Emilia Wasilewska PODWÓJNE ZNACZENIE KOMPETENCJI

Studia Dydaktyczne 24-25/2013
ISSN 1230 - 1760
Emilia Wasilewska
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
PODWÓJNE ZNACZENIE KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
W ZAKRESIE ORGANIZACJI FUNKCJONOWANIA PLACÓWEK
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH
Teoria inteligencji emocjonalnej znalazła zastosowanie szczególnie
na płaszczyźnie życia zawodowego człowieka (Daniel Goleman 1999). Korzystanie z niej w celu osiągnięcia sukcesu zawodowego umożliwiają określone umiejętności stanowiące kompetencje emocjonalne. Umiejętności te
mają znaczenie również w życiu społecznym człowieka w zakresie prawidłowego funkcjonowania społecznego. Warto tym samym przyjrzeć się znaczeniu tych kompetencji w zawodach obszaru edukacyjno-wychowawczego
oraz możliwościom nabywania tych umiejętności w okolicznościach szczególnych jakie stanowią brak opieki rodzicielskiej i w konsekwencji wychowanie w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Niniejsze rozważania dotyczą dwóch biegunów ujęcia koncepcji
kompetencji emocjonalnych. Z jednej strony sfera profesjonalistów pracujących w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, którzy zaopatrzeni w szereg kompetencji organizacją relację wychowawczą, z drugiej wychowankowie, którzy w okolicznościach instytucjonalnych stają się podmiotem procesu
wychowania, a w placówkach wielofunkcyjnych- edukacyjnych, również działalności z zakresu orientacji zawodowej. Celem rozważań jest określenie
teoretycznych podstaw badań kompetencji emocjonalnych wychowanków
domów dziecka poprzez aplikację teorii kompetencji emocjonalnych na
płaszczyznę opieki zastępczej w celu wskazania kierunku działań ku zwiększeniu jej jakości.
Źródeł kompetencji emocjonalnych można doszukać się w psychologii, gdzie w zakresie umiejętności życiowych (Barbara Woynarowska, 2002)
umiejętne posługiwanie się emocjami stanowi element dojrzałej osobowości
oraz podstawę prawidłowego funkcjonowania społecznego jak również
w teorii inteligencji wielorakich- kategoria inteligencji personalnej (Howard
312
PODWÓJNE ZNACZENIE KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
W ZAKRESIE ORGANIZACJI FUNKCJONOWANIA PLACÓWEK
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH
Gardner, 2002) czy później w teorii inteligencji emocjonalnej (Goleman,
1999). Źródła te przenikają się i nawiązują do siebie wskazując obecnie obszary zastosowania teorii kompetencji emocjonalnych.
Gardner (Gardner 2002, s. 24) w swojej teorii zakłada, że inteligencja
jest zdolnością rozwiązywania problemów lub zdolnością wytwarzania produktów w wyniku ludzkiej działalności, która niesie wartość w obrębie jednego bądź kilku kręgów kulturowych lub społecznych. Człowiek staje przed
różnymi problemami w zależności od przyjętej roli zawodowej i w związku
z tym, Gardner wyróżnił elementy składowe inteligencji, które są wykorzystywane na potrzeby rozwiązania tychże różnych problemów: inteligencję
językową, logiczno-matematyczną, przestrzenną, muzyczną, cielesnokinestetyczną, interpersonalną i intrapersonalną. W zależności od wyznaczonych wyzwań np. żeglarzom, chirurgom, sportowcom i ich trenerom czy
tancerzom i choreografom, posługują się oni różnymi jej rodzajami.
Znaczenie emocji w życiu człowieka podkreślone zostało wyróżnieniem w zakresie teorii inteligencji wielorakich inteligencji personalnej. Będące jej formą inteligencje interpersonalna i intrapersonalna odnoszą się do
zdolności człowieka rozumienia innych ludzi, jak również samego siebie.
Poprawny odbiór motywacji drugiego człowieka oraz właściwa samoocena
kształtują relacje międzyludzkie w zakresie współpracy oraz warunkują skuteczność podejmowanej przez człowieka działalności. Bezpośrednio do zakresu semantycznego inteligencji personalnej nawiązuje teoria inteligencji
emocjonalnej. Określa ona „nasze potencjalne zdolności uczenia się umiejętności praktycznych, które opierają się na jej1 pięciu składnikach: samoświadomości, motywacji, kierowaniu samym sobą, empatii i dobrym układaniu stosunków z innymi osobami” (Goleman 1999, s. 46). Ujęcie to pozwala
na umiejscowienie koncepcji Golemana w modelu teorii odwołującym się do
inteligencji emocjonalnej jako cechy osobowości, która przejawia się w określonych właściwościach lub zachowaniach, na przykład empatia, asertywność, optymizm lub niezależność (Katarzyna A. Knopp 2010, s. 22-23). „(...)
Cechy będące komponentami inteligencji emocjonalnej wyznaczają codzienne funkcjonowanie człowieka typowe dla większości sytuacji życiowych
(...)” (Katarzyna A. Knopp 2010, s. 23).
Wyodrębnienie inteligencji emocjonalnej jako cechy osobowości uzasadnia jej znaczenie w codziennym funkcjonowaniu, w tym podejmowania
czynności w zakresie pracy zawodowej. Uszczegóławiając do zakresu mnie
interesującego w ramach niniejszych rozważań, również nauczyciele i wy1
Tj. inteligencji emocjonalnej
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
313
Emilia Wasilewska
chowawcy stawiani są w obliczu problemów, jednak są to problemy szczególne ponieważ wynikają z zawodowo podejmowanych przez nich relacji
międzyludzkich, tzw. praca z ludźmi. Założenie Gardner'a (Gardner 2002,
s. 26) wskazuje m.in. na nauczyciela, którego sukces w pracy jest zależny
od poziomu rozwinięcia inteligencji interpersonalnej2. Ze względu na podobieństwo charakteru pracy nauczyciela i wychowawcy placówki opiekuńczowychowawczej (niejednokrotnie w zespołach placówek opiekuńczych
i edukacyjnych w jednej osobie)- wiek podopiecznych oraz instytucjonalna
organizacja pracy, można wysunąć tezę, jakoby sukcesy w pracy tego drugiego, są również zależne od stopnia rozwinięcia jego inteligencji interpersonalnej. W taki sposób wychowawca stał się osobą, której ze względu na
specyfikę pracy w szczególnych okolicznościach międzyludzkich, tym samym określonym obszarem problemowym, kategorią profesjonalizmu staje
się wysoki poziom inteligencji emocjonalnej w zakresie jej składowych: samoświadomości, motywacji, kierowaniu samym sobą, empatii oraz dobrym
układaniu stosunków z innymi osobami. Jako cecha osobowości, inteligencja
emocjonalna powinna wskazywać na dojrzałość psychiczną wychowawcy do
podjęcia pracy zawodowej, a wyrazem tego miałoby być ujawnianie w relacji
wychowawca wychowanek wspomnianych jej składowych.
Pełnię możliwości wykorzystania inteligencji emocjonalnej w celu
osiągnięcia pozytywnych efektów podejmowanych przez człowieka działań,
warunkują nabyte przez niego umiejętności. Działania te dotyczą funkcjonowania człowieka w relacjach interpersonalnych w zakresie przeprowadzania
budzących emocje transakcji społecznych (Carolyn Saarni 1999, s. 79) jak
również wybitnych osiągnięć w pracy Goleman 1999, s. 46). Ta umiejętność,
wywodząca się z inteligencji emocjonalnej, która warunkuje poziom sukcesu
zawodowego i stanowi zarazem skuteczność w przeprowadzaniu niosących
ze sobą emocje transakcji społecznych, stanowi kompetencję emocjonalną.
Sam termin „kompetencje” konotuje umiejętności, dyspozycje czy dostęp zarówno w, jak i do określonych okoliczności sfery życia prywatnego
oraz sfery zawodowej człowieka. W rzeczy samej, jednostka kompetentna to
osoba, która potrafi korzystać z zasobów osobistych oraz środowiskowych
w celu osiągnięcia dobrych wyników rozwojowych (Krzysztof Stachyra 2009,
s. 10). Jednym z zasobów osobistych jest z pewnością umiejętne posługiwanie się emocjami w sytuacji problemowej relacji międzyludzkich. Właściwe
odczytanie emocji drugiego człowieka, znajomość własnych, pozwala na
2
"Inteligencja interpersonalna jest zdolnością zrozumienia innych ludzi- tego, co ich
motywuje, jak pracują, jak współpracować z innymi"; (Gardner 2002, s. 48)
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
314
PODWÓJNE ZNACZENIE KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
W ZAKRESIE ORGANIZACJI FUNKCJONOWANIA PLACÓWEK
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH
adekwatną do sytuacji i relacji reakcję, tym samym warunkując poziom poczucia satysfakcji oraz odniesionego sukcesu czy to w wobec wyzwań relacji
interpersonalnych prywatnych czy zawodowych. Zatem konkretnie kompetencje emocjonalne to "wyuczone postawy lub naturalne zdolności manifestowane jako umiejętność konfrontowania się, aktywnej walki czy radzenia
sobie z problemami życiowymi w wyniku wykorzystania sprawności poznawczych i społecznych" (Stachyra 2009, s. 10). Rozwój pojęcia „kompetencje
emocjonalne” zakłada ujęcie człowieka w obliczu problemów, wyzwań, nawiązując do założeń teorii inteligencji wielorakich. Owe wyzwania wynikają
ze zmienności środowiska socjofizjologicznego, natomiast człowiek, który
w toku swojego rozwoju dąży do mistrzostwa, odpowiada na te wyzwania.
Zakres kompetencji emocjonalnych dotyczy umiejętności i zdolności do angażowania się w zmiany środowiskowe. Constans zmian zachodzących
w środowisku motywuje człowieka do uwolnienia jego zdolności adaptacyjnych. Za uszczegółowienie tych założeń można uznać odwołanie się do
stawianych przed człowiekiem problemów życiowych. W konsekwencji posługiwania się sprawnościami poznawczymi i społecznymi człowiek przyjmuje postawy dające wyraz umiejętności podejmowania aktywności w zwalczaniu problemów. Postawy te mogą mieć charakter wyuczony lub naturalny.
Zatem w sensie stricte kompetencje emocjonalne to "zdolność lub umiejętność do angażowania się w zmieniającym się i stwarzającym wyzwania środowisku socjofizjologicznym, w rezultacie wzrostu i osiągania mistrzostwa
dla jednostki" (Stachyra 2009, s. 10). Obie definicje kompetencji emocjonalnych zakładają przyjęcie przez człowieka postawy dążenia do rozwijania
umiejętności adaptacyjnych. Ujęcie kompetencji emocjonalnych z 1989 roku
(Stachyra 2009, s. 10) wskazuje źródło tych umiejętności. Motorem napędzającym nabywanie zdolności przystosowania człowieka jest jego przekonanie o posiadaniu wszelkich odpowiednich sprawności, by móc sprostać
wymaganiom środowiska. Przeświadczenie to wymaga stałej weryfikacji poprzez stałe nabywanie nowych doświadczeń społecznych i indywidualnych.
Na potrzeby badań (Stachyra 2009) wyróżniono następujące kompetencje emocjonalne: świadomość emocjonalna, samoocena, wiara w siebie,
samokontrola, przystosowanie i optymizm.
Odnoszę teorię kompetencji emocjonalnych do przestrzeni domu
dziecka ponieważ umieszczenie dziecka w placówce opieki zastępczej następuje przed wyuczeniem przez niego postaw czy nabyciem zdolności radzenia sobie z problemami życiowymi. Placówka pełniąc funkcje wychowawczą, opiekuńczą, socjalizacyjną i niejednokrotnie edukacyjną, staje się
przestrzenią rozwoju kompetencji emocjonalnych. Samo jednak umieszcze-
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
315
Emilia Wasilewska
nie dziecka w placówce staje się dla niego, w odniesieniu do definicji, zmieniającym się i stwarzającym wyzwania środowiskiem socjofizjologicznym.
Tym samym „osiąganie mistrzostwa” przez wychowanków odbywa się w zakresie przystosowania się do:

warunków życia w placówce i jej regulaminu

adopcji

procesu usamodzielniania się.
Z jednej strony stopień adaptacji wychowanka w tych zakresach stanowi jednostkę diagnostyczną jego funkcjonowania społecznego w ogóle,
z drugiej jednak jest ubogim i niepełnym społecznie zakresem doświadczeń.
W sytuacji włączenia w organizację zespołu placówek opiekuńczowychowawczych instytucji edukacyjnej, również koordynowanie doświadczeniem w zakresie orientacji zawodowej i poruszania się po rynku pracy są
ograniczone. Co prawda obecnie istnieje tendencja otwarcia placówek na
realizowanie przez wychowanków ich zainteresowań poza instytucją, jednak
fakt ten podkreśla ograniczenie potencjału kształtowania sprawności poznawczych tej formy opieki zastępczej. Placówka opiekuńczo-wychowawcza
poprzez swoje funkcje ma potencjalnie stwarzać przestrzeń rozwoju kompetencji emocjonalnych wychowanka, czasowo w zastępstwie środowiska rodzinnego, jednak w rzeczywistości, poprzez charakter zmianowy pracy wychowawców oraz organizację architektoniczną budynków instytucji tworzy
błędne koło przystosowania polegające na adaptacji dziecka do warunków
życia w okolicznościach opieki zastępczej.
Przestrzeń placówki opiekuńczo-wychowawczej stanowi również profesjonalne wyzwanie dla wychowawców. Wymaga się od nich szczególnie
wysokiego poziomu kompetencji emocjonalnych, ponieważ zapewniają one
wysoki poziom sprawowania profesjonalnie opieki nad dzieckiem w warunkach placówki opieki zastępczej.
Wspomniany już aspekt wysokiego poziomu kompetencji emocjonalnych jako elementu dojrzałej osobowości wychowawcy uzasadnia i rozwija
zarazem podstawę teoretyczną Bezpłatnego Szkolenia Edukacyjnego i Organizacyjnego dla Zawodowych Opiekunów Małych Dzieci (Fair Start Training). Moduł 3 Szkolenia dotyczy kompetencji, które składają się na profesjonalną opiekę nad dziećmi w okolicznościach opieki zastępczej. Stanowią
je:

rozumienie istoty zachowania równowagi między zadaniami formalnymi a zadaniami personalnymi wobec wychowanka; tworzenie relacji podczas wykonywania czynności formalnych sprzyja nawiązywaniu pozytywnego przywiązania i nabywania kompetencji emocjonalnych; odbywa się po-
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
316
PODWÓJNE ZNACZENIE KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
W ZAKRESIE ORGANIZACJI FUNKCJONOWANIA PLACÓWEK
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH
przez wykonywanie formalnych, podstawowych czynności opiekuńczych
w naturalnym rytmie dziennym, przy nawiązaniu relacji z dzieckiem poprzez
rozmowę, poświęcenie uwagi, uśmiech itp.

umiejętność profesjonalnego nawiązywania bezpiecznego przywiązania w ramach opieki; zapewnia prawidłową reakcję dziecka na oddalenie
się opiekuna i samodzielne funkcjonowanie w różnych okolicznościach społecznych (np. nawiązywanie przyjaźni czy funkcjonowanie w szkole), kształtuje poprawny obraz samego siebie; odbywa się poprzez odpowiedź wychowawcy na potrzeby opiekuńcze dziecka, bycie dyspozycyjnym, w pobliżu
dziecka, okazywanie empatii dziecku, okazywanie zainteresowania dzieckiem, stymulowanie go do nawiązania interakcji z otoczeniem w ramach
modulowania głosu, wysyłania jednoznacznych komunikatów, mówienia do
dziecka i utrzymywania z nim kontaktu wzrokowego.

rozpoznawanie i stosowanie bezpiecznego stylu opiekuńczego przez
wychowawcę (Fair Start Training).
Posiadanie przez wychowawców tych kompetencji staje się gwarancją utrzymania wysokiego poziomu opieki, tworząc środowisko prawidłowego rozwoju wychowanków placówki.
Opieka zastępcza w domu dziecka jest okolicznością nawiązywania
relacji emocjonalnej a zarazem socjalizacji. Czynności formalne w opiece
nad dzieckiem np. przygotowanie do snu, przebranie itp., wymagają nawiązania relacji między wychowawcą a wychowankiem, uwzględniając wszelkie
okoliczności stanowiące przyczynę umieszczenia dziecka w placówce,
kształtując tym samym poczucie bezpieczeństwa dziecka. Zachowanie równowagi między wykonywaniem czynności formalnych a nawiązaniem relacji
stanowi problem, na które w kontekście teorii inteligencji emocjonalnej,
w celu znalezienia jego rozwiązania, wychowawcy muszą posiadać szczególne kompetencje.
Niels Rygaard3, uzasadniając obszar docelowy szkolenia, powołał się
na wyniki badań prof. Ruttera nad adoptowanymi sierotami wskazując na
długoterminowe negatywne konsekwencje opieki niskiej jakości. Agresywne
zachowania wykazało 69% dzieci, samookaleczenie wystąpiło u 60% badanych, skrajne zamknięcie w sobie- 50%, zachowania noszące znamiona
ADHD wykazało 92% dzieci, brak zainteresowania kontaktami z innymi67%, apatyczne zachowania wykazało 21% badanych. Kategorie te odpowiadają poszczególnym kompetencjom emocjonalnym: świadomości emo3
Informacje pochodzą z otrzymanej od autora prezentacji programu szkolenia
(http://www.fairstart.net/training/index.html) opracowanej przez Niels'a Rygaard'a.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
317
Emilia Wasilewska
cjonalnej, samoocenie, wierze w siebie, samokontroli, przystosowaniu
i optymizmowi. Znamiona niskiego poziomu opieki zastępczej wskazują na
potrzebę kształtowania wysokiego poziomu kompetencji emocjonalnych wychowawców palcówek. Niskie kompetencje emocjonalne wychowawców
przekładają się na niski poziom opieki, powodując tym samym obniżenie potencjału doświadczeń środowiska opieki zastępczej i tak już ograniczonego.
W zakresie organizacji działalności placówek opiekuńczowychowawczych znaczenie kompetencji emocjonalnych ma podwójne znaczenie. Dotyczy wychowawców domów dziecka w zakresie profesjonalnym,
jako płaszczyzny działalności zawodowej, natomiast ich wychowanków- jako
zastępczej przestrzeni nauki umiejętności rozwiązywania problemów życiowych.
Powyższe rozważania teoretyczne prowadzą do postawienia hipotezy jakoby zachodziła relacja między niską jakością opieki zastępczej sprawowanej w instytucjach (jako przejaw niskich kompetencji emocjonalnych
wychowawców) a zagrożeniem rozwoju kompetencji emocjonalnych wychowanków placówki. Takie założenie staje się pretekstem do postawienia postulatów o deinstytucjonalizację opieki zastępczej w zakresie zaspokajania
potrzeb edukacyjnych i kulturalnych wychowanków oraz o zwiększenie dbałości o rozwijanie kompetencji emocjonalnych wychowawców placówek. Postulaty są aktualne do momentu zmiany orientacji opieki zastępczej z instytucjonalnej na rodzinną w naszym kraju, natomiast pogłębienie wiedzy
i prowadzenie badań w zakresie teorii kompetencji emocjonalnych na płaszczyźnie instytucjonalnych form opieki zastępczej ma znaczenie profilaktyczne przeciw kształtowaniu postaw apatycznych emocjonalnie i niezaradności
wobec problemów życiowych usamodzielnionych wychowanków placówek
opiekuńczo-wychowawczych.
Bibliografia:
1. Gardner H. (2002), Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, tłum.
A. Jankowski, Poznań
2. Goleman D. (1999), Inteligencja emocjonalna w praktyce, tłum.
A. Jankowski, Poznań
3. Knopp K. A. (2010), Inteligencja emocjonalna oraz możliwości jej rozwijania u dzieci i młodzieży, Warszawa
4. Saarni C. (1999), Kompetencja emocjonalna i samoregulacja
w dzieciństwie, tłum. M. Karpiński [w:] Salovey P., Sluyter D. J., Rozwój
emocjonalny a inteligencja emocjonalna, Poznań
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
318
PODWÓJNE ZNACZENIE KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
W ZAKRESIE ORGANIZACJI FUNKCJONOWANIA PLACÓWEK
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH
5. Stachyra K. (2009), Muzykoterapia i wizualizacja w rozwijaniu kompetencji emocjonalnych studentów pedagogiki, Lublin
6. Wojnarowska B. (2002), Kształtowanie umiejętności, [w:] Remedium maj
Netografia:
Fair Start Training, http://www.fairstart.net/training/, (otwarcia wielokrotne
2011-2012)
Summary
Double meaning of emotional competence
in the organization of the functioning of educational care centres
The emotional competencies determine successful relationships and
professional success.
I adopt theory of emotional competences to the institutional child foster care field, as in the circumstances of the lack of care, institution substitute
for natural space shaping
ability to cope with life's problems.
The area of institutional child foster care is also a challenge for professional caregivers. The more needs of the child they fulfil practising professional Secure Caregiver behaviour the bigger meaning theirs emotional
competences gain.
High level of care provided by professional caregivers is a sign of
a high level of theirs emotional competences and ensures proper development of orphans social and emotional life and education success in the future.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760