mwiczenia, gry i zabawy jÚzykowe dla klasy szkoďy

Elbieta Wierzbicka-Piotrowska
Gramatyka
i ortograa
wiczenia, gry i zabawy jzykowe
dla klasy 6 szkoy podstawowej
Spis treści
Słownictwo i słowotwórstwo
1.
2.
3.
4.
5.
Test powtórzeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Wyrazy złożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Związki frazeologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Różne słowniki języka polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Sprawdź swoją wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Części mowy
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Test powtórzeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Osobliwości w odmianie rzeczownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Różne funkcje wyrażeń przyimkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Formy nieosobowe czasownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czasowniki dokonane i niedokonane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liczebniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zaimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sprawdź swoją wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
23
27
29
31
34
39
48
Fonetyka
1. Test powtórzeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Akcentowanie czasowników w trybie
przypuszczającym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Akcentowanie liczebników i przyimków . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Zasady poprawnej wymowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
52
53
54
56
Ortografia i interpunkcja
1.
2.
3.
4.
Test powtórzeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pisownia wyrazu nie z liczebnikami i zaimkami . . . . . . . . . . . .
Różne znaki interpunkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Różnica między myślnikiem a łącznikiem . . . . . . . . . . . . . . . . .
58
59
61
64
Składnia
1.
2.
3.
4.
Test powtórzeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje zdań złożonych współrzędnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje zdań złożonych podrzędnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykresy zdań wielokrotnie złożonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
65
68
70
74
3
5. Zdania w stronie czynnej i w stronie biernej . . . . . . . . . . . . . . .
6. Mowa zależna i niezależna (sposoby przytaczania
wypowiedzi innych osób) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Zasady tworzenia tekstu spójnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Sprawdź swoją wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
80
84
86
Komunikacja językowa
1.
2.
3.
4.
5.
Test powtórzeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Jak powiedzieć to samo różnymi sposobami? . . . . . . . . . . . . 91
Jak przekazać coś między wierszami? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Jak kulturalnie uczestniczyć w rozmowie? . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Sprawdź swoją wiedzę i umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
3. Związki frazeologiczne
1 Umieść literę D obok rysunku, do którego odnosi się zdanie pod rysunkiem rozumiane
dosłownie, a literę P obok tego rysunku, który przedstawia sytuację wynikającą
z przenośnego rozumienia tego zdania.
Maciek od razu dał szczupaka.
Związki frazeologiczne to takie utarte połączenia wyrazów,
które mają znaczenie przenośne – znaczą coś innego niż
można by sądzić na podstawie słów, które w nich występują.
2 Wypisz ze słownika frazeologicznego po 1 wyrażeniu lub zwrocie ze słowami:
oko ............................................................................................................
ucho ..........................................................................................................
ręka ...........................................................................................................
3 Połącz wyrażenia i zwroty z prawej kolumny z ich definicjami umieszczonymi w lewej
kolumnie. W razie wątpliwości skorzystaj ze słownika frazeologicznego.
musztarda po obiedzie
• być przesadnie ostrożnym
podciąć komuś skrzydła
• mówić niepoprawnie
kaleczyć język
• być dokuczliwym
na zimne dmuchać
• rzecz spóźniona, już w tym momencie nieprzydatna
dziesiąta woda po kisielu
• zniechęcić kogoś do czegoś, do czego był zapalony
wiercić dziurę w brzuchu
• daleki krewny
12
4 Zastąp pojedynczym wyrazem, wyrażeniem lub zwrotem podkreślone związki
frazeologiczne lub ich części, tak aby nie zmienił się sens całej wypowiedzi.
• Marcin zawsze pisał jak kura pazurem (................................ ), ale teraz naprawdę
przeszedł sam siebie (............................... ).
• Ten tort rozpływa się w ustach (............................... ).
• Jaś był głodny jak wilk (............................... ), toteż zjadł za jednym zamachem
(............................... ) trzy talerze zupy.
• Sąsiedzi z bloku darli ze sobą koty (............................... ) o każdy drobiazg.
Związek frazeologiczny składa się ze słów, które już coś znaczą w języku,
jednak znaczenie całego związku nie jest sumą znaczeń wchodzących
w jego skład wyrazów, np związek kocie łby składa się z przymiotnika
koci, znaczącego mniej więcej tyle, co należący do kota lub podobny
do kota oraz rzeczownika łeb, oznaczającego to samo co głowa. Całość
natomiast kocie łby nie odnosi się do głów kotów, ale do rodzaju nawierzchni, występującej na drogach wybrukowanych polnymi kamieniami.
5 Odczytaj podany tekst, wprowadzając do niego związki frazeologiczne lub ich części,
które zostały zastąpione rysunkami odzwierciedlającymi ich znaczenie dosłowne.
Kuba od dawna miał na
że jego rzekomy przyjaciel za
gruby jak
z
z Marcinem. Do tego obiło mu się o
wiesza na nim
, porusza się jak
Marcin
. Twierdził, że Kuba jest
, brakuje mu
i opowiada kawały
. Dodawał jeszcze, że nikt Kuby nie lubi i po lekcjach
nie zagląda, bo taki jest nudny. Kuba najpierw
, mówiąc o swoim koledze, że ma
,
do niego
na to wszystko, ale kiedy
, postanowił
.
Marcin, kiedy się o tym dowiedział, spuścił z tonu i nie obgaduje już więcej nikogo.
13
4 Zapisz po 5 słów, które wybierze ten, kto opowiada:
a) o wierzeniach starożytnych Greków
.......................................................................................................
b) o zaletach i wadach komputera
.....................................................................................................
c) o malarstwie
.......................................................................................................
d) o poezji
.......................................................................................................
e) o matematyce
.......................................................................................................
f) o życiu na innych planetach
.......................................................................................................
Połącz kolorowymi liniami każdą grupę słów z nazwą słownika, w której można będzie te
słowa znaleźć.
Słow
term nik
i
liter nów
ack
ich
Sło
w
mal nik
arst
wa
Sło
w
astr nik
o
mic nozny
Sło
w
mat nik
e
tycz many
Sło
w
kom nik
p
row utey
Sło
w
kult nik
u
star ry
oży
tnej
5 W wykropkowanych miejscach wpisz rodzaj słownika, z którego powinna skorzystać
osoba z rysunku, żeby rozwiać swoje wątpliwości.
... nowo powstały?
... nowopowstały?
A może nowo-powstały?
....................................
....................................
16
Ale się zrobili leccy!
Raczej lekcy!
A może lećcy?
..............................................
..............................................
Dla puszystych?
Czyżby dla kotów?
..................................
..................................
..................................
Grozi nam ochlokacja...
Co to takiego?
Czy to jakaś choroba?
..................................
..................................
..................................
A czy ty potrafisz rozstrzygnąć wątpliwości swoich koleżanek i kolegów z ilustracji?
Jeśli nie, to też zajrzyj do odpowiednich słowników, a następnie zapisz poprawną
wersję wyrazów, które pojawiły się w chmurkach, lub dopisz obok chmurki znaczenie
niezrozumiałych słów.
17
2. Osobliwości w odmianie rzeczownika
1 Pomóż Jankowi wybrać poprawną wersję wypowiadanego zdania, wykreślając formy błędne.
Do tego pokoju prowadzą dwa drzwi?,
dwoje drzwi, dwie pary drzwi?
Niektóre rzeczowniki nie mają form
liczby pojedynczej, np. drzwi, spodnie,
skrzypce, sanie, rajstopy, urodziny,
imieniny, fusy, Beskidy. Jeśli odnoszą
się do więcej niż jednego przedmiotu
lub zjawiska, należy umieścić obok
nich liczebnik zbiorowy np. dwoje
skrzypiec lub liczebnik główny
połączony z nazwą miary, np. dwie
pary spodni, dwie szklanki fusów,
dwa pasma Beskidów.
Są też takie rzeczowniki, które nigdy
nie występują w tekście w liczbie
mnogiej. Są to niektóre nazwy
własne, np. Polska, Wrocław, nazwy
substancji, których nie da się dzielić na
sztuki, np. sól, pieprz, krew, niektóre
nazwy zbiorów, np. młodzież, ptactwo
oraz takie nazwy abstrakcyjne, jak np.
przemysł, wiedza, gospodarka, złość,
odzież.
2 Popraw błędy, zastępując podkreślone wyrazy odpowiednimi wyrażeniami, tak jak to
pokazano we wzorze.
WZÓR: Na lekcji historii uczniowie porównywali Polskę północną z Polską południową.
częściami Polski
Doszli do wniosku, że różnice między obiema Polskami ......................
wynikają z warunków naturalnych.
a) W Polsce rozwija się dobrze przemysł spożywczy oraz przemysł odzieżowy.
Te przemysły ............................................. są podstawą naszej gospodarki.
23
3 Napisz, na którą sylabę od końca pada akcent w podanych wyrazach.
wędrował
wędrowałbym
wędrowali
wędrowalibyśmy
.......
.......
.......
.......
.......
.......
jeżeliby
jeżelibyśmy .......
jeżelibyście .......
jeżeli
3. Akcentowanie liczebników i przyimków
1 Przeczytaj głośno daty. Pod każdą z nich napisz, z jakim wydarzeniem historycznym się
łączy.
29 XI 1830 r.
1 VIII 1944 r.
......................................................
......................................................
Większość liczebników ma akcent typowy dla języka polskiego, czyli
taki, który pada na drugą sylabę od końca. Tylko liczebniki czterysta,
siedemset, osiemset i dziewięćset są akcentowane w sposób
nietypowy, bo na trzeciej sylabie od końca.
2 Zapisz liczby słowami, przeczytaj głośno zapisane liczebniki i w każdym podkreśl sylabę,
na którą pada akcent.
20 ..........................
200 ..........................
700 ..........................
800 ..........................
14 ..........................
40 ..........................
30 ..........................
300 ..........................
90 ..........................
900 ..........................
400 ..........................
1000 ..........................
Wyrażenia przyimkowe, czyli połączenia przyimka z rzeczownikiem są traktowane jako
całości pod względem akcentu.
• Jeśli rzeczownik łączący się z przyimkiem ma więcej niż jedną sylabę, akcentowany
jest zawsze rzeczownik, np. na tablicy, z domu, pod stołem.
• Jeśli rzeczownik łączący się z przyimkiem ma tylko jedną sylabę, na ogół akcent pada
również na rzeczownik, np. pod sklep, na dach, ale bywa też tak, że akcentowany
jest przyimek, np. za mąż.
• Jest też wiele połączeń przyimka z jednosylabowym rzeczownikiem, w których
w zależności od znaczenia akcent pada albo na przyimek, albo na rzeczownik:
na wieś, na bok, na krzyż, na dół, na rok, na dwór, np.
Pojechał na wieś.
Na wieś spadła klęska żywiołowa.
• Akcent pada jednak zawsze na przyimek, jeśli łączy się on z zaimkiem osobowym, np.
ze mną, do mnie, o nich, przy niej.
54
3 Przeczytaj głośno zdania, zwracając uwagę na różnice w akcentowaniu wyrażeń
przyimkowych. Podkreśl przyimki, na które pada akcent.
• Skacząc, przekręcił się na bok i złożył ręce na krzyż, ale i tak nie dorównał słynnemu
akrobacie.
• Dziadek skarży się na bok, a babcia na krzyż, ale kiedy jesteśmy razem, zapominają
o swoich dolegliwościach.
• Wszyscy wyszli na dwór, i patrzyli, jak samolot zaczął się palić i jak zleciał gwałtownie
na dół.
• Bandyci napadli na dwór w pobliskiej miejscowości, ale nie zwrócili uwagi na dół,
wykopany przed wejściem i wpadli do niego w czasie ucieczki.
• Raz na rok kupował zapas farb i malował pejzaże. Po sprzedaży obrazów starczało mu
pieniędzy na rok albo i na dłużej.
4 Pomóż dotrzeć ogrodnikowi do grządki z różami, do której prowadzi droga oznaczona
wyrazami akcentowanymi na trzeciej sylabie od końca.
5 Wybierz z ćwiczenia 4. wyraz akcentowany na trzeciej sylabie od końca i ułóż z nim
zdanie.
................................................................................................................
55
4. Wykresy zdań wielokrotnie złożonych
1 Na tułowiach owiec wpisz wybrane z ramki spójniki i zaimki względne, tak aby powstały
poprawne zdania złożone. Uwzględnij to, że owce patrzące w lewo wprowadzają zdania
podrzędne, a te, które patrzą w prawo – zdania współrzędne.
więc • chociaż • ale • bo • które • skoro • jeżeli • albo
a) Podoba się nam ten western,
nie obejrzymy go po raz drugi,
mamy jeszcze do obejrzenia mnóstwo innych
będą wyświetlane w kinie.
ciekawych filmów,
od razu położą się spać,
b) Po meczu zawodnicy są bardzo zmęczeni,
będą oglądać telewizję,
nikt im w tym nie przeszkodzi.
musimy przygotowywać się do testu, nie pojedziemy
c)
bardzo chcieliśmy zwiedzić Kraków.
na wycieczkę,
2 Do którego zdania z ćw. 1 pasuje ten wykres? Wpisz do kółka literę a, b lub c.
........
2
3
........
wynikowe
rozłączne
........
1
główne
4
okol.
warunku
74
3 Narysuj wykresy pozostałych dwóch zdań złożonych z ćw. 1.
Czasami zdarza się tak, że zdanie podrzędne jest wplecione w środek
zdania nadrzędnego i dzieli je na dwie części.
Na wykresie zdanie nadrzędne jest w takim wypadku oznaczone dwiema
kreskami oznaczonymi cyframi i literami: a, b, np.
1a
2
1b
(Maria), (którą znam od dzieciństwa), (jeszcze nigdy mnie nie zawiodła).
1a
.......
........
1b
2
4 Narysuj wykresy poniższych wypowiedzeń i pod każdą kreseczką zapisz, jakiemu typowi
zdania składowego odpowiada.
Co kilka kilometrów droga, która wpada w kolejny parów, przeraża nas zakrętami
i nagłymi spadkami.
W porcie zabawny kuter, jakiego jeszcze nigdy nie widzieliśmy, zaprasza nas na swój
pokład.
Dwupokojowe mieszkanie, które jest umeblowane raczej tradycyjnie, ma być naszym
schronieniem przez najbliższy tydzień, ale nie mamy siły się z tego cieszyć.
75
6. Mowa zależna i niezależna
1 Niebieskim kolorem otocz wypowiedź chłopca, który przytoczył dosłownie to,
co powiedziała koleżanka, a zielonym kolorem wypowiedź jego kolegi, w której
opisuje treść tego, co koleżanka powiedziała.
Słyszałem, jak
mówiła przez telefon: ,,Mieli
wytłumaczyć mi zadanie”.
Powiedziała mi, że
nie potrzebuje pomocy i sama
da sobie radę.
Kiedy mówimy, zdarza nam się często przytaczać słowa innych osób lub
własne, wypowiedziane wcześniej. Możemy to robić w dwojaki sposób:
a) wprost, za pomocą mowy niezależnej, czyli cytując przytaczany tekst,
np. Powiedział: „Zrobię to później”.
b) nie wprost, za pomocą mowy zależnej, czyli przekazując przytaczany
tekst w postaci wypowiedzenia podrzędnego dopełnieniowego,
np. Powiedział, że zrobi to później.
2 Uzupełnij tekst brakującymi wyrazami. Podkreśl czasowniki wprowadzające mowę zależną.
Nauczyciel powiedział, ........... wszyscy powinni przeczytać artykuł o poecie, który otrzymał w tym roku Nagrodę Nobla. Niektórzy pytali ........... nie lepiej byłoby odłożyć tę
lekturę na przyszły tydzień. Narzekali, ........... mają dużo zadane z matematyki. Prosili,
........... im nie zadawać jeszcze więcej. Nauczyciel zapytał, ........... mógłby w takim razie przygotować krótkie wystąpienie na temat laureata. Na szczęście, zgłosiła się Dorota,
która zawsze twierdziła, ........... bardzo lubi poezję, a Marzenie powiedziała kiedyś w tajemnicy, ........... sama też pisze wiersze.
80
3 Zamień mowę niezależną na zależną, opisując telefoniczną rozmowę Kasi z mamą
Rafała. Użyj w swoim opisie różnych czasowników z ramki.
Kasia: Dzień dobry. Czy mogłabym rozmawiać z Rafałem?
Mama Rafała: Niestety, nie ma go w domu. Czy coś mu przekazać?
Kasia: Nie, dziękuję. Proszę mu tylko powiedzieć, że dzwoniłam.
Mama Rafała: Oczywiście, że mu powiem. A może on oddzwoni, jak przyjdzie?
Kasia: Dobrze. W takim razie będę czekała na jego telefon. Do widzenia.
Mama Rafała: Do widzenia.
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
.............................................................................................................. ...
................................................................................................................
................................................................................................................
................................................................................................................
zapytać • odpowiedzieć • powiedzieć • zaproponować
• zgodzić się • poprosić• zapewnić
4 We fragmencie powieści Jana Brzechwy Triumf Pana Kleksa podkreśl czerwonym
kolorem wypowiedzi bohaterów, które są zapisane jako mowa niezależna, a zielonym
zdania z mową zależną.
Wyszliśmy na ulicę. Była głęboka noc. Światła w oknach pogasły, gdzieniegdzie tylko snuli
się jeszcze spóźnieni przechodnie. Jednym z nich okazał się Zyzik. [...] Opowiadał mi,
że jego ojciec zamienił się w ptaka... A dzisiaj mówił, że przyjechała jego narzeczona...
– I co dalej? – zawołał pan Lewkonik.
– Co dalej? Prosił mnie, żebym dał mu klucze od Królewskich Ogrodów.
– No i co, i co? – dopytywał się natarczywie pan Lewkonik.
5 Zapisz w mowie niezależnej dialog z poniższej relacji.
Kiedy nauczycielka poprosiła Beatę o przeczytanie pracy domowej, Beata przeprosiła
panią, że nie odrobiła na dziś lekcji. Zdziwiona nauczycielka zapytała, dlaczego,
ale Beata milczała.
Nauczycielka: .............................................................................................
Beata: .......................................................................................................
Nauczycielka: .............................................................................................
81