pełny tekst - Muzealnictwo

Rafał Golat
KONTEKST USTAWOWY EDUKACYJNEJ
DZIAŁALNOŚCI MUZEÓW
uzea to instytucje działające w obszarze ochrony i upowszechniania kultury,
poprzez gromadzenie i udostępnianie
swoich zbiorów. Jednym z aspektów tej
upowszechniającej, społecznej roli muzeów jest
prowadzona przez nie działalność edukacyjna.
Poniżej scharakteryzowany zostanie pokrótce ustawowy kontekst działalności edukacyjnej muzeów, czyli
odniesienia do tej działalności w ustawach regulujących
funkcjonowanie muzeów, w tym zwłaszcza w ustawie
z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. z 1997
r. nr 5, poz. 24, z późn. zm.) oraz rozporządzeniach
wykonawczych do tej ustawy.
Działalność edukacyjna a cele muzeów
W art. 1 ustawy o muzeach, zawierającym definicję
muzeum określającą jego cele, kontekst edukacyjny
ich działalności nie został wyraźnie wyeksponowany,
choć wskazane w powyższym przepisie cele muzeów
niewątpliwie łączą się z edukacją. Dotyczy to przede
wszystkim takich celów, jak informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury
polskiej oraz światowej, czy też kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej.
Aspekty edukacyjne zostały natomiast już wprost
wskazane w art. 2 ustawy o muzeach, określającym
w jaki sposób muzea realizują swoje ustawowo wyznaczone cele. Chodzi konkretnie o dwa zakresy aktywności muzeów, tzn. prowadzenie działalności edukacyjnej oraz udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych (por. art. 2 pkt 7 i pkt 8 ustawy o muzeach).
Oczywiście edukacyjny cel mogą mieć również inne
wyliczone w ustawie zakresy aktywności muzeów, jak
22
MUZEALNICTWO
choćby urządzanie wystaw czasowych czy prowadzenie działalności wydawniczej, a więc m.in. wydawanie
publikacji o edukacyjnym charakterze (por. art. 2 pkt
5 i pkt 10 ustawy o muzeach).
Niewątpliwie jednak dla edukacyjnej aktywności
muzeów kluczowe znaczenie mają dwa zakresy ich
działalności – prowadzenie działalności edukacyjnej
oraz udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych.
W pierwszym przypadku chodzi zasadniczo o różne przedsięwzięcia edukacyjne organizowane przez
muzea, takie jak wykłady tematyczne czy prezentacje edukacyjne na stronach internetowych muzeum.
W drugim przypadku aktywność edukacyjna powiązana została z udostępnianiem w celu edukacji zbiorów
muzealnych, co dotyczy w szczególności organizacji
lekcji muzealnych, z reguły w porozumieniu z poszczególnymi szkołami, czyli podstawowymi instytucjami
o edukacyjnym charakterze.
Ustawa o muzeach nie definiuje w sposób szczególny edukacji ani działalności edukacyjnej, wobec czego
pojęcia te należy rozumieć w ich ogólnym znaczeniu.
Edukacja pojmowana jako nauczanie, kształcenie,
a więc przekazywanie wiedzy i umiejętności, kojarzona
jest w systemie prawnym zasadniczo z dwoma zakresami aktywności społecznej (działami administracji),
czyli z oświatą oraz ze szkolnictwem wyższym.
Edukacja to zatem w pierwszej kolejności edukacja
szkolna, niezależnie od rodzaju szkoły, ale nie tylko,
gdyż w praktyce życia społecznego często spotykanym
zjawiskiem jest edukacja pozaszkolna, realizowana
w różnych formułach, np. poprzez tematyczne kursy
doskonalące lub w ramach uniwersytetów trzeciego
wieku. To zróżnicowanie działań edukacyjnych znajduje swoje odbicie w ujęciu statystycznym, czego wyrazem jest układ Polskiej Klasyfikacji Działalności, czyli
PKD (załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności – Dz.U. nr 251, poz. 1885, z późn.
zm.). W klasyfikacji tej Edukacja (sekcja P, symbol 85)
podzielona została na wychowanie przedszkolne, szkoły podstawowe, gimnazja i szkoły ponadgimnazjalne
(z wyłączeniem szkół policealnych), szkoły policealne
oraz wyższe, pozaszkolne formy edukacji oraz działalność wspomagająca edukację.
Aktywność edukacyjną muzeów należałoby przypisać do dwóch ostatnich z wyszczególnionych powyżej
zakresów klasyfikacyjnych, czyli do pozaszkolnych
form edukacji oraz działalności wspomagającej edukację, np. w związku ze współpracą muzeów ze szkołami
odnośnie do organizowania lekcji muzealnych.
Muzea nie mają statusu instytucji oświatowych
w ścisłym tego słowa znaczeniu, czyli nie zostały przypisane do określonego ustawowo systemu oświaty
(por. art. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie
oświaty – Dz.U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572, z późn.
zm., w którym nie zostały wymienione wśród jednostek objętych systemem oświaty). Muzea bowiem to
instytucje kulturalne, przypisane do systemu kultury,
gdyż stanowią jedną z form organizacyjnych działalności kulturalnej (por. art. 2 ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności
kulturalnej – Dz.U. z 2001 r. nr 13, poz. 123, z późn.
zm.), co nie przeczy temu, że mają one ustawowe upoważnienie (por. uwagi wyżej) do podejmowania działań o charakterze edukacyjnym.
Edukacja, z uwagi na jej szkolny kontekst, kojarzona jest zasadniczo z nauczaniem (kształceniem) dzieci i młodzieży, co oczywiście nie stoi na przeszkodzie
obejmowaniu działalnością edukacyjną także osób
dorosłych – zarówno biorąc pod uwagę edukację szkolną, jak i pozaszkolną, w tym realizowaną przez muzea,
choćby poprzez prelekcje tematyczne czy internetowe
portale edukacyjne dostępne dla wszystkich użytkowników Internetu.
Mimo to nie ulega wątpliwości, że edukacyjna
aktywność muzeów często ukierunkowana jest właśnie na dzieci i młodzież szkolną, co zresztą znajduje
swój wyraz w przepisach muzealnych. Chodzi w tym
przypadku zwłaszcza o ulgi w opłatach za wstęp do
muzeów, przysługujące m.in.:
1) uczniom szkół podstawowych, gimnazjalnych,
ponadgimnazjalnych, artystycznych, słuchaczom
zakładów kształcenia nauczycieli i kolegiów pracowników służb społecznych, studentom oraz
osobom odbywającym studia doktoranckie,
będącym obywatelami państw członkowskich
Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej
oraz państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym;
2) nauczycielom szkół podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, artystycznych,
nauczycielom placówek oświatowo-wychowawczych oraz wychowawcom placówek opiekuńczo-wychowawczych, zakładów poprawczych,
schronisk dla nieletnich i ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych, działającym w państwach
członkowskich Unii Europejskiej, Konfederacji
Szwajcarskiej oraz państwach członkowskich
Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronach umowy o Europejskim
Obszarze Gospodarczym (por. par. 1 pkt 1 i pkt
3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10
czerwca 2010 r. w sprawie określenia grup osób,
którym przysługuje ulga w opłacie lub zwolnienie z opłaty za wstęp do muzeów państwowych,
oraz rodzajów dokumentów potwierdzających
ich uprawnienia – Dz.U. nr 160, poz. 994; warto
w tym miejscu dodać, że zgodnie z par. 2 pkt 5
powyższego rozporządzenia zwolnienie w opłacie
za wstęp do muzeów przysługuje dzieciom do lat
siedmiu, co dotyczy m.in. dzieci odbywających
edukację przedszkolną).
Można w związku z tym stwierdzić, że ustawodawca uznał potrzebę kosztowej preferencji w dostępie do
świadczonych przez muzea usług dla osób, które albo
same się uczą, albo uczą inne osoby, co oczywiście niewątpliwie przekłada się na zwiększenie dostępności
muzealnych zbiorów dla celów edukacyjnych – zarówno
samych uczniów czy studentów, jak i zajmujących się
ich edukacją szkół lub innych placówek oświatowych.
Aktywność edukacyjna a rodzaj muzeum
Mimo że muzea mogą zajmować się działalnością
edukacyjną i współpracować w tym zakresie z innymi
instytucjami, w tym zwłaszcza z różnego rodzaju szkołami, to edukacyjne zaangażowanie muzeów może być
mniej lub bardziej intensywne, o czym decyduje m.in.
rodzaj muzeum, formuła w jakiej muzeum działa,
w tym utworzenie go przez określonego organizatora
(założyciela).
Odpowiedzi wymaga pytanie, czy każde muzeum
musi zajmować się prowadzeniem działalności edukacyjnej w ścisłym rozumieniu tego słowa, skoro po
pierwsze, jak to zaznaczono na wstępie, art. 1 ustawy o muzeach nie eksponuje edukacji pośród celów
muzeum, po drugie wyszczególnione w art. 2 tej ustawy zakresy działania, poprzez które muzeum realizuje
MUZEALNICTWO
23
swoje cele, są określone w sposób otwarty oraz mają
zróżnicowany charakter, biorąc pod uwagę ich znaczenie dla istoty funkcjonowania muzeum jako szczególnej placówki (jednostki), aktywnej w obszarze ochrony
i upowszechniania kultury.
Otóż przegląd wyliczonych przykładowo w art.
2 ustawy o muzeach zakresów działań muzealnych
skłania do wniosku, że część z nich ma podstawowy,
fundamentalny charakter z punktu widzenia działania każdego muzeum, czyli bez realizacji tych działań
żadne muzeum nie może się obyć. Dotyczy to m.in.
gromadzenia zbiorów, ich katalogowania, urządzania wystaw czy zabezpieczenia i konserwacji zbiorów.
W przypadkach innych zakresów działań realizowanie
ich przez każde muzeum byłoby niecelowe lub wręcz
niemożliwe, z uwagi na ograniczenia wynikające m.in.
z określonego statutowo zakresu działania muzeum
(por. uwagi dalej) oraz jego skali i ograniczeń kadrowych. Dotyczy to m.in. takich zakresów działania, jak
choćby organizowanie badań i ekspedycji naukowych
czy prowadzenie działalności wydawniczej.
Jeżeli chodzi o zakresy edukacyjne, wyszczególnione w art. 2 ustawy o muzeach, czyli prowadzenie
działalności edukacyjnej oraz udostępnianie zbiorów
do celów edukacyjnych, to niewątpliwie za bardziej
podstawowy w praktyce muzealnej uznać należałoby
drugi z nich. Trudno bowiem wyobrazić sobie, aby
muzeum wzbraniało się przed udostępnianiem własnych zbiorów do celów edukacyjnych, skoro zbiory
te, w ramach organizowanych przez muzeum wystaw,
i tak są na co dzień udostępniane, także dla osób odbywających edukację na różnych poziomach, w tym dla
dzieci uczących się w szkołach. Mniej niezbędny, choć
niewątpliwie także wskazany w praktyce muzealnej,
jest zakres polegający na prowadzeniu przez muzeum
działalności edukacyjnej, wymagający podejmowania konkretnych inicjatyw edukacyjnych, niezależnie
od tego, czy w strukturze muzeum istnieje odrębna
komórka organizacyjna, wyspecjalizowana w edukacyjnym zakresie działania (dział edukacji).
Trudno jednak nie zauważyć, że zakres aktywności edukacyjnej nie jest równie ważny (podstawowy)
dla wszystkich muzeów, biorąc pod uwagę ich organizacyjno-finansowe zróżnicowanie. Spośród tych, dla
których ma istotne znaczenie, wyróżnić można trzy
rodzaje placówek. Po pierwsze są to muzea, w przypadku których aspekt edukacyjny ich działalności jest
w sposób szczególny eksponowany w przepisach prawa. Dotyczy to np. państwowych muzeów martyrologicznych (art. 10 ust. 5 ustawy o muzeach, w kontekście bezpłatnego wstępu do tych muzeów, powołuje się
na ich szczególny charakter edukacyjny).
24
MUZEALNICTWO
Po drugie działalność edukacyjna jest szczególnie
istotna dla muzeów działających w formule instytucji kultury, czyli wyposażonych w osobowość prawną
poprzez wpis do rejestru instytucji kultury muzeów
państwowych i samorządowych, czyli np. tworzonych
przez gminy oraz inne jednostki samorządu terytorialnego. Świadczy o tym art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy
o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, zgodnie z którym do podstawowych zadań instytucji kultury, w tym muzeów, należy edukacja kulturalna.
Są wreszcie muzea, dla których postawiona na
odpowiednim poziomie działalność edukacyjna decyduje, jako jeden z poddawanych ocenie czynników,
o uzyskaniu kwalifikowanego statusu, jakim jest status muzeum rejestrowanego, czyli wpisanego do Państwowego Rejestru Muzeów, co przekłada się na możliwość korzystania z określonych preferencji, zwłaszcza
finansowych, np. w zakresie zwolnienia z podatku od
nieruchomości. W tym kontekście na uwagę zasługuje
w szczególności załącznik do rozporządzenia Ministra
Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 13 maja
2008 r. w sprawie sposobu prowadzenia Państwowego
Rejestru Muzeów, wzoru wniosku o wpis do Rejestru,
warunków i trybu dokonywania wpisów oraz okoliczności, w jakich można zarządzić kontrolę w celu
ustalenia, czy muzeum spełnia nadal warunki wpisu
do Rejestru (Dz.U. nr 91, poz. 567), zawierający wzór
wniosku o wpis do Państwowego Rejestru Muzeów.
Wzór ten (w części D ppkt 20. 3) przewiduje opisowe
określenie, w formie załącznika, rodzajów działalności
oświatowej muzeum, w tym z niepełnosprawnymi,
traktując tę działalność jako jeden z przejawów upowszechniania zbiorów muzealnych.
W odniesieniu do poszczególnych muzeów, niezależnie od przedstawionych powyżej uwarunkowań
działalności edukacyjnej, wynikających z przepisów
prawnych (ustaw i rozporządzeń), zakres zaangażowania w tę działalność powinien zostać określony
w ramach podstawowego dla każdego muzeum aktu,
jakim jest jego statut (w przypadku muzeów posiadających osobowość prawną, czyli mających status instytucji kultury) albo regulamin (w przypadku muzeów nie
posiadających osobowości prawnej, np. muzeów tworzonych przez fundacje czy osoby fizyczne). W artykule 6 ust. 2 pkt 2 oraz ust. 6 ustawy o muzeach mowa
jest, co prawda ogólnie, że statut (regulamin) określać
powinien zakres działania muzeum. Jeśli zatem muzeum ma prowadzić działalność edukacyjną, powinno
to wynikać z jego statutu, co jest szczególnie istotne
w przypadku muzeów niebędących instytucjami kultury, którym aktywność edukacyjna nie została wyraźnie
przypisana jako ich podstawowe zadanie (por. uwagi
wyżej).
Wymogi kadrowe w kontekście edukacji
Jak to wyżej zaznaczono, muzea nie zostały przypisane do systemu oświaty mimo możliwości realizowania zadań (działań) edukacyjnych. Niemniej powstaje
pytanie, jak kształtują się w świetle obowiązujących
przepisów wymogi kwalifikacyjne pracowników muzeów, pod względem merytorycznego przygotowania do
prowadzenia działalności edukacyjnej, np. polegającej
na organizowaniu lekcji muzealnych.
Jeżeli chodzi o rozporządzenia wykonawcze do ustawy o muzeach oraz do ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, określające wymogi
kwalifikacyjne dla pracowników muzeów – czyli rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
z dnia 13 maja 2008 r. w sprawie wymagań kwalifikacyjnych uprawniających pracowników tworzących
zawodową grupę muzealników do zajmowania stanowisk związanych z działalnością podstawową muzeów
oraz trybu ich stwierdzania (Dz.U. nr 91, poz. 568)
oraz rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia
9 marca 1999 r. w sprawie wymagań kwalifikacyjnych i trybu stwierdzania kwalifikacji uprawniających
do zajmowania określonych stanowisk w niektórych
instytucjach kultury, dla których organizatorem jest
administracja rządowa lub jednostki samorządu terytorialnego (Dz.U. nr 26, poz. 234, z późn. zm.), w którym muzeom poświęcony został w sposób szczególny
załącznik nr 4 – to stwierdzić trzeba, że nie zostały
w nich wyraźnie przewidziane wymogi wobec pracowników muzeów odnośnie do legitymowania się odpowiednim wykształceniem lub przygotowaniem pedagogicznym, najbardziej właściwym z punktu widzenia
aktywności edukacyjnej, w tym prowadzenia zajęć
edukacyjnych.
Nie oznacza to, że aktywność edukacyjna w świetle
wymogów wynikających z powyższych rozporządzeń
jest zupełnie nieistotna. Szczególnie w pierwszym rozporządzeniu dotyczącym muzealników, w załączniku,
przy określeniu wymagań kwalifikacyjnych dla stanowisk kustosza dyplomowanego oraz kustosza mowa
jest o dorobku zawodowym w zakresie wskazanym
w art. 2 ustawy o muzeach, czyli także dotyczącym
prowadzenia działalności edukacyjnej, którą artykuł
ten wyraźnie wymienia.
Muzea i pracownicy muzeów nie zostali także
uwzględnieni w rozporządzeniu Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli
oraz określenia szkół i wypadków, w których można
zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli
(Dz.U. nr 50, poz. 400).
Biorąc pod uwagę praktykę muzealną w kontekście
realizowanych przez poszczególne muzea zadań edukacyjnych i pomijając brak wyraźnych wymogów kwalifikacyjnych, dotyczących pedagogicznego przygotowania (wykształcenia) kadry muzealnej, należałoby zatem
ocenić, czy zakres aktywności edukacyjnej podejmowanej przez dane muzeum nie wymaga zaangażowania
osób, które takie specjalistyczne wykształcenie (przygotowanie) posiadają. Wskazuje na to zresztą pośrednio art. 32 ust. 3 ustawy o muzeach, zgodnie z którym
w muzeach mogą być zatrudnieni specjaliści w innych
niż muzealnik zawodach, związanych z działalnością
muzealną, podobnie jak muzea prowadzące lub koordynujące prace naukowe mogą zatrudniać pracowników naukowych (por. art. 33 ustawy o muzeach).
Rafał Golat
Statutory Context of Educational Activity of Museums
In spite of the fact that museums are organisational units
whose operation is essentially focused on the conduct of cultural activity (within the scope of protection and promotion of
culture), provisions of law that is currently binding in Poland,
in particular the Act on Museums, allow the museums to operate in the field of education. There are two primary ranges of
educational activity presented in Art. 2 of the Act on Museums
i.e. conduct of educational activity by museums and making
museum collections available for educational purposes, i.e.
such activities as lectures organised by museums or coopera-
tion with schools that consists in conducting classes for pupils
of various types of schools.
Involvement in educational activities is particularly important for the museums which have the status of cultural institutions, i.e. state and local government museums that have a legal
personality and are financed from public funds. In the case of
these museums, cultural education is one of their fundamental
tasks. In this context, it is important for the entity establishing
a museum to determine in the museum a charter or regulations
– disregarding the fact whether it is a public museum (a state
MUZEALNICTWO
25
museum or a local government museum) or a museum without
legal personality (established by a foundation or another entity
outside the sector of public finances, including natural persons)
– that the museum has to implement its goals resulting from
Art. 1 of the Act on Museums, inter alia by means of educational
activities, i.e. to perform educational activities and make the
museum collections available for educational purposes.
26
MUZEALNICTWO
Depending on the degree in which a museum is involved in
educational activities in line with the tasks determined in its
charter (regulations), it should have proper personnel at its disposal, including persons with relevant pedagogical experience,
even though legal provisions do not stipulate any specific qualification requirements for museum professionals in this respect.