wychowawcami, tak ˝e wiedzieliÊmy, kto deklaruje
ch´ç udzia∏u w kursach. Ci, którzy ukoƒczyli jedno szkolenie, mogli korzystaç z nast´pnego. Dzi´ki poszerzeniu kwalifikacji, skazani dostali
mo˝liwoÊç podj´cia pracy na zewnàtrz, z czego wielu z nich skorzysta∏o.
KtoÊ, kto jest wielozawodowcem, ∏atwiej znajduje zatrudnienie. Najwi´kszà popularnoÊcià cieszy∏ si´ u nas kurs spawalniczy MAG, w os∏onie
dwutlenku w´gla.
Projekt objà∏ równie˝ kursy j´zykowe: szeÊç z j´zyka angielskiego
i cztery z niemieckiego. W ich trakcie skazani poznawali te˝ podstawowe s∏ownictwo zwiàzane z innymi kursami zawodowymi.
Skazani z du˝ymi wyrokami oraz z zaburzeniami psychicznymi brali
udzia∏ w kursach r´kodzielniczych. Pan Mieczys∏aw, terapeuta, mówi, ˝e
choç poczàtkowo wielu skazanych nie wiedzia∏o, „z czym to si´ je”,
chcieli wyrwaç si´ z celi i czegoÊ przy okazji nauczyç. Na przyk∏ad po
kursach pamiàtkarskich zosta∏o wiele przedmiotów, które potem pow´drowa∏y do szkó∏ i domów dziecka. Skazani szyli pi∏ki lekarskie i palantowe, które wypychali we∏nà ze strzy˝onych owiec. Prace manualne bardzo uspokaja∏y wi´êniów z oddzia∏u terapeutycznego, zaÊ tym z wyrokami do˝ywocia dawa∏y szans´ na zaj´cie za kratami.
25
Fot. Krzysztof Konieczny
28
Fot. Artur Paw∏owski
Fot. Krzysztof Konieczny
– To by∏a przy okazji forma leczenia wi´êniów sztukà – mówi pan Mieczys∏aw. – Ci, którzy wyszli na wolnoÊç, ca∏kiem dobrze dajà sobie teraz
rad´.
Uczestnictwo w kursach da∏o równie˝ mo˝liwoÊç pracy, a tym samym
zarabiania ju˝ podczas odsiadywania wyroku. Norbert z O∏awy, dzi´ki
pracy przy wycince krzewów, móg∏ regularnie sp∏acaç alimenty.
Dzi´ki wspó∏pracy z kuratorami sàdowymi, Zak∏adem Ubezpieczeƒ
Spo∏ecznych i rodzinami skazanych twórcy projektu mieli mo˝liwoÊç monitorowania dalszych losów skazanych, którzy opuÊcili mury wi´zienia.
Teraz b´dzie wiadomo, ilu wi´êniów skorzysta∏o z danej im szansy.
Fotografie: Krzysztof Konieczny
Kilkadziesiàt kursów, w których wzi´li udzia∏ beneficjenci
projektu „Czarna Owca”, pozwoli∏y skazanym
na rozpocz´cie normalnego ˝ycia ju˝ po opuszczeniu
murów zak∏adu karnego.
– Jestem innym cz∏owiekiem, odkàd czuj´, ˝e moja praca
jest potrzebna – mówi Mieczys∏aw, by∏y skazany.
29
W ramach projektu „Czarna Owca. Skazani na ochron´ przyrody” zrealizowano mi´dzy innymi nast´pujàce szkolenia:
r´czne filcowanie we∏ny, kurs pamiàtkarski, kurs przyuczajàcy do zawodu introligatora, kurs drwala – operatora pi∏y spalinowej, hodowcy owiec, hodowcy ryb dla potrzeb agroturystyki, szkó∏karza nasadzeniowego drzew i krzewów ozdobnych, operatora maszyn rolniczych, brukarza, murarza, Êlusarza, betoniarza-zbrojarza, frezera, dekarza, mechanika
oraz spawania technikà MAG. W ramach kursów przetwórstwa spo˝ywczego odby∏y si´ kursy przyuczajàce do zawodu
piekarza oraz kucharza ma∏ej gastronomii. Beneficjenci projektu wzi´li równie˝ udzia∏ w kursach j´zyka niemieckiego
i angielskiego oraz z zakresu integracji i reintegracji, a osoby posiadajàce zdolnoÊci do prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej – kurs przedsi´biorczoÊci.
Fot. Krzysztof Konieczny
Jednym z artyku∏ów promocyjnych
projektu, cieszàcych si´ du˝ym
zainteresowaniem,
by∏y p∏ócienne
ekologiczne torby
szyte przez skazanych.
30
Wykaz kursów w ramach projektu „Czarna Owca”
Kursy r´kodzielnictwa
Warsztaty metodyczne – r´czne filcowanie we∏ny
Kurs pamiàtkarstwa
Kurs przyuczajàcy do zawodu introligatora
Kursy rolnicze i oko∏orolnicze
Kurs drwala – operatora pi∏y spalinowej
Kurs szkó∏karza nasadzeniowego drzew i krzewów ozdobnych
Kurs przyuczajàcy do zawodu pszczelarza
Kurs hodowcy owiec
Kurs hodowcy ryb dla potrzeb agroturystyki
Kurs operatora maszyn rolniczych
Kurs drwala – operatora pilarki spalinowej
Kurs szkó∏karza nasadzeniowego drzew i krzewów ozdobnych
Kursy budowlane i obróbki metali
Kurs przyuczajàcy do zawodu stolarza
Praktyki zawodowe – stolarze
Kurs przyuczajàcy do zawodu tokarza
Kurs technologa robót wykoƒczeniowych w budownictwie
Kurs przyuczajàcy do zawodu murarza – tynkarza
Praktyki zawodowe – mechanicy
Kurs przyuczajàcy do zawodu frezera
Kurs elektryka
Kurs przyuczajàcy do zawodu betoniarza – zbrojarza
Kurs przyuczajàcy do zawodu Êlusarza
Kurs montera systemów elektroakustycznych
Kurs przyuczajàcy do zawodu operatora maszyn i urzàdzeƒ do obróbki
plastycznej
Kurs przyuczajàcy do zawodu brukarza
Kurs przyuczajàcy do zawodu elektryka
Kurs przyuczajàcy do zawodu cieÊli – montera konstrukcji szkieletowych
Kurs przyuczajàcy do zawodu dekarza
Kurs spawania metodà MAG
Kursy przetwórstwa spo˝ywczego
Kurs przyuczajàcy do zawodu piekarza
Kurs przyuczajàcy do zawodu kucharza ma∏ej gastronomii
Bhp
Kursy j´zykowe
Kurs j´zyka angielskiego
Kurs j´zyka niemieckiego
Ponadto skazani wzi´li udzia∏ w nast´pujàcych szkoleniach:
Kurs przedsi´biorczoÊci
Kurs integracji i reintegracji skazanych na rynku pracy
31
Integracja i reintegracja skazanych
na rynku pracy
Nie ka˝dy ma wystarczajàco wiele si∏y, ˝eby zaczynaç wszystko od nowa. Bywa, ˝e po opuszczeniu murów zak∏adu karnego trudno znaleêç
prac´, nawet jeÊli ma si´ odpowiednie kwalifikacje. By∏ym skazanym
cz´sto brak wiary w siebie. Dlatego w ramach projektu „Czarna Owca”
odby∏ si´ cykl szkoleƒ, których celem by∏o w∏aÊnie zwi´kszenie wiary
uczestników we w∏asne mo˝liwoÊci oraz zdobycie przez nich umiej´tnoÊci, które pozwoli∏yby na efektywne poszukiwanie zatrudnienia. W takich szkoleniach wzi´∏o udzia∏ 319 skazanych, w tym 216 poza terenem zak∏adu karnego i 103 na terenie jednostki. Warunkami uczestniczenia w szkoleniu by∏o ukoƒczenie z wynikiem pozytywnym kursu zawodowego i przewidywany bliski termin warunkowego zwolnienia albo
koƒca kary.
Program szkoleƒ z zakresu integracji i reintegracji skazanych na rynku
pracy zosta∏ opracowany na podstawie elementów programu Socrates
w projekcie „I ty masz szans´”. Sk∏ada si´ on z dwóch modu∏ów: „Uwierz
w siebie” i „Znajdê prac´”.
G∏ównym celem modu∏u szkoleniowego „Uwierz w siebie” by∏o nauczenie skazanych umiej´tnoÊci spo∏ecznych pozwalajàcych na wchodzenie w relacje interpersonalne i ich utrzymywanie. Podczas kursów
skazani dowiadywali si´, jak panowaç nad impulsywnymi zachowania-
32
mi, rozwiàzywaç problemy, które mogà pojawiç si´ w nowym ˝yciu na
wolnoÊci, oraz jak kreowaç alternatywne dla zachowaƒ przest´pczych
rozwiàzania.
– Uczestnicy mieli okazj´ doÊwiadczyç, w jaki sposób okreÊlone zachowania sà odbierane przez innych. Jakie zachowania sprzyjajà dobremu
porozumieniu, a które je utrudniajà. Otrzymali tak˝e podstawowe informacje na temat dobrego kontaktu i skutecznego porozumiewania si´
z innymi ludêmi. Dowiedzieli si´ tak˝e, jak radziç sobie w sytuacjach
szczególnie trudnych, stresujàcych, jak reagowaç asertywnie – t∏umaczy
Krzysztof Pietrzak z Zak∏adu Karnego w Wo∏owie – asystent kierownika
i koordynatora szkolenia, autor opracowania podsumowujàcego cykl
szkoleƒ z integracji i reintegracji w ramach projektu „Czarna Owca”.
Za wa˝ny element szkoleƒ koordynatorzy projektu uznali równie˝ przekazywanie wiedzy na temat sposobów szukania pracy, przygotowania do
rozmowy z pracodawcà, umiej´tnego wys∏awiania si´, a tak˝e sporzàdzania dokumentów aplikacyjnych w formie elektronicznej, tworzonych
przy wydatnej pomocy prowadzàcych zaj´cia.
Zaj´cia z zakresu kszta∏cenia umiej´tnoÊci spo∏ecznych by∏y prowadzone ∏àcznie przez siedmiu psychologów i terapeutów, natomiast szkolenia
doskonalenia umiej´tnoÊci poruszania si´ na rynku pracy prowadzi∏o
Krzysztof Pietrzak pe∏ni∏ w projekcie
„Czarna Owca” rol´ asystenta
kierownika i koordynatora szkoleƒ.
Fot. Archiwum Krzysztofa Pietrzaka
czterech trenerów doradztwa zawodowego. Zaj´cia eksperymentalne,
w ramach których skazani mieli mo˝liwoÊç spotkania si´ z pracownikiem
Powiatowego Urz´du Pracy w Wo∏owie oraz wziàç udzia∏ w symulacjach
rozmów kwalifikacyjnych z pracodawcà, by∏y prowadzone przez szeÊç
osób, w tym dwóch zawodowych aktorów.
– Kursy integracji i reintegracji skazanych na rynku pracy, w przeciwieƒstwie do szkoleƒ zawodowych, nie koƒczy∏y si´ egzaminem – mówi
Krzysztof Pietrzak. Jednak˝e swoistym sprawdzianem umiej´tnoÊci – posiadanych bàdê nabytych – by∏o czynne uczestnictwo w ostatnim etapie
szkolenia, tj. rozmowie z pracodawcà, którego rol´ odgrywa∏ zawodowy
aktor. Rozmowa kwalifikacyjna odbywa∏a si´ w zaaran˝owanym wn´trzu
i by∏a rejestrowana przez kamer´ wideo. Wbrew poczàtkowym obawom
organizatorów szkoleƒ, rozmowa kwalifikacyjna cieszy∏a si´ ogromnym
zainteresowaniem wÊród uczestników szkoleƒ, którzy w wi´kszoÊci – bez
widocznej tremy – z pe∏nym zaanga˝owaniem przekonywali pracodawc´
do zatrudnienia w∏aÊnie ich osoby. Po zakoƒczeniu rozmów aktorzy, na
podstawie analizy nagraƒ, wskazywali na silne i s∏abe punkty oraz udzielali skazanym cennych porad. Beneficjenci otrzymywali równie˝ p∏yt´ CD
z nagranà rozmowà, co mia∏o s∏u˝yç ich dalszej samodzielnej pracy nad
sobà.
33
34
Fototografie: Krzysztof Konieczny
Kursy r´kodzie∏a pozwoli∏y skazanym na zdobycie nowych
umiej´tnoÊci. Dzi´ki temu, ˝e wykonane przez wi´êniów
przedmioty trafi∏y do szkó∏ i placówek spo∏ecznych,
ich wykonawcy poczuli g∏´bszà wi´ê z otoczeniem.
35