Recenzja 1 - Uniwersytet Gdański

INSTYTUT PSYCHOLOGII
prof. zw. dr hab. Mariola Bidzan
Instytut Psychologii; Uniwersytet Gdański
Gdańsk, 13 stycznia 2017 r.
Recenzja rozprawy doktorskiej
mgra Jacka Kowalczyka
Psychologiczne korelaty stresu z nadciśnieniem tętniczym i ich metody radzenia sobie
napisanej pod kierunkiem dr hab. Mieczysława Cioska,
dokonana na podstawie uchwały Rady ds. Nauki Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego
Związek etiologii schorzeń kardiologicznych z psychiką dostrzegano już w XVII wieku, kiedy to William
Harvey zauważył, iż emocje mogą stanowić czynnik ryzyka chorób kardiologicznych, aż do zagroż enia
ś miercią włącznie. William Osler w 1897 r. pisał, ż e „czynniki ż ycia psychicznego, takie jak presja czasu
i przyzwyczajenie do „pracy jak maszyna”, bardziej odpowiadają za zmiany w naczyniach wień cowych
serca niż okresowe folgowanie sobie w jedzeniu i piciu”, podkreślając tym samym zależ noś ci pomię dzy
sylwetką psychiczną człowieka i jego sposobem zachowania a chorobą serca.
W drugiej połowie XX wieku choroby układu sercowo- naczyniowego stały się dominującą przyczyną
zgonów na całym ś wiecie i jednym z głównych ź ródeł niepełnosprawnoś ci. Stąd wielu badaczy
poszukiwało
i
nadal
poszukuje
biopsychospołecznych
uwarunkowań
różnych
schorzeń
kardiologicznych. Tradycje psychologiczne w tym obszarze badawczym (jak i pomocowym) są bardzo
długie w naszym kraju, Polska jest bowiem jednym z pierwszych krajów, w których dostrzeż ono rolę
psychologicznych problemów pacjentów ze schorzeniami kariologicznymi, w tym z nadciśnieniem. Jak
pisze Doktorant (na podstawie pracy M. Sobczak, J. D. Kasprzaka i W. Drygasa z 2011 roku) od 1961 r.
istniała w Instytucie Kardiologii Akademii Medycznej w Warszawie pracownia psychologiczna — jedna
z pierwszych w Europie. Nazwiska Kazimierza Wrześniewskiego i Jana Tylki są powszechnie znane nie
tylko ze względu na długoletnie badania naukowe dotyczące m.in. czynników psychicznych w etiologii
i rehabilitacji pacjentów ze schorzeniami kardiologicznymi, ale takż e dzięki upowszechnieniu dobrych
wzorców interdyscyplinarnej opieki nad tą grupą pacjentów.
Pomimo długich związków psychologii i medycyny wiele problemów badawczych pozostaje nadal bez
wyraźnych konkluzji, co w tego typu badaniach ważne, gdyż wszelkie odkrycia mogą mieć przełożenie
aplikacyjne, istotne dla procesu zmagania się z objawami choroby i zdrowienia pacjentów.
ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk
tel. 58 523 43 08, e-mail: [email protected]
1/6
Stąd z dużym zaciekawieniem sięgnęłam do rozprawy doktorskiej Pana mgra Jacka Kowalczyka, który
problematyką psychologicznych uwarunkowań funkcjonowania osób z nadciśnieniem tętniczym
w kontekście stresu metodami radzenia sobie zajął się w swoich badaniach.
Już w tym miejscu pragnę podkreś lić , iż przedstawiona do oceny rozprawa doktorska stanowi
interesujący, ważny ze społecznego punktu widzenia, dobrze zrealizowany projekt badawczy.
Lektura rozprawy dowodzi, że problem, którym się zajmuje Doktorant jest mu bliski, zna go dogłębnie
i traktuje wielowymiarowo.
Dysertacja ma układ typowy, liczy 350 stron tekstu. Zwraca uwagę dobra proporcja rozprawy, 158 stron
liczy część teoretyczna, pozostałe składają się na część empiryczną.
Rozprawa składa się z trzech rozdziałów teoretycznych, wprowadzających do rozdziału dotyczącego
metodologii badań własnych, po którym nastę puje przedstawienie wyników (rozdz. V-X) oraz ich
podsumowanie. Na początku pracy Autor zamieszcza streszczenie w języku polskim i angielskim, na
końcu zaś piśmiennictwo, z którego korzystał oraz załącznik (Lista źródeł stresowych własnego
autorstwa na podst. Listy czynników stresogennych Holmesa i Raha). Przyjęcie takiej struktury pracy jest
zgodne z wymaganiami, stąd od strony formalnej rozprawa spełnia standardy stawiane pracom
doktorskim o charakterze empirycznym.
Tytuł pracy w pełni odpowiada treś ciom w niej zawartym – jest stylistycznie i metodologicznie
prawidłowy. Jednocześ nie jest zwię zły i daje potencjalnemu czytelnikowi wskazówkę̨, jakiego obszaru
eksploracji naukowej dotyczy dysertacja.
Wstęp (2 strony) właściwie odpowiada poszerzonemu streszczeniu, Pan mgr Jacek Kowalczyk poza
krótkim wprowadzeniem w problematykę badawczą przedstawia w nim w sposób skrótowy, czego
czytelnik może spodziewać się w pracy, jak również pokazuje strukturę rozprawy. Wprawdzie we
Wstępie widać, że Autor zjawisko, które bada, traktuje wielowymiarowo, co jest w pełni uzasadnione,
jednak lektura tych 2 stron pozostawia pewien niedosyt.
Treś ci zawarte w pierwszym rozdziale o tytule: Stres psychologiczny a zdrowie i choroba, to udana próba
osadzenia w dużej mierze psychologicznego celu pracy w jego bio-psychospołecznym podłoż u. Zakres
i dobór informacji zaprezentowanych w rozdziale ś wiadczy o dobrym rozeznaniu Autora w pracach
dotyczących omawianych zagadnień – Doktorant sięga do literatury współczesnej, jak i klasyki, jednak
mam kilka uwag:
1. Powołując się na teorię Hobfolla Doktorant nie uwzględnia nowych pozycji autora, dostępnych
też w języku polskim (np. z 2012 r.: S.E. Hobfoll, Teoria zachowania zasobów i jej implikacje dla
problematyki stresu, zdrowia i odporności, [w:] E. Bielawska-Batorowicz, B. Dudek (red.), Teoria
zachowania zasobów Stevena E. Hobfolla: polskie doświadczenia. Łódź: Wyd. UŁ);
ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk
tel. 58 523 43 08, e-mail: [email protected]
2/6
2. Podobnie w podrozdz. 1.1.2.3. pisząc o stresie jako relacji nie uwzględnia najnowszych źródeł,
np. Heszen, 2013, przy czym powołuje się na dużo wcześniejsze publikacje tej Autorki (w
piśmiennictwie zaś podaje pozycję z 2013 roku i powołuje się na nią w innym miejscu);
3. S. 24 - W kontekście celu pracy nieadekwatny wydaje się tytuł podrozdziału 1.2.4. Stres a wybrane
choroby psychosomatyczne i nowotworowe. Bardziej adekwatne byłoby skupienie się tylko na
pierwszym członie. W dalszej cz. podrozdziału Doktorant opisuje wrzody trawienne, astmę
oskrzelową i choroby nowotworowe. Autor nie tłumaczy, dlaczego właśnie tymi chorobami się
zajął, bardziej zasadne byłoby skupienie się jedynie na schorzeniach kardiologicznych w
odniesieniu do psychosomatyki;
4. Szkoda, że Doktorant nie odnosi się do obowiązujących klasyfikacji, np. ICD-10, gdzie
wyodrębniono jednostkę chorobową związaną z syndromami psychosomatycznymi, czy DSM-5
– gdzie uwzględniono m.in. zespół z objawami somatycznymi. Nie wspomina również w żadnym
miejscu
o
nadciśnieniu
tętniczym
w
odniesieniu
do
występowania
zespołów
psychosomatycznych, w żadnym miejscu nie nawiązuje do Psychologicznych Czynników
Oddziałujących na zdiagnozowany Stan Somatyczny, bądź taki, którego pacjent się obawia
(podejście to zaproponowali Fava i Thomas Wise, 2007- Psychological Factors Affecting Either
Identified Or Feared Medical Conditions), które są współczesnym ujęciem zespołów
psychosomatycznych (dużo piszą o tym także polscy Autorzy, np. M.A. Basińska, 2012; M.A.
Basińska, A. Woźniewicz, 2014; także w odniesieniu do pacjentów ze schorzeniami
kardiologicznymi: M.A. Basiń ska, A. Szociń ska (2015),Temperament a wystę powanie
syndromów psychosomatycznych wg the Diagnostic Criteria for Psychosomatic Research – DCPR
u pacjentów z chorobami kardiologicznymi. Psychologia-Etologia-Genetyka, 32, 29-46.
5. S. 27 - Doktorant dokonuje skrótu moim zdaniem nieuprawnionego, pisząc m.in., że synonimem
zdrowia jest proces czy rola społeczna. Utożsamiając się z procesowym podejściem do zdrowia,
nie uważam, że proces jest synonimem zdrowia, gdyż jest to podejście znacznie szersze,
funkcjonujące nie tylko w odniesieniu do zdrowia i choroby. Podobnie sprawa wygląda z rolą
społeczną. Owszem, na skutek doznawanych objawów chorobowych osoba może mieć
obniżoną/podwyższoną zdolność do pełnienia różnych ról społecznych, ale samo pojęcie roli
społecznej w żadnym razie nie może być uznane za synonim zdrowia, ale jeden z jego przejawów;
6. Na s. 29 Autor przedstawiając dewagacje na temat zdrowia i choroby nie stosuje dobrze
opisanych w literaturze i przyjętych powszechnie określeń: paradoks zdrowia, paradoks
choroby;
7. Po co modele zdrowia i choroby opisywać, a jeśli już, to dlaczego tylko te (biomedyczny i
biopsychospołeczny), a nie inne, np. socjoekologiczny?
Lektura Rozdziału 2. Rola stresu i wybranych cech osobowości w genezie i rozwoju chorób układu krążenia
dowodzi, iż struktura rozdziału została przez Doktoranta dobrze wyodrębniona, jednak zastanawia fakt
przytoczenia w rozdz. 2.3.1. większości czynnikowych teorii osobowości, co uzasadnione byłoby
ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk
tel. 58 523 43 08, e-mail: [email protected]
3/6
w monografii czy podręczniku na podobny temat; moim zdaniem łatwiejszy byłby odbiór treści, gdyby
Badacz ograniczył ich liczbę, wystarczyłoby powołać się na przyjętą przez Autora teorię.
Rozdział 3 - Układ krążenia jako istotny element „fizyczności” człowieka pokazuje, iż mgr Jacek Kowalczyk
bardzo dobrze orientuje się w medycznej stronie badanych osób, co w tego typu projekcie badawczym
jest niezmiernie cenne. Rozdział wzbogacony jest rysunkami, pozwalającymi zrozumieć m.in. proces
przepływu krwi przez serce i wynikające z zakłoceń tego przepływu zaburzenia.
Szkoda tylko, że pisząc o psychokardiologii powołał się jedynie na dwa artykuły, nie cytując żadnej pracy
K. Wrześniewskiego czy J. Tylki, nie powołał się także na prace gdańskich badaczy, np. Dariusza
Kozłowskiego – kardiologa i Leszka Bidzana - psychiatry, którzy w 2009 r. wydali nawet monografię pod
tytułem Psychokardiologia. Podstawy teoretyczne i wybrane przypadki kliniczne. Warszawa: Akademia
Medycyny.
Podsumowując, pomimo uwag, które mogą mieć charakter polemiczny, uważ am czę ść teoretyczną za
udaną syntezę dotychczasowych wiedzy dotyczącej problematyki psychologicznych korelatów stresu
pacjentów z nadciśnieniem tętniczym i sposobów radzenia sobie z nim. Prezentując treś ci Doktorant
w umiejętny, rzetelny sposób krytycznie się do nich ustosunkowywuje. Cenne jest podsumowania po
każdym rozdziale. Imponuje też bogate piśmiennictwo (468 pozycji, zarówno polskich jak
i anglojęzycznych).
Kolejne rozdziały stanowią: Podstawy metodologiczne badań empirycznych (rozdz. IV), Wyniki badań
(rozdz. V-X) oraz Podsumowanie pracy (rozdz. XI).
Doktorant postawił sześć celów badawczych (s. 159 i 160), z których najcenniejszy wydaje się być 6.,
związany z badaniem podłużnym, po upływie pół roku.
Cele pracy są wyraźnie określone i wypływają z wcześniej przyjętej podstawy teoretycznej.
W nawiązaniu do celów pracy Autor sformułował 7 pytań badawczych i 14 hipotez.
Badaniami objęto dużą populację kliniczną (179 lub 180 pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, po 90
każdej płci [w różnych miejscach pracy pojawia się inna liczba, raz 179 innym razem 180], leczących się
w Poradni Zdrowia Psychicznego w 7. Szpitalu Marynarki Wojennej w Gdańsku) oraz 120 osób bez
nadciśnienia (60 kobiet i 60 mężczyzn).
I tu pojawia się pytanie, czy Poradnia Zdrowia Psychicznego była najlepszym wyborem, jeśli chodzi
o miejsce rekrutowania pacjentów do badań? Biorąc pod uwagę związki stresu z psychiką, tak, ale
pacjenci Poradni Zdrowia Psychicznego są specyficzną, niejednorodną grupą, mogą wśród nich znaleźć
się osoby z poważnymi zaburzeniami, np. psychotycznymi, depresją, ale i osoby w żałobie, czy
z wypaleniem zawodowym. Mgr J. Kowalczyk pisze na s. 168, iż z projektu wykluczono osoby
ze współistniejącymi chorobami. Czyżby trafił w Poradni Zdrowia Psychicznego jedynie na osoby
ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk
tel. 58 523 43 08, e-mail: [email protected]
4/6
z nadciśnieniem, bez innych rozpoznań? Trudno w to uwierzyć. Szkoda, że nie podał wyraźnych
kryteriów włączających do badań jak i wykluczających z nich.
W badaniach wykorzystano dziesięć, dobrze dobranych do celu pracy, metod badawczych.
Zastanawia mnie, czy nie jest to liczba zbyt duża, pacjenci badani bowiem byli w warunkach
poradnianych, zdiagnozowano u nich nadciśnienie tętncze, prawdopodobnie nie spodziewali się, że po
badaniu lekarskim czeka ich żmudne badanie psychologiczne.
Brak informacji, czy na realizację i przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji ds. Etyki, co ze
względu na problem i badaną grupę byłoby uzasadnione.
Procedura badań została przedstawiona wnikliwie, podobnie jak cele badań, pytania i hipotezy
badawcze i ich weryfikacja.
Wykorzystując dobrze dobrane, zasadne, metody statystyczne Autor osiągnął wyniki mające duże
znaczenie zarówno dla teorii jak i praktyki psychologicznej.
Bardzo czytelnie przedstawione są wyniki badań . Prezentację wyników badań charakteryzuje duż a
dbałoś ć o szczegóły. Szkoda tylko, że Doktorant nie przygotował rozprawy zgodnie z wytycznymi APA6, obowiązującymi w naszym Instytucie, co dotyczy zapisów statystycznych jak i formatu tabel.
Czasem, np. tab. 4-7, 8-11, 12-15, i część rysunków, np. 6-12 zamieszczane są w ciągu bez jakiegokolwiek
komentarza, którego należy szukać w innym miejscu (zawsze jest). Bardzo dobrym pomysłem były opisy
sylwetek psychologicznych kobiet i mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym i bez zaburzeń układu krążenia,
ale właśne w tym podrozdziale (5.3) znalazły się ryciny, o których mowa powyżej, obrazujące specyfikę
wybranych źródeł stresu zw. z obciążeniem zawodowym, ze środowiskiem rodzinnym, w obszarze
poczucia zdrowia, poczucie stresu psychologicznego w trzech wymiarach (napięcie emocjonalne, stres
intrapsychiczny, stres zewnętrzny), strategie radzenia sobie ze stresem (skoncentrowane na emocjach
i problemie) oraz sferę emocjonalną (neurotyzm, kontrola gniewu, kontrola depresji, kontrola lęku,
skłonności: rywalizacyjne, lękowe,depresyjne) oraz jakość życia fizycznego bez opisu. Opis znajduje się
w kolejnym podrozdziale (5.4) Podsumowanie (co podsumować? Rysunki? Trzeba by je najpierw
opisać), które mogłoby stanowić integralną cz. rozdz. 5.3.
Dużą zaletą rozprawy jest dobry język, jakim posługuje się Doktorant w pracy (choć zdarzają się
niezręczności słowne, np. osobowość nadciśnieniowców (s. 133) zamiast osób z nadciśnieniem) oraz
wnikliwość psychologiczna, choć bez ś wiadomoś ci ograniczeń podję tych badań .
Oceniając całoś ciowo rozprawę doktorską należ y podkreś lić :
-
wagę podję tych problemów oraz to, że
-
przeprowadzone badania nie budzą większych zastrzeż eń natury metodologicznej
ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk
tel. 58 523 43 08, e-mail: [email protected]
5/6
-
uzyskane wyniki, poddane badawczej analizie, wypełniają oczekiwania recenzenta odnoś nie do
kwalifikacji poznawczej i poziomu rozprawy naukowej, w tym wypadku doktorskiej, pozwalając
na pozytywną ocenę
-
całoś ć rozprawy, w tym dyskusja wyników potwierdza, ż e Doktorant ma duż ą wiedzę , która
pozwala na szczegółową analizę uzyskanych wyników, dowodzi krytycznego sposobu myś lenia
Autora. Zostały w tej czę ści omówione wszystkie istotne dla opracowania wniosków wyniki
-
opinie formułowane przez Pana mgra J. Kowalczyka znajdują potwierdzenie w uzyskanych
wynikach własnych, bądź w danych z literatury
-
niektóre wyniki, co niezmiernie cenne, Doktorant potrafił przełożyć na propozycję oddziaływań
praktycznych. Aplikacyjność uzyskanych wyników, w mojej ocenie, zwiększa wartość
recenzowanej pracy.
Reasumując, stwierdzam, że przedłoż ona mi do recenzji dysertacja Pana mgra Jacka Kowalczyka
pt. Psychologiczne korelaty stresu z nadciśnieniem tętniczym i ich metody radzenia sobie spełnia wymogi
stawiane pracom doktorskim zgodnie z Ustawą o tytułach i stopniach naukowych z dnia 14 marca 2003
r., art. 31 (Dz. U. nr 65 poz. 595 z póź n. zm.).
Stąd przedstawiam Wysokiej Radzie ds. Nauki Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego wniosek
o dopuszczenie Pana mgra Jacka Kowalczyka do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
ul. Bażyńskiego 4, 80-309 Gdańsk
tel. 58 523 43 08, e-mail: [email protected]
6/6