Analiza dyskursu i jej zastosowanie w badaniach politologicznych

Przeszłość – Teraźniejszość – Przyszłość.
Problemy badawcze młodych politologów
Kraków 2010
ISBN 978-83-7271-635-4
s. 253–261
Joanna Gajda
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Analiza dyskursu i jej zastosowanie w badaniach
politologicznych – wprowadzenie
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest wywołanie dyskusji wokół pytania: czy możliwa jest
politologiczna analiza dyskursu? Zostanie rozważona możliwość zastosowania analizy
dyskursu publicznego w obszarze badań politologicznych, w tym związane z nią szanse
i zagrożenia. Czytelnik zostanie wprowadzony w założenia tego podejścia. Omówione
będzie również nowatorskie w Polsce podejście SEP (somebody else’s problem).
Podłoże teoretyczne
Badania nad dyskursem są związane z przekonaniem, „że rzeczywistość jest konstruowana w procesach komunikacyjnych”. Zmuszają zatem do rozważań na temat
natury świata. Założenie, że rzeczywistość społeczna jest konstruowana w dyskursie, rozstrzyga bowiem, że świat r zeczywist y nie istnieje, ale że jest wytwarzany
i konstruowany za pomocą aktów komunika c y j n yc h. Założenie to przeczy pozytywistycznej naukowości, osłabiając perswazyjny efekt zastosowania tej metody.
Nie mogę się (jeszcze) zgodzić na tak silne odrzucenie realizmu epistemologicznego.
Uważam natomiast, że zrozumienie istniejącego świata rzeczywistego będzie łatwiejsze,
jeśli analizie zostaną poddane również polityczne zachowania komunikacyjne. Problem
ten zostanie wyjaśniony w podrozdziale dotyczącym politologicznej analizy dyskursu.
Czym jest dyskurs? Jak twierdzi Walery Pisarek, dyskurs to przede wszystkim
rozmowa. W rozumieniu Jürgena Habermasa o dyskursie możemy mówić tylko
Por. A. Grzymała-Kazłowska, Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu na tle współczesnych badań
nad dyskursem, „Kultura i Społeczeństwo” 2004, vol. XLVIII, nr 1, s. 13; B. Jabłońska, Krytyczna analiza
dyskursu: refleksje teoretyczno-metodologiczne, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2006, t. 2, nr 1, s. 57.
M. Zirk-Sadowski, Pojęcie dyskursu, „Kultura i Społeczeństwo” 1992, vol. XXXV, nr 2, s. 73.
Współczesny polski dyskurs publiczny w perspektywie kulturowej. Dyskusja panelowa, red. W. Chłopicki,
S. Gajda, Kraków, 2008, s. 23.
Joanna Gajda
254
wtedy, gdy strony dążą do porozumienia (rozwiązania konfliktu), a wymiana argumentów oparta jest na założeniu racjonalności. Model Habermasa zakłada, że
Zgodnie z komunikacyjną teoria dyskursu tylko działanie komunikacyjne oparte na warunkach dochodzenia do prawdziwości (zgodność twierdzeń z rzeczywistością), słuszności (zgodność twierdzeń z normami i wartościami), szczerość i wiarygodność (autentyczność intencji) mogą prowadzić do prawdziwego porozumienia a w konsekwencji
przezwyciężenia alienacji jednostki”.
W jego ujęciu pojawia się więc pozytywny model dyskursu, który pozwala na
realizację społecznie ważnych celów. Inne założenia dotyczą poglądu, że dyskurs to
obszar, w którym możemy zidentyfikować przejawy władzy (Michel Foucault) – narzucania znaczeń, kontroli, określania reguł u Michela Foucaulta, lub dominacji
(Pierre Bourdieu) – przemoc symboliczna, różnice społeczne, elity. Zatem w tych
dwóch ujęciach dyskurs jest narzędziem. Wymienione teorie są podstawą do analizy
dyskursu i poszukiwania w procesach komunikacji opisanych wzorców. Jak można
zauważyć, pojawiają się tutaj słowa klucze ważne dla politologa: takie jak: konflikt,
władza, dominacja, elity, kontrola.
Podstawowe założenia
Definiując pojęcie dyskursu, można przyjąć, że „z dyskursem mamy do czynienia tam i tylko tam, gdzie występuje wyraźna argumentacja”. Dyskurs to nie tylko
treść argumentów, ale także „pewne aspekty komunikacji niewerbalnej (na przykład
sposób zachowania się, mowa ciała, wygląd etc.)”. Jako dyskurs możemy analizować
„całokształt przekazów znajdujących się w społecznym obiegu, więc zarówno obszar
komunikowania się w życiu codziennym […], jak i obszar środków masowego przekazu”10. Dla nas interesująca jest sfera publiczna, w której rozgrywa się dyskurs.
W analizie politologicznej należy skoncentrować się na dyskursie publicznym,
który obejmuje właśnie „przekazy dostępne publicznie […], także dyskurs środków
masowego przekazu […], między innymi przekazy aranżowane specjalnie dla mediów (na przykład dyskusje telewizyjne)”11. Należy przyjąć, że dyskurs to nie tylko
J. Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, przeł. A.M. Kaniowski, t. 2, Warszawa 2002.
A. Grzymała-Kazłowska, op. cit., s. 20.
Por. M. Foucault, Trzy typy władzy, przeł. M. Kowalska, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, red.
A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Warszawa 2006; J. Szacki, Historia
myśli socjologicznej, Warszawa 2002, s. 905.
P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Warszawa 2005.
A. Grzymała-Kazłowska, op. cit., s. 16.
Ibidem, s. 18.
10
Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, red. M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Kraków
1997, s. 10–11.
11
Ibidem, s. 10.
Analiza dyskursu i jej zastosowanie w badaniach politologicznych – wprowadzenie
255
społeczne sposoby użycia języka, ale także ich kontekst12. W obszar źródeł dyskursu
publicznego wchodzą zatem:
a) „wszelkie przekazy dostępne publicznie […];
b) a także dyskurs środków masowego przekazu inaczej dyskurs medialny”13;
c) „dyskurs elit symbolicznych […] obejmujący przekazy płynące do społeczeństwa
ze strony elit symbolicznych (na przykład dyskurs nauczycielski, akademicki, artystyczny, kościelny, sfery biznesu etc.) 14.
Dyskurs elit symbolicznych na tematy polityczne, to dyskurs polityczny15. Dyskurs
publiczny utożsamiany jest często z dyskursem politycznym16 – ogranicza się zatem,
wynikający z założeń Habermasa, dostęp wszystkich zainteresowanych do dyskursu
i ich równoprawny status. We wstępie cytowanej publikacji Rytualny chaos17 autorzy
dokonują skrupulatnego rozróżniania między dyskursem, dyskursem publicznym,
dyskursem elit symbolicznych oraz dyskursem politycznym. Definiujemy d y s k u r s
p olityczny jako „specyficzny typ użycia języka albo dziedzinę jego użycia”18 w sferze
polityki oraz dyskurs elit symbolicznych na tematy polityczne.
W procesie badań należy położyć nacisk na przyjęcie spójnej definicji dyskursu
i konsekwentne korzystanie z jej założeń19. Nie ma bowiem jednej a n a l i z y d y s k ursu, jest wiele analiz dyskursu, które obecnie możemy zakwalifikować do trzech
typów o charakterze ogólnym20:
• lingwistyczna – skoncentrowana na tekście pisanym i jego strukturze;
• krytyczna – nastawiona na zmianę rzeczywistości społecznej, rozwiązywanie
problemów przez zaangażowaną praktykę badawczą – np. identyfikowanie nadużyć;
• socjologiczna – ma opisowo wyjaśniający charakter i zakłada cel poznawczy.
Politologiczna analiza dyskursu
Analiza krytyczna i socjologiczna koncentrują się na kontekście zdarzenia komunikacyjnego i procesualności. Skoro socjologiczna analiza dyskursu jest skoncentrowana na społeczeństwie, to czy mogłaby istnieć politologiczna analiza dyskursu,
która analizowałby sferę polityki, komunikacji w jej obrębie?
C. Trutkowski, Wybór czy konieczność – o potrzebie wykorzystania analizy dyskursu w socjologii, „Kultura i Społeczeństwo” 2004, vol. XLVIII, nr 1, s. 35–50.
13
Rytualny chaos..., s. 11.
14
Ibidem.
15
Ibidem, s. 10–22.
16
Rytualny chaos..., s. 16.
17
Ibidem, s. 24–25, 31.
18
A. Grzymała-Kazłowska, op. cit., s. 15.
19
Za: B. Jabłońska, M. Czyżewski, op. cit.
20
Zob. ibidem.
12
Joanna Gajda
256
Cel analizy dyskursu to
ukazanie, jak poznawczy, społeczny, historyczny, kulturowy i polityczny kontekst komunikacji i użycie języka rzutuje na zawartość, znaczenie, struktury i strategie charakteryzujące tekst lub dialog i vice versa, jak sam dyskurs jest zintegrowaną częścią
szerszego kontekstu i oddziałuje na niego21.
Jak zatem analizy dyskursu mogą zaistnieć w politologii na szerszą skalę i czy jest
to potrzebne? Ponieważ, jak wspomniano wyżej, dyskurs publiczny bardzo często jest
utożsamiany z dyskursem politycznym, w Polsce jest dużo przykładów badań nad
dyskursem w obszarze politologii. Badania te realizowana są (głównie) przez językoznawców, socjologów i pedagogów. W poniższej tabeli zestawione zostały przedstawione w polskiej literaturze wybrane przykłady analizy dyskursu, dotyczące obszaru
badawczego politologii:22232425
Tabela 1. Różne podejścia do badań nad dyskursem publicznym (niekiedy politycznym) w obszarze
politologii
Przedmiot
Źródła
Badacz
Podejście
Debata nicejska
– konstytucyjna22
Polska prasa
Barbara Jabłońska
CDA – krytyczna
analiza dyskursu
Dyskurs między
Polską a Niemcami
o winie23
Autorka nie wskazała
wykorzystanych źródeł
(brak danych),
apel berliński,
rezolucja Bundestagu
Iwona Bartoszewicz
Lingwistyka
polityczna24
Konflikt i pozorna
kooperacja w debatach
politycznych25
Audycja Forum
z 22.10.2002
Marcin Poprawa
DA – analiza dyskursu
T. van Dijk, cyt. za: A. Grzymała-Kazłowska, op. cit., s. 19.
B. Jabłońska, Krytyczna analiza dyskursu na przykładzie debaty „nicejsko konstytucyjnej” w polskiej prasie, [w:] Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologa, red. A. Horolets, Toruń 2008, s. 166–184.
23
I. Bartoszewicz, Komunikacja polityczna a dyskurs polityczny (miejsce Apelu z 6 września 1998 r. w polsko-niemiecki dyskursie o winie), [w:] Oblicza komunikacji 1. Perspektywy badań nad tekstem dyskursem
i komunikacją, red. I. Kamińska-Szmaj, T. Piekot, M. Zaśko-Zielińska, Kraków 2006, s. 305–317.
24
„Celem lingwistyki politycznej jest badanie tekstów politycznych ze względu na ich językowe i retoryczne cechy wspólne, które nazwiemy specyficznymi, lub też ze względu na ich cechy aspecyficzne,
indywidualne. Ponadto chodzi tu o rozpoznawanie tych cech, ich klasyfikowanie oraz o odnoszenie
pozyskanej w ten sposób wiedzy do tekstu politycznego, czyli o formułowanie hipotez co do intencji
poprzedzającej jego powstanie”. Oblicza komunikacji 1..., s. 306.
25
M. Poprawa, Scenariusze komunikacyjne „konfliktu” i „pozornej kooperacji” w telewizyjnej debacie polityków, [w:] Oblicza komunikacji 1..., s. 399–415.
21
22
Analiza dyskursu i jej zastosowanie w badaniach politologicznych – wprowadzenie
257
26272829303132
Kampania wyborcza
do parlamentu
Europejskiego26
Telewizyjna kampania
przed wyborami do parlamentu Europejskiego,
audycje
Agnieszka Stępińska,
Marta Wrześniewska‑Pietrzak
Analiza audycji
wyborczych. Politologia
i językoznawstwo
Hasła wyborcze w wyborach samorządowych – komunikacja
polityczna27
Wybory 1998 dane Państwowej Komisji Wyborczej, hasła lokalne
Jerzy Bartkowski
Autor nie wskazał
stosowanego podejścia,
analiza retoryczna
Dyskurs
parlamentarny,
sejmowy28
Stenogramy obrad sejmu
IV kadencji
Barbara Batko
Autorka nie wskazała
stosowanego podejścia,
CDA – krytyczna
analiza dyskursu
Ruch społeczny
solidarność,
Idea – praktyka29
Publikacje związkowe,
gazety krajowe, dokumenty (sprawozdania
i raporty), obserwacje
Sergiusz Kowalski
Autor nie wskazał
stosowanego podejścia,
DA – socjologiczna
analiza dyskursu
Obrazy Europy
– eurodebata
w okresie 1998–2002,
tożsamość polska30
Wybrane tytuły prasowe
Anna Horolets
CDA,
interpretacja
semiotyczna
Antysemityzm31
Prasa
Kinga Dunin
Małgorzata Melchior
CDA lub socjologiczna
analiza dyskursu DA
Spór o aborcję32,
debata parlamentarna
o aborcji
Polska prasa katolicka,
ulotki, hasła
demonstracji,
wywiady, książki
Anna Matuchniak-Krasuska;
w innym artykule
Wojciech Pawlik
CDA, analiza
SEpologiczna
A. Stępińska, M. Wrześniewska-Pietrzak, „Jedność w różnorodności” – komunikacja przez pryzmat wartości w kampanii do Parlamentu Europejskiego (2004), [w:] Oblicza komunikacji 1..., s. 354–369.
27
J. Bartkowski, Nazwy komitetów wyborczych. Semantyka lokalnego apelu politycznego, [w:] Oblicza
komunikacji 1..., s. 384–398.
28
Posiada wyraźnie określony plan i jest stabilna; szerzej: E. Laskowska, Dyskurs parlamentarny w ujęciu
komunikacyjnym, Bydgoszcz 2004, s. 174–182.
29
S. Kowalski, Krytyka solidarnościowego rozumu. Studium z socjologii myślenia potocznego, Warszawa
2009.
30
A. Horolets, Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym, Kraków 2006.
31
K. Dunin, M. Melchior, „Żyd” i „antysemita”, [w:] Cudze problemy. O ważności tego, co nieważne. Analiza
dyskursu publicznego w Polsce, red. M. Czyżewski, K. Dunin, A. Piotrowski, Warszawa 2010, s. 55–102.
32
A. Matuchniak-Krasuska, Kategorie i reguły polskiego dyskursu o aborcji, [w:] Oblicza komunikacji 1...,
s. 129–156; W. Pawlik, Spór o aborcję, czyli sztuka parlamentarnej erystyki, [w:] Oblicza komunikacji 1...,
s. 157–189.
26
Joanna Gajda
258
333435
Przedmiot
Źródła
Badacz
Podejście
Lewica polska i jej
status33
Polska prasa, rozmowywywiady, przemówienia
Kinga Dunin
Nina Kraśko
CDA. analiza
SEpologiczna
Dyskurs
parlamentarny,
debaty sejmowe34
1997–2003
Stenogramy, wypowiedzi
parlamentarne
Elżbieta Laskowska
Analiza lingwistyczna
Status Kościoła
katolickiego w Polsce35
Polska prasa,
homilie, biuletyny,
przemówienia, debaty
komisji
Małgorzata Melchior
Wojciech Pawlik
CDA, analiza
SEpologiczna
Źródło: opracowanie własne na podstawie ww. publikacji
Mamy zatem kilka przykładowych obszarów, które z punktu widzenia politologa
są bardzo interesujące. Jednak tylko jedna z wymienionych analiz zakłada spojrzenie
politologiczne, reszta zwraca uwagę na społeczny aspekt omawianego problemu, pomijając jego wpływ na sferę polityki.
Problemem pojawiającym się w niektórych podanych wyżej analizach jest brak
jasnego określenia przyjętej definicji dyskursu, źródeł danych oraz wybranej metody
i techniki analizy. Gdyby jednak powstał odłam politologicznej analizy dyskursu
(na wzór socjologicznej), który miałby cel poznawczy i charakter opisowo-wyjaśniający, ominięty zostałby problem braku danych i dużych kosztów ich uzyskiwania
– jaki niosą za sobą inne podejścia badawcze. Debaty, stenogramy, audycje, konferencje, spotkania, wywiady dałyby pełen wachlarz dostępnych źródeł, materiałów
do analizy.
Właśnie w charakterze wykorzystywanych danych (zastane czy wywołane)
pojawia się już wspomniany problem metodologiczny: czy tekst (mówiony, pisany) jest odzwierciedleniem rzeczywistości społecznej? Pytanie związane jest
z orzekaniem, na ile tekst i kontekst, będące źródłem danych dla badaczy, pozwalają na wnioskowanie o rzeczywistości społecznej. Na ten dylemat wskazuje
też Czyżewski, według którego w trakcie analizy dyskursu badacz jest „rozrywany
pomiędzy chęcią uchwycenia wewnętrznej logiki konkretnej integracji a potrzebą
generalizacji i umiejscowienia swojej analizy w szerszym kontekście”36. Wątpliwości dotyczą zatem tego, kiedy i czy należy zakończyć szczegółową analizę przyK. Dunin, N. Kraśko, Nieprawica, czyli o tym czy możliwa jest w Polsce lewica, [w:] Oblicza komunikacji 1..., s. 191–209.
34
E. Laskowska, Dyskurs parlamentarny w ujęciu komunikacyjnym, Bydgoszcz 2004.
35
M. Melchior, W. Pawlik, Klerykałowie i antyklerykałowie, czyli dialektyka publicznego dyskursu, [w:]
Cudze problemy..., s. 103–127.
36
Za: A. Horolets, Wprowadzenie. Status dyskursu w badaniach socjologicznych, [w:] Analiza dyskursu...,
s. 14.
33
Analiza dyskursu i jej zastosowanie w badaniach politologicznych – wprowadzenie
259
padku i uzasadniać swoje analizy w odniesieniu do rzeczywistości społecznej. Nie
możemy przyjąć, że badacz poznaje cały świat rzeczywisty (ale bada jego wycinek,
jakim jest sfera komunikowania), gdyż: „język to nie coś naturalnego, neutralne
narzędzie, ale nośnik systemu przekonań i wartości wyznaczanych przez jednostki
zależny od ich pozycji i szerszych społeczno-historycznych uwarunkowań”37. Rozwiązaniem tej sytuacji może być stosowane przez Teuna van Dijka38 rozróżnienie
między kontekstem lokalnym a globalnym, które należy w analizie uwzględnić.
Zarazem trzeba pamiętać cały czas o tym, że tylko triangulacja danych daje możliwość pr awdoupodobnienia39 wyciąganych wniosków i że politolog dokonujący analizy dyskursu musi jasno określić wartości, jakie nim kierują, oraz zdawać
sobie sprawę z ich wpływu na wyniki i wnioski badawcze.
Stosowane techniki
Założenia analizy dyskursu publicznego określają, że „do obowiązków badacza
należy rekonstrukcja sposobów, za pomocą których sami uczestnicy (members) problematycznie, tematycznie wskazują lub komentują zjawiska, które chcemy zbadać”40.
Jest to więc bardziej sposób myślenia o problemie i podejścia do niego niż metoda
badawcza. Ma interdyscyplinarny charakter. Jak wskazuje Jabłońska: „konieczne jest
dwuaspektowe rozumienie przedmiotu badań nad dyskursem, uwzględniające zarówno wypowiedzi, jak i tekst pisany, bowiem tylko wówczas analiza dyskursu jest
pełna”41. Do analizy zatem niezbędne będą nagrania i transkrypcje.
W trakcie analizy należy jednak uważać, aby dane nie były subiektywnie dobierane przez badacza. W książce Sergiusza Kowalskiego pojawia się stwierdzenie autora:
„W równej mierze co na dokumentach opierałem się na obserwacjach własnych”42
jako uczestnika wydarzeń. Badacz podkreśla problematyczność korzystania z tego
typu źródła, nie zmienia to jednak faktu, że samo uwzględnienie go w badaniu nie
jest poprawne metodologicznie. W trakcie wydarzeń bowiem obserwator podlegał
emocjom, a jego obserwacja nie była uporządkowana i skoncentrowana. Należy się
zatem wystrzegać przyjmowania na siebie roli źródła danych, gdyż istnieje duże zagrożenie dla obiektywności badania i zakłamania wyników.
Analiza dyskursu ma charakter interdyscyplinarny, wymaga koncentracji na celu
badań, a zastosowana metoda musi być zgodna z pytaniem badawczym i dać jak najA. Grzymała-Kazłowska, op. cit., s. 25.
Dyskurs jako struktura i proces, przeł. G. Grochowski, red. T. va Dijk, Warszawa 2001, s. 28.
39
Zob. Z. Kuderowicz, Myśli i ludzie: Filozofia XX wieku, t. 2, Warszawa 2002, s. 281–321; K.R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, przeł. A. Chmielewski, Warszawa 1992.
40
M. Czyżewski, Elementy całości. O niektórych dylematach analizy dyskursu, [w:] Analiza dyskursu...,
s. 29.
41
B. Jabłońska, Krytyczna analiza dyskursu: refleksje teoretyczno-metodologiczne, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2006, t. 2, nr 1, s. 56.
42
S. Kowalski, Krytyka solidarnościowego rozumu. Studium z socjologii myślenia potocznego, Warszawa
2009, s. 21.
37
38
260
Joanna Gajda
pełniejsze (najlepsze) rezultaty. Poniżej znajduje się niewyczerpująca lista technik,
jakie stosuje się w DA oraz CDA. Możemy zatem zanalizować treść dyskursu na dwa
sposoby:
1. Ilościowa analiza treści skoncentrowana na liczbie wystąpień słów i zwrotów
w wypowiedzi, na przykład:
• liczba wystąpień jakiegoś słowa (słów), kategorii, powierzchnia tekstu – jak
dużo miejsca w gazecie jest przeznaczone na tekst;
• umiejscowienie tekstu, czy jest odniesienie do tekstu na okładce gazety;
• rozmieszczenie zdjęć;
• czas antenowy, wielkość czcionki tytułu.
2. Jakościowa analiza treści zwraca uwagę na strategie argumentacji. Skupia się
nie tyle na samych pojęciach, ile na relacji pomiędzy nimi (sieci pojęć)43.
3. Analiza pola semantycznego, którą Magdalena Dudkiewicz opisuje następująco:
Metoda ta, jak wskazuje Régine Robin (1980: 252–256), ma na celu „szukanie znaczenia tekstu, zdania, wyrazu” i „wymaga […] pozornego rozłożenia ciągu wypowiedzeniowego i porządku wypowiedzi po to, by złożyć je na powrót zgodnie z czytelnością znaczącą”. Oznacza to dokonanie wyboru słów-kluczy (podmiotów), a następnie
utworzenie dla nich – na podstawie analizowanego tekstu – sześciu osobnych sieci.
Uporządkowane sieci składają się na pole semantyczne danego pojęcia, a pole to stanowi podstawę do odnalezienia wspomnianej powyżej „czytelności znaczącej”44.
Poszukujemy więc słów, które w stosunku do słowa klucza mają charakter:
• określenia – ukazują cechy podmiotu i opisują go;
• asocjacji – wszystkie skojarzenia, z jakimi podmiot się wiąże;
• opozycji – określenia przeciwstawne do podmiotu;
• ekwiwalentów – pojęcie o tym samym znaczeniu, mogące zastąpić podmiot;
• opisów działań podmiotu – jak działa podmiot, jakie są skutki, które wywołuje;
• opisów działań wobec podmiotów – jakie działania są podejmowane wobec
podmiotu.
Analiza może się odbywać zgodnie ze schematem zaproponowanym przez Marka
Kłosińskiego:
Po d m i o t, czyli... [ekwiwalenty] to... [określenia], z którym wiążą się (któremu towarzyszą)... [asocjacje], który wywołuje (powoduje, stwarza)... [działania podmiotu],
wobec którego (któremu/z którym) należy... [działania wobec podmiotu]45.
A. Grzymała-Kazłowska, op. cit., s. 23.
M. Dudkiewicz, Zastosowanie analizy pola semantycznego i analizy gloss dla zaprezentowania sposobu
postrzegania świata społecznego, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2006, t. 2, nr 1, s. 37.
45
M. Kłosiński, Semantyczna analiza pojęć „bezrobocie” i „bezrobotny” („bezrobotni”) w wypowiedziach
prasowych, „Kultura i Społeczeństwo” 1994, nr 3.
43
44
Analiza dyskursu i jej zastosowanie w badaniach politologicznych – wprowadzenie
261
4. Analiza konwersacyjna46. Sformułowana w ramach etnometodologii. „Analiza konwersacyjna jest metodą pozwalającą na rekonstrukcję modelów komunikacji
dominujących w różnych grupach społecznych”47. Ten typ badania wymaga zatem
bardzo skrupulatnej transkrypcji tekstów.
5. Analiza sepologiczna, SEP (somebody else’s problem) – sprawa, która jest przemilczana. Pojęcia sepizacji oraz kontrsepiacji odnoszą się do zjawiska ograniczania
dostępu do debaty tematom, które stanowią realne społeczne problemy, albo też „nadania ważności sprawom innym”48, aby odwrócić uwagę od tych „ważnych”. Jak podkreślają zwolennicy tej metody, „społecznie i politycznie ważne jest to, jakie sprawy
i w jaki sposób podlegają unieważnieniu – sepizacji”49. Analiza sepologiczna realizowana przez politologa zwiększyłaby szanse na realizację głównego celu tego podejścia,
czyli sprawdzenia, czy dane zagadnienie jest tematem społecznie ważnym, czy, jak się
mówi potocznie, tematem zastępczym (na przykład aborcja).
Zakończenie
Artykuł ten nie przedstawia pełnego obrazu badań nad dyskursem. Jest raczej
zachętą do dyskusji nad dokonaniami analizy dyskursu oraz nad rozwojem metod
badań politologicznych – ich zastosowaniem, udoskonalaniem oraz wykorzystywaniem. Zwraca uwagę na problem nieuniknionego wartościowania, podejmowania
ważkich decyzji, stosowania wielu metod w procesie badawczym (t r i a n g u l a c j i)
oraz prawdoupodobnienia wyciąganych wniosków, gdzie badacz zdaje sobie
sprawę z możliwości falsyfikacji własnych dokonań.
Joanna Gajda – politolog, absolwentka Akademii Pedagogicznej; socjolog specjalizacji badania społeczne i analiza danych, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktorantka
nauk o polityce. Zainteresowania naukowe: metodologia badań, badania jakościowe, marketingowe, analiza ponowna, społeczeństwo obywatelskie, aktywność społeczna.
D. Rancew-Sikora, Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmów codziennych, Warszawa 2007.
S. Mandes, Konwersacyjne mechanizmy konstruowania i utrwalania systemów wartości, [w:] Analiza
dyskursu..., s. 1–10.
48
M. Czyżewski, K. Dunin, A. Piotrowski, Cudze problemy, czyli wstęp do sepologii, [w:] Cudze problemy..., s. 15–35.
49
Ibidem, s. 19.
46
47