docRasizm i ksenofobia w Państwach Członkowskich
download 
Reklamacja Transkrypt
Rasizm i ksenofobia w Państwach Członkowskich
Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Rasizm i ksenofobia w Państwach Członkowskich UE tendencje, zmiany dobra praktyka EUMC – Sprawozdanie za rok 2005 Streszczenie 1 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Spis treści Przedmowa 3 Wstęp 5 1. 7 2. Rasizm i dyskryminacja w sektorze zatrudnienia oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie im 9 3. Rasizm i dyskryminacja w sektorze mieszkaniowym oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie im 11 4. Rasizm i dyskryminacja w sektorze oświaty oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie im 13 5. Przemoc i przestępstwa na tle rasistowskim 15 6. Wnioski 17 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. Rozszerzenie Zmiany negatywne i pozytywne Integracja i przeciwdziałanie dyskryminacji Gromadzenie danych 17 18 21 21 7. Opinie 24 7.1. 7.2. Komentarz ogólny 24 Inicjatywy ustawodawcze i instytucjonalne przeciw rasizmowi i ksenofobii 25 Podejście do problemu dyskryminacji rasowej w sektorze zatrudnienia26 Podejście do problemu dyskryminacji rasowej w sektorze mieszkalnictwa 26 Podejście do problemu dyskryminacji rasowej w sektorze oświaty 27 Podejście do problemu przemocy i przestępstw na tle rasistowskim 27 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. 2 Inicjatywy ustawodawcze i instytucjonalne przeciw rasizmowi i dyskryminacji Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Przedmowa Autorstwa Anastasii Crickley, Przewodniczącej Rady Zarządzającej Europejskiego Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii (EUMC) oraz Beate Winkler, Dyrektora EUMC Niniejsze Sprawozdanie Roczne EUMC za rok 2005 jest pierwszym sprawozdaniem rocznym ukazującym się po rozszerzeniu UE, które nastąpiło w 2004 roku. Dlatego też stanowi ono wyczerpujące omówienie dyskryminacji wynikającej z rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i antyislamizmu, a także reakcji na nią, obejmujące wszystkie 25 Państw Członkowskich UE. W sprawozdaniu ujęto wydarzenia z 2004 roku, który był pierwszym pełnym rokiem obowiązywania dyrektywy Rady 2000/43/WE (dyrektywy o równości rasowej). Jednym z zadań tegorocznego sprawozdania jest więc opisanie praktycznych konsekwencji powyższego, pod względem mechanizmów prawnych i instytucjonalnych wprowadzonych przez Państwa Członkowskie w odpowiedzi na tę dyrektywę. Powracającym tematem w niniejszym Sprawozdaniu Rocznym jest zagadnienie „mieszanego obrazu” w kilku obszarach, w tym dotyczących reakcji na dyrektywę. Podczas gdy większość Państw Członkowskich przetransponowała dyrektywę o równości rasowej do końca 2004 roku, cztery Państwa Członkowskie zostały skierowane do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w związku z niewywiązaniem się z wymogów dyrektywy, a kilka Państw Członkowskich nie ustanowiło w tym terminie wyspecjalizowanego organu, mającego na celu zapewnienie wsparcia ofiarom dyskryminacji i promowanie równego traktowania. Innego rodzaju mieszany obraz sytuacji rysuje się w zakresie zmian, które zaszły w 2004 roku. Choć większość Państw Członkowskich w odpowiedzi na dyrektywę wzmocniło swoje ustawodawstwo w dziedzinie przeciwdziałania dyskryminacji, a kilka wprowadziło surowsze środki wobec przestępstw na tle ekstremistycznym i rasistowskim, pozostałych kilka wprowadziło przepisy ustawowe ograniczające niektóre prawa oraz możliwości imigrantów i mniejszości, w zakresie takich zagadnień jak dostęp do obywatelstwa lub prawa do noszenia ubrań wskazujących na przekonania religijne. Ponadto, kilka Państw Członkowskich w swym nowym ustawodawstwie daje powszechnie do zrozumienia, że nowi imigranci nie są mile widziani, raczej z powodów politycznych niż ekonomicznych. Działania takie powodują niepokój w sytuacji, gdy w wielu sektorach brakuje siły roboczej i niemożliwe jest zaspokojenie tej potrzeby wewnętrzną podażą pracowników. Dodatkowo, towarzyszący tym wydarzeniom wyraźnie przeciwny imigrantom dyskurs polityczny utrudnia zadanie osobom i instytucjom, które walczą o różnorodność i przeciw dyskryminacji w Europie. 3 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Przyjęcie 10 nowych Państw Członkowskich pomogło skierować uwagę na włączenie zagadnień związanych z mniejszościami narodowymi w plan działań wymierzonych przeciwko rasizmowi i dyskryminacji. W kilku nowych Państwach Członkowskich Europy Środkowej i Wschodniej żyją dość liczebne populacje Romów. Chociaż obecne traktaty UE nie wspominają o ochronie mniejszości narodowych ani o ich pozytywnych prawach, mniejszości takie, jak Romowie, Sinti, Cyganie i Wędrowcy (Travellers), objęte są środkami przeciwdziałającymi dyskryminacji. Niniejsze Sprawozdanie Roczne wskazuje dowody na dyskryminację tych populacji we wszystkich zasadniczych obszarach opisanych w sprawozdaniu – w sferze zatrudnienia, zakwaterowania i oświaty – pokazując także, że padają one regularnie ofiarą przemocy na tle rasistowskim. Dyrektywy UE dotyczące przeciwdziałania dyskryminacji mają więc potencjalnie ogromne znaczenie dla tych mniejszości, ponieważ umożliwiłyby przerwanie błędnego koła ubóstwa, uprzedzeń i dyskryminacji, jakich one doświadczają. Dwoma incydentami, które wywarły wpływ na demonstrację przekonań rasistowskich w 2004 roku były: w marcu – podłożenie bomb w pociągach w Madrycie oraz w listopadzie – zabójstwo Theo van Gogha w Amsterdamie. W niniejszym sprawozdaniu podano informacje o przypadkach przemocy na tle rasistowskim, wymierzonej przeciwko ludziom lub mieniu, które nastąpiły bezpośrednio po dwóch wspomnianych wyżej wydarzeniach, w tym także w krajach innych niż Hiszpania i Holandia. Rozdział o przemocy i przestępstwach na tle rasistowskim pokazuje, jakiego rodzaju dane są dostępne na temat problemu przemocy na tle rasistowskim w UE. Po raz kolejny dane statystyczne w tym zakresie dają mieszany obraz sytuacji. Choć w siedmiu Państwach Członkowskich istnieją odpowiednie dane statystyczne, umożliwiające dokonanie przeglądu tendencji w zakresie przemocy i przestępstw na tle rasistowskim, w wielu innych krajach daje się zaobserwować kompletny brak możliwych do wykorzystania danych na ten temat. Zmierzenie rzeczywistych rozmiarów problemu i ukierunkowanie przeciwdziałających mu środków będzie możliwe dopiero wtedy, gdy więcej Państw Członkowskich poważniej zajmie się zbieraniem danych na temat incydentów na tle rasistowskim. Nie ulega wątpliwości, że walka z rasizmem i ksenofobią musi stać się priorytetem działań Unii Europejskiej, aby nadać mocy pozytywnej dyskusji na temat różnorodności i równości. EUMC będzie kontynuować swe wysiłki we wspieraniu Unii Europejskiej i jej Państw Członkowskich w próbach wykorzenienia rasizmu, ksenofobii, islamofobii i antysemityzmu w społeczeństwie europejskim. Na koniec chciałybyśmy wykorzystać okazję i podziękować Radzie Zarządzającej i pracownikom EUMC za zaangażowanie i ciężką pracę w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Mamy nadzieję na dalsze pozytywne zmiany i osiągnięcia w nadchodzącym roku. Anastasia Crickley Przewodnicząca Rady Zarządzającej EUMC 4 Beate Winkler Dyrektor EUMC Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Wstęp Sprawozdanie Roczne EUMC za rok 2005 zawiera informacje za rok 2004 w zakresie przypadków występowania przejawów rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i antyislamizmu i reakcji na nie w 25 Państwach Członkowskich UE. Podobnie jak w sprawozdaniu ubiegłorocznym, także i w tym omówiono pięć obszarów tematycznych, obejmujących ustawodawstwo, zatrudnienie, zakwaterowanie, oświatę oraz przemoc i przestępstwa na tle rasistowskim. Jednak w odróżnieniu od poprzednich sprawozdań, w tegorocznym sprawozdaniu nie wybrano jednego z tych obszarów do szczególnie głębokiej analizy. Zamiast tego, wszystkie zagadnienia omówiono w równym stopniu. Istnieją, niemniej jednak, pewne tematy, które wyróżniają się spośród innych w tym roku, szczególnie kwestia konsekwencji rozszerzenia UE w 2004 roku o dziesięć nowych Państw Członkowskich, a także ciągłe skupienie się na skutkach dyrektyw o przeciwdziałaniu dyskryminacji. Ustalenia zaprezentowane w niniejszym Sprawozdaniu Rocznym są wynikiem ciągłego gromadzenia danych w ramach utworzonej przez EUMC europejskiej sieci informacji o rasizmie i ksenofobii (RAXEN). W sieci tej, każde z 25 Państw Członkowskich posiada jeden krajowy punkt centralny (KPC), który jest odpowiedzialny za gromadzenie danych w ramach wspólnych zagadnień w każdym z pięciu obszarów tematycznych. KPC składają się ze związków partnerskich organizacji, które zwykle powoływane są przez takie organy jak organizacje pozarządowe walczące z rasizmem, uniwersyteckie ośrodki badawcze, instytuty praw człowieka lub organizacje związane z władzami państwa. Proces tworzenia Sprawozdania Rocznego rozpoczyna się od zatwierdzenia przez Zarząd EUMC jego treści, struktury i harmonogramu. Następnie KPC otrzymują prośbę o zgromadzenie informacji z różnorodnych źródeł, we współpracy z różnymi organizacjami i interesariuszami krajowymi, zgodnie z określonymi i wspólnymi wytycznymi. Każdy KPC przygotowuje „Sprawozdanie krajowe”, a na podstawie informacji zawartych w tych sprawozdaniach krajowych tworzone są rozdziały tematyczne – niektóre wewnętrznie, a niektóre przez podwykonawców. Jednocześnie krajowi łącznicy rządowi z każdego Państwa Członkowskiego sprawdzają dokładność informacji. Pierwsza pełna wersja robocza jest przygotowywana przez EUMC do zaopiniowania przez członków Rady Zarządzającej w okolicy czerwca każdego roku, a ostateczny projekt przygotowywany jest do zatwierdzenia przez Radę Zarządzającą w październiku w roku publikacji. Główna zmiana w zakresie gromadzenia danych w tegorocznym sprawozdaniu wynika z uwzględnienia dziesięciu nowych Państw Członkowskich UE od 1 maja 2004 roku, co oznacza dziesięć nowych zbiorów informacji koniecznych do zebrania w każdym z wyżej wspomnianych obszarów. Chociaż nie wszystkie Państwa Członkowskie mogły przedstawić wyczerpujące dane w każdym z głównych obszarów tematycznych, uwzględniono bardzo wiele nowych danych, pochodzących z nowoprzyjętych Państw Członkowskich. 5 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Mimo że w każdym z głównych obszarów można znaleźć przykłady „dobrych” lub obiecujących praktyk, zarówno w krajach Piętnastki1, jak i w nowych Państwach Członkowskich, wyraźnie widać, że niektóre Państwa Członkowskie wykazują względną aktywność w podejmowaniu inicjatyw przeciwko rasizmowi i dyskryminacji, podczas gdy inne pozostają w tyle. Rozszerzenie UE stawia nowe wyzwania pod względem gromadzenia danych, w tym także w odniesieniu do grup, takich jak Romowie, które są szczególnie podatne na przejawy rasizmu. Mimo że w pewnych obszarach występują luki w danych, tegoroczne sprawozdanie stanowi pierwsze wyczerpujące omówienie dyskryminacji wynikającej z rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i antyislamizmu, a także reakcji na nią, obejmujące wszystkie 25 Państw Członkowskich UE. 1 6 Pojęcie „Piętnastka” jest używane jako termin skrótowy na określenie 15 „starych” Państw Członkowskich UE, przed rozszerzeniem UE w 2004 roku do 25 państw. Odpowiednio, „Dziesiątka” odnosi się do 10 nowych Państw Członkowskich. Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 1. Inicjatywy ustawodawcze i instytucjonalne przeciw rasizmowi i dyskryminacji W ubiegłorocznym Sprawozdaniu Rocznym EUMC, rozdział o ustawodawstwie koncentrował się przede wszystkim na transpozycji dwóch nowych dyrektyw o równości – na dyrektywie Rady 2000/43/WE (dyrektywa „o rasach”) oraz na dyrektywie Rady 2000/78/WE (dyrektywa o zatrudnieniu). W tegorocznym rozdziale zbadano zakres swobody w transpozycji dyrektyw po pierwszym pełnym roku ich obowiązywania, a także zaobserwowano formy praktycznego wdrożenia tych aktów. TRANSPOZYCJA DYREKTYW UE Sprawozdania krajowych punktów centralnych (KPC) w ramach sieci RAXEN wykazują, że większość spośród 25 Państw Członkowskich przetransponowała dyrektywy w całości. Sprawy czterech Państw Członkowskich – Niemiec, Luksemburga, Austrii i Finlandii – zostały skierowane do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) z powodu niewywiązania się przez te państwa z wymogów dyrektywy o równości rasowej, a później, w tym samym roku, ta sama czwórka została postawiona przed ETS z powodu niedostosowania się do dyrektywy o równości szans zatrudnienia. Kilku Państwom Członkowskim nie udało się ustanowić wyspecjalizowanego organu odpowiedzialnego za promowanie równego traktowania i zapewnianie pomocy ofiarom dyskryminacji. W prawie połowie Państw Członkowskich istniejący dotychczas organ przejął odpowiednie obowiązki. Inne kraje powołały całkowicie nowy organ, przy czym w większości przypadków organ taki otrzymał wielorakie uprawnienia w zakresie wszelkich przyczyn dyskryminacji wskazanych w dyrektywach. Kwestia ta wywołała spór o względne wady i zalety tego rodzaju organów działających na rzecz równości, zajmujących się wieloma zagadnieniami, w stosunku do organów wyspecjalizowanych w pracy nad jednym zagadnieniem. Innym problemem zgłoszonym w odniesieniu do przepisów ustawowych były argumenty wysuwane w kilku krajach o tym, że pominięto niektóre obszary zainteresowania, a także pytania o to, czy zmiany dotyczące przeniesienia ciężaru dowodowego są adekwatne oraz czy dostępne sankcje mają rzeczywiście charakter „odstraszający”. Mimo że pomiędzy poszczególnymi Państwami Członkowskimi występują różnice pod względem sposobu transpozycji dyrektyw, różnice te nie mają związku z podziałem na Piętnastkę i „nowe” Państwa Członkowskie. NOWE PRZEPISY DOTYCZĄCE MNIEJSZOŚCI Mimo że na mocy dyrektyw UE Państwa Członkowskie wprowadziły przepisy przyznające większą ochronę mniejszościom rasowym/etnicznym oraz populacjom 7 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii imigrantów, niektóre kraje zdecydowały się także na wprowadzenie innych środków ustawowych, służących ograniczaniu różnych praw i szans imigrantów i mniejszości, w różnym stopniu uwzględniając w tych przepisach kwestie prawa wjazdu i obywatelstwa lub praw do noszenia ubrań świadczących o przekonaniach religijnych. W niektórych Państwach Członkowskich podjęto próby ponownego zdefiniowania mniejszości narodowych, faworyzujące niektóre grupy kosztem innych. Jeżeli takie środki zostaną przyjęte, w wielu przypadkach zagrożą one prawom populacji Romów. Jednocześnie pojawiają się obiecujące informacje o tym, ze niektóre Państwa Członkowskie są w trakcie wprowadzania przepisów ustawowych obejmujących przestępców na tle rasistowskim. Niektóre Państwa Członkowskie wprowadziły ustawy i wszczęły działania mające na celu zwalczanie i karanie nielegalnego wykorzystywania Internetu przez ekstremistyczne ugrupowania prawicowe. Wśród Państw Członkowskich odnotowano także próby ułatwienia procedur ścigania przestępstw na tle rasistowskim oraz zwiększenia sankcji wymierzonych przeciw sprawcom takich przestępstw. 8 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 2. Rasizm i dyskryminacja w sektorze zatrudnienia oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie im Odmienny obraz sytuacji dają z jednej strony polityki mające na celu zwalczanie dyskryminacji na rynku pracy, a z drugiej strony polityki Państw Członkowskich ograniczające prawa obcokrajowców oraz, na przykład, ograniczające łączenie rodzin i zawieranie małżeństw przez osoby niebędące obywatelami danego kraju. Wydaje się, że istnieje konflikt pomiędzy zapotrzebowaniem na imigrująca siłę roboczą, pracą bez dyskryminacji, a dążeniem Państw Członkowskich do pokazania, że podejmują one działania zmierzające do ograniczenia i kontrolowania imigracji. Chociaż świadomość nielegalności dyskryminacji rasowej wydaje się powoli wzrastać, wielu pracowników ma prawo legalnego pobytu to jednak ograniczone pozwolenie na pracę naraża ich na wykorzystywanie i dyskryminację, a także – szczególnie w przypadku pracowników nieudokumentowanych – powoduje zjawisko wyłączenia. Z kolei wykluczenie wzmacnia zachowania rasistowskie w populacji większościowej. PODZIAŁ RYNKÓW PRACY NA SEGMENTY Sprawozdania krajowe z większości Państw Członkowskich wykazują ogólną zgodność pod względem pojawienia się segmentacji rynków pracy według pochodzenia etnicznego lub narodowościowego. Pracownicy będący imigrantami lub pochodzący z mniejszości etnicznej są nieproporcjonalnie pogrupowani w najniższych kategoriach zawodowych w najmniej prestiżowych sektorach zatrudnienia. Mimo że w każdym Państwie Członkowskim występują odmienne wzorce, niektóre grupy są nadreprezentowane w kategorii ofiar dyskryminującego traktowania w zakresie zatrudnienia. Wysokiego stopnia dyskryminacji doświadczają zwykle imigrujący pracownicy z Afryki, Bliskiego Wschodu, Azji oraz Ameryki Środkowej i Południowej. Istnieją także dane wskazujące na dyskryminację niedawno przybyłych imigrantów z krajów Europy Wschodniej, takich jak Rosja i Ukraina. W niektórych nowych Państwach Członkowskich szczególnie zagrożeni dyskryminacją w zakresie zatrudnienia są Romowie, wśród których obserwowany jest wyjątkowo wysoki poziom bezrobocia. Istnieją także dane wskazujące, iż większe trudności na rynku pracy, jakie odczuwają osoby spoza UE, są podobne do tych, jakie mają obywatele urodzeni poza krajem lub których rodzice urodzili się za granicą i którzy wyraźnie różnią się od reszty populacji. Na przykład, mimo że wśród obywateli Iraku mieszkających w Finlandii wskaźnik bezrobocia wynosi 72%, ten sam wskaźnik dla urodzonych w Iraku obywateli Finlandii równy jest 64%, w porównaniu do zaledwie 9% w przypadku Finów urodzonych w kraju. 9 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii BADANIE DYSKRYMINACJI Przejawy nierówności szans zatrudnienia są często tłumaczone „kapitałem ludzkim” poszczególnych osób, na przykład ich poziomem wykształcenia. Tego rodzaju jednostronne wytłumaczenie jest coraz częściej poddawane krytycznej analizie poprzez badania, w tym eksperymenty „testujące dyskryminację”, przy czym w 2004 roku w różnych państwach Członkowskich donoszono o prowadzeniu takich badań, przybierających odmienne formy. W porównaniu do lat poprzednich, w 2004 roku KPC przedstawiły znacznie więcej przykładów różnych form testowania dyskryminacji. Na przykład badacze z Uniwersytetu Paryskiego złożyli życiorysy w odpowiedzi na 258 ogłoszeń o pracę i zaobserwowali, że niepełnosprawni kandydaci, a po nich także osoby pochodzące z Afryki i Afryki Północnej, byli głównymi ofiarami dyskryminującego traktowania. Inne testy przeprowadzono w Danii, Niemczech, na Węgrzech, w Holandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Warto zauważyć, że większości z nich nie przeprowadzili badacze, lecz dziennikarze telewizyjni lub prasowi, podkreślając dyskryminujące odpowiedzi pracodawców wobec kandydatów o pochodzeniu związanym z mniejszością etniczną. W Danii dziennikarze zauważyli także, że agencje pośrednictwa pracy zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, były gotowe przyjąć polecenia pracodawców o nieprzysyłaniu imigrantów w charakterze kandydatów do pracy. Pojawiły się także szczególne przypadki dyskryminacji w pracy, związane z nieuzasadnionym traktowaniem, znęcaniem się ze względów rasistowskich i zwalnianiem z pracy, które ujawniono w 2004 roku w wyniku postępowań przed sądem i trybunałem. Chociaż bezpośrednia dyskryminacja podczas rekrutacji pracowników jest zwykle ukryta, a jej działanie jest niewidoczne dla ofiary, zwrócono uwagę na kilka rażących przypadków, w których w sposób szczególny z rekrutacji wykluczono Romów. DOBRE PRAKTYKI Z drugiej strony, KPC odnotowały obiecujące przykłady różnorodnych inicjatyw, których celem jest zapobieganie dyskryminacji pod względem szans zatrudnienia. Wiele z nich ma związek ze środkami pochodzącymi z UE i/lub jest związanych z krajowymi programami ukierunkowanymi na wdrożenie dyrektyw europejskich. W kilku Państwach Członkowskich władze, zrzeszenia pracodawców i poszczególne przedsiębiorstwa opracowały karty, kodeksy lub zachęty do stosowania dobrych praktyk przeciwdziałających rasizmowi i dyskryminacji. Zgłoszono także kilka specyficznych projektów, mających na celu zwiększenie dostępu Romów do zatrudnienia, w tym inicjatywy finansowane w ramach programów PHARE oraz EQUAL. 10 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 3. Rasizm i dyskryminacja w sektorze mieszkaniowym oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie im W przypadku wszystkich Państw Członkowskich UE dostępne informacje wskazują, że w sektorze mieszkaniowym grupy mniejszości, imigranci, uchodźcy oraz azylanci regularnie stykają się z dyskryminacją i rasizmem. Istnieje bardzo wiele dowodów na to, że Romowie są grupą najbardziej zagrożoną przejawami dyskryminacji i rasizmu w sektorze mieszkaniowym. OGRANICZONY DOSTĘP DO ZAKWATEROWANIA Według oficjalnych i nieoficjalnych źródeł informacji, bezpośrednie przykłady dyskryminacji przejawiają się na kilka sposobów. Kilka KPC zgłosiło występowanie wyraźnego ograniczenia dostępu do zakwaterowania związanego z pochodzeniem etnicznym lub narodowością. Przykłady obejmują dyskryminujące ogłoszenia dotyczące nieruchomości, dyskryminację w administrowaniu listami osób oczekujących na zakwaterowanie, a także kategoryczne odmowy właścicieli nieruchomości, agentów pośrednictwa nieruchomości i spółdzielni mieszkaniowych. Podobnie jak w sektorze zatrudnienia, jedną ze zwykłych metod określania tego rodzaju bezpośredniej dyskryminacji w sektorze mieszkaniowym jest przeprowadzenie eksperymentów testujących dyskryminację. W Danii testowanie spółdzielni mieszkaniowych poprzez ogłoszenia w gazecie wykazało, że we wszystkich przypadkach wnioskodawca o nazwisku pochodzenia duńskiego otrzymywał informacje o krótszym czasie oczekiwania, natomiast w Hiszpanii podobne badanie wykazało, że agencje pośrednictwa nieruchomości rzadziej oferują mieszkania imigrantom niż rodowitym Hiszpanom. NIEODPOWIEDNIE WARUNKI MIESZKANIOWE Częściowo w wyniku wspomnianych wyżej procesów wyłączenia społecznego imigranci i mniejszości często muszą znosić nieodpowiednie warunki mieszkaniowe. Kilka KPC przedstawiło statystyki pokazujące, że obcokrajowcy częściej niż populacja większościowa mieszkają w małych i przepełnionych mieszkaniach oraz w warunkach niehigienicznych i niewystarczających pod względem infrastrukturalnym. Niektóre KPC z Państw Członkowskich takich, jak Grecja, Irlandia i Cypr, zgłaszały szczególnie przepełnione lub niespełniające standardów miejsca zakwaterowania dla azylantów i uchodźców w schroniskach i innych miejscach. 11 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Istnieją także informacje z kilku Państw Członkowskich o tym, że obcokrajowcy są obciążani wyższymi czynszami niż obywatele danego kraju. W kilku Państwach Członkowskich KPC informują o niemożliwych do przyjęcia warunkach umów lub o braku jakichkolwiek umów z obcokrajowcami. Spotykają się oni także z nadmiernymi wymaganiami względem zaliczek, z odmową zaakceptowania poręczycieli i wymogami przedstawienia nadmiernej liczby dokumentów lub dokumentów niepotrzebnych. Sytuację pogarsza fakt, że obcokrajowcy nie kwalifikują się w niektórych Państwach Członkowskich do otrzymania zakwaterowania socjalnego i w związku z tym są zmuszeni do poszukiwania lokum w prywatnym sektorze wynajmu, gdzie czynsze mogą być windowane w górę. Z drugiej strony sektora mieszkalnego informacje pochodzące z Państw Członkowskich, takich jak Niemcy i Wielka Brytania, wskazują, że własność lokali jest mniej rozpowszechniona wśród mniejszości etnicznych i populacji obcokrajowców. SEGREGACJA Segregacja w sektorze mieszkaniowym jest powszechna w całej UE. Przykłady segregacji pochodzą z Hiszpanii, Cypru, Portugalii i Szwecji. Wydaje się, że segregacja terytorialna szczególnie ostro rysuje się w przypadku populacji Romów w Czechach, Hiszpanii i na Węgrzech. W porównaniu do powyższego, przykłady pośredniej dyskryminacji w zakresie mieszkalnictwa pojawiają się znacznie rzadziej, jednak można ją zaobserwować w zakresie dostępu do zakwaterowania, który uzależniony bywa od narodowości, okresu pobytu w kraju oraz statusu finansowego i sytuacji ekonomicznej wnioskodawcy. INICJATYWY PRZECIWKO DYSKRYMINACJI Zgłoszone inicjatywy w zakresie „dobrych praktyk” w mieszkalnictwie zostały przekazane przez władze krajowe, samorządowe oraz organizacje pozarządowe. W ramach niektórych programów budowane są lokale lub kupowane są i odnawiane opuszczone mieszkania, a także podejmowane są inicjatywy mające na celu udostępnienie tych miejsc poprzednio wykluczonym mniejszościom. Niektóre miasta w Austrii posiadają szczególne polityki w zakresie przełamywania „normalnego” wykluczenia obcokrajowców z zakwaterowania komunalnego i udostępniania części takich lokali obcokrajowcom. W ramach projektów mieszkaniowych prowadzonych w kilku krajach istnieją porozumienia i umowy dla lokatorów, dotyczące pracy na rzecz różnorodności i przeciwdziałania rasizmowi, istnieją także kodeksy etyczne dla władz miejskich, mające na celu zwalczanie dyskryminacji w dostępie do zakwaterowania. 12 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 4. Rasizm i dyskryminacja w sektorze oświaty oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie im Z udostępnionych danych wynika jasno, że osiągnięcia edukacyjne wielu grup imigrantów i mniejszości pozostają w tyle za osiągnięciami w tej dziedzinie, uzyskiwanymi przez populacje większościowe w Państwach Członkowskich. Niektóre dane podkreślają także fakt, że mniejszości są traktowane dyskryminująco. SŁABE WYNIKI EDUKACYJNE Wysokie wskaźniki niepowodzeń edukacyjnych są szczególnie zauważalne wśród imigrantów z krajów nienależących do UE oraz w niektórych grupach mniejszości narodowych. Gorszą pozycję w edukacji uczniów wywodzących się ze środowiska imigrantów można także zauważyć w wynikach badania OECD PISA, które opublikowano w grudniu 2004 r. Zasadniczo, obserwacje te są także miarodajne dla uczniów, których rodzice urodzili się za granicą, ale którzy wychowali się w kraju przyjmującym i tam otrzymali całą swoją edukację. Najbardziej narażonymi grupami, stykającymi się z rasizmem i dyskryminacją w oświacie, są Romowie i Wędrowcy (Travellers). Możliwe jest jednak wskazanie w poszczególnych Państwach Członkowskich innych grup mniejszościowych, niebędących imigrantami, które są narażone na niekorzystne działania i słabe wyniki edukacyjne, takich jak mniejszość muzułmańska w Grecji. NADREPREZENTACJA W EDUKACJI SPECJALNEJ W sprawozdaniach na temat nierówności edukacyjnej, dwoma głównymi problemami są segregacja oraz nadreprezentacja niektórych grup w „edukacji specjalnej”. Mimo że kilka Państw Członkowskich donosi o powyższych zjawiskach jako o problemach dotyczących różnych grup imigrantów/mniejszości, to największa liczba odniesień do tego problemu dotyczy Romów. W kilku Państwach Członkowskich odnotowano nieproporcjonalnie liczebne skupiska romskich uczniów w niektórych klasach oraz nadmierną gotowość do określania dzieci romskich jako upośledzonych edukacyjnie i posiadających problemy z uczeniem się. SYMBOLE RELIGIJNE W SZKOŁACH Kwestia symboli religijnych w szkołach, szczególnie noszenie chustek na głowę, wywołała w 2004 roku wiele kontrowersji w niektórych Państwach Członkowskich (choć nie w innych). Francuska ustawa zakazująca noszenia widocznych symboli 13 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii religijnych weszła w życie w 2004 roku. Donoszono o pojedynczych przypadkach sporów na ten temat w szkole w Belgii, we francuskiej szkole w Madrycie oraz w szkole katalońskiej. W Holandii i Szwecji donoszono o tym, że szkoły zostały poinstruowane, iż teoretycznie mogą one wprowadzić zakaz noszenia niektórych elementów odzieży, jednak jedynie wtedy, gdy można wykazać, że powodują one konkretne problemy. W Austrii próba zabronienia jednej dziewczynce chodzenia do szkoły w chustce na głowie, podjęta przez pewnego dyrektora szkoły, zakończyła się niepowodzeniem po tym, jak władze oświatowe jasno stwierdziły, że tego rodzaju zakaz stanowi pogwałcenie zasady wolności religijnej. W Wielkiej Brytanii istnieje ogólnie przyjęta tradycja tolerancji wobec noszenia symboli religijnych, choć w 2004 roku pojawił się w sądzie spór dotyczący chęci noszenia przez jedną z uczennic odzieży długiej do kostek, zgodnej z jej przekonaniami religijnymi. INICJATYWY OŚWIATOWE Sprawozdania krajowe opisują wiele inicjatyw podjętych w sektorze oświaty. Niektóre Państwa Członkowskie wprowadzają nowy, międzykulturowy sylabus oraz nowe elementy programu nauczania, dotyczące problemu rasizmu i antysemityzmu. Zgłoszono wiele inicjatyw związanych z dyskryminacją dzieci romskich, takich jak projekt integrowania dzieci romskich w dominujący nurt oświaty w Słowenii, który już daje pozytywne wyniki czy nowa ustawa w Czechach zajmująca się problemem skrajnej segregacji dzieci romskich w edukacji. W Słowacji podjęto próby wyeliminowania segregacji dzieci romskich na dwa sposoby. Pierwszy z nich oparty jest na środkach motywujących i zakłada przyznawanie grantów na projekty, mające na celu szkolenie nauczycieli z zakresu edukacji dzieci romskich, drugi natomiast korzysta ze środków przymusowych, takich jak wszczynanie kroków prawnych przeciwko dyrektorom szkół formalnie odpowiedzialnym za przenoszenie dzieci do szkół specjalnych. Sprawozdania KPC sugerują, że sponsorowane przez UE projekty w dziedzinie edukacji mniejszości prawdopodobnie wywrą pozytywny wpływ w „nowych” Państwach Członkowskich poprzez stymulowanie debaty i tworzenie klimatu dla bardziej otwartego dialogu na temat mniejszości. Przed przystąpieniem tych Państw Członkowskich do UE kilka tych projektów już zostało przeprowadzonych, a wiele z nich było finansowanych w ramach programu Unii Europejskiej PHARE. 14 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 5. Przemoc i przestępstwa na tle rasistowskim W 2004 roku miało miejsce kilka incydentów, które wywarły negatywny wpływ na relacje pomiędzy społecznościami oraz na demonstrację przekonań rasistowskich i przestępstw na poziomie poszczególnych Państw Członkowskich i szerszym, szczególnie zamachy bombowe w Madrycie (w marcu 2004 roku) oraz zabójstwo Theo van Gogha w Holandii (w listopadzie 2004 roku). REJESTR INCYDENTÓW W krajach Piętnastki brakuje publicznie dostępnych, oficjalnych danych na temat przypadków przemocy i przestępstw na tle rasistowskim dla Grecji, Hiszpanii, Włoch i Portugalii. Dla porównania, Wielka Brytania2 posiada najbardziej wyczerpujące, spośród wszystkich krajów Piętnastki, dane dostępne publicznie na temat przemocy i przestępstw na tle rasistowskim, zawierające rejestry różnego rodzaju incydentów na tle rasistowskim. W Niemczech i Austrii gromadzenie danych koncentruje się w wąskim zakresie na zakazanych działaniach (prawicowych) ugrupowań ekstremistycznych, podczas gdy w Belgii, Luksemburgu i Holandii gromadzone są oficjalne dane na temat różnego rodzaju przypadków dyskryminacji na tle rasowym, które mogą obejmować przemoc i przestępstwa wynikające z rasizmu. Wśród nowych Państw Członkowskich, według danych przekazanych przez KPC w ramach sieci RAXEN, Czechy, Węgry, Polska i Słowacja gromadzą oficjalne dane na temat przemocy i przestępstw na tle rasistowskim (i związanych z nimi działań) w ujęciu szerszym niż ograniczone odniesienia do spraw sądowych, które gromadzone są w innych krajach. Państwa Członkowskie posiadające skuteczne mechanizmy gromadzenia danych i szerokie definicje „incydentów na tle rasistowskim”, takie jak Wielka Brytania, stymulują zgłaszanie i rejestrowanie takich incydentów. Dzięki temu, Wielka Brytania z 52 694 incydentami na tle rasistowskim zgłoszonymi na policję w latach 2003–2004, ma wśród 25 krajów UE najwyższą liczbę zarejestrowanych incydentów na tle rasistowskim. Niemcy odnotowały drugą co do wielkości liczbę oficjalnie zarejestrowanych przestępstw wśród 25 krajów UE – 6474 przestępstwa zarejestrowane jako „przestępczość motywowana przekonaniami politycznymi prawicowymi” w pierwszych dziesięciu miesiącach 2004 roku. Dla porównania Francja, w której mieszka duża populacja mniejszości etnicznych, oficjalnie odnotowała w 2004 roku jedynie 1 565 gróźb i działań związanych z rasizmem, ksenofobią i antysemityzmem. W dziesięciu nowych Państwach Członkowskich oficjalne rejestry różnego rodzaju przestępstw na tle rasistowskim, ksenofobicznym i religijnym wykazują rozpiętość od 25 przypadków na Węgrzech (2004) do 209 przypadków w Czechach (styczeń – listopad 2004 r.). Zasadniczo, ogromna różnica pomiędzy 25 Państwami Członkowskimi UE w odnotowanej 2 Ilekroć mowa jest o oficjalnych danych z „Wielkiej Brytanii”, oznacza to dane wymiaru sprawiedliwości dla Anglii i Walii. 15 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii liczbie przypadków przemocy i przestępstw na tle rasistowskim mówi nam tak samo dużo o nieadekwatności i niejednolitości sposobów gromadzenia danych, jak o rzeczywistym zasięgu przemocy i przestępczości na tle rasistowskim w UE. GRUPY OFIAR I SPRAWCY Według oficjalnych i nieoficjalnych raportów na temat przemocy i przestępstw na tle rasistowskim najbardziej zagrożonymi grupami ofiar w UE są mniejszości etniczne w populacji danego kraju, nieudokumentowani imigranci, Żydzi, Muzułmanie, osoby pochodzące z Afryki Północnej, z byłego Związku Radzieckiego i byłej Jugosławii, uchodźcy/azylanci oraz Romowie/Sinti/Cyganie/Wędrowcy (Travellers). Poszczególne historie i cechy populacji nowych Państw Członkowskich powodują, że Romowie i osoby z byłego Związku Radzieckiego są często stają się ofiarami przekonań i działań rasistowskich. Dostępne dane, pochodzące z krajów Piętnastki, wskazują, że sprawcami przemocy na tle rasowym i związanych z nią przestępstw są zarówno członkowie politycznie motywowanych organizacji ekstremistycznych, jak i młodzi mężczyźni i inne osoby niezwiązane z takimi grupami. ROLA POLICJI Dodatkowym problemem jest fakt, że jedna trzecia spośród 25 Państw Członkowskich wskazuje na akty przemocy i agresji wymierzone przeciwko mniejszościom narodowym i grupom obcokrajowców, których sprawcami są przedstawiciele władz publicznych, tj. policjanci i pracownicy urzędów imigracyjnych. W odróżnieniu od tych niepokojących doniesień, KPC informują także o wielu pozytywnych inicjatywach policji, mających na celu zwalczanie rasizmu w strukturach policyjnych, budowanie relacji w społeczności i/lub pomaganie ofiarom przemocy i przestępstw na tle rasistowskim. Wśród dziesięciu nowych Państw Członkowskich pojawiło się kilka inicjatyw w ramach „dobrych praktyk”, szczególnie ukierunkowanych na rozwiązanie problemu relacji policji ze społecznością romską. 16 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 6. Wnioski Tegoroczne Sprawozdanie Roczne EUMC po raz pierwszy objęło UE złożoną z 25 Państw Członkowskich. Podczas gdy w ubiegłym roku sprawozdanie zawierało wstępny przegląd 10 przystępujących krajów wyłącznie w obszarze edukacji, w sprawozdaniu za rok 2004 dziesięć nowych Państw Członkowskich zostało uwzględnionych we wszystkich omawianych aspektach. 6.1. Rozszerzenie Jedną z konsekwencji procesu rozszerzenia jest zwiększenie zakresu tegorocznego sprawozdania EUMC w porównaniu do lat poprzednich. Wśród krajów Piętnastki istnieje kilka grup, które były w głównej mierze celami rasizmu, ksenofobii i dyskryminacji. Z jednej strony są to pracownicy imigrujący w ciągu trzech dziesięcioleci po drugiej wojnie światowej i ich potomkowie (którzy zasadniczo otrzymują obywatelstwo, ale nadal określani są jako grupy mniejszości etnicznych), a także osoby o korzeniach muzułmańskich, które mieszczą się w tej szerokiej kategorii. Z drugiej strony, mamy do czynienia z populacjami mniejszościowymi, w tym z populacją Żydów, mniejszości narodowych oraz Romów, Sinti, Cyganów i Wędrowców (Travellers). Istnieją także najnowsze grupy imigrantów, w tym uchodźcy. Czasem problem rasizmu i dyskryminacji obejmuje wszystkie te grupy, a w niektórych przypadkach pojawiają się problemy szczególne dla danej grupy, takiej jak Muzułmanie czy Żydzi. MNIEJSZOŚCI W DZIESIĘCIU PAŃSTWACH UE Wraz z rozszerzeniem UE do 25 Państw Członkowskich, poszerzyła się także perspektywa problemu. Chociaż populacje Romów mieszkają w 24 Państwach Członkowskich UE, bardzo liczebne społeczności romskie występują w nowych Państwach Członkowskich Europy Środkowej i Wschodniej (szczególnie w Czechach, na Węgrzech i w Słowacji). W przeciwieństwie do powyższego, inne grupy nie są w tak samo dużym stopniu rozproszone w dziesięciu krajach UE. W większości dziesięciu nowych Państw Członkowskich nie nastąpiła imigracja za pracą, jak w wielu krajach Piętnastki w okresie powojennym, w związku z czym nie występuje związany z tym wzrost nowych społeczności mniejszości narodowych, ze wszystkimi związanymi z nim problemami „drugiego pokolenia”. W państwach nadbałtyckich istnieje jednak duża rosyjska mniejszość, wynikająca z napływu imigrantów z terytoriów byłego Związku Radzieckiego. Historyczne społeczności żydowskie, które istniały w niektórych Państwach Członkowskich, zostały w znacznym stopniu wyniszczone podczas Holocaustu. Obecnie istniejąca populacja Żydów jest względnie niewielka, a w połowie nowych Państw Członkowskich w sprawozdaniach KPC nie zgłoszono żadnych przypadków antysemityzmu. (Niemniej jednak ataki na tle antysemickim na ludzi i mienie odnotowano w Czechach, na Węgrzech, Litwie i w Słowacji.) W dziesięciu 17 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii nowych krajach istnieje względnie niewielka populacja muzułmańska, a NFPs nie donosiły o większych przejawach rasizmu wymierzonego przeciw Muzułmanom. Podobnie jak stwierdzono w ubiegłorocznym sprawozdaniu, problemy związane z edukacją Muzułmanów nie przybrały charakteru problemu publicznego w nowych Państwach Członkowskich, w przeciwieństwie do kilku państw Piętnastki. ZAGADNIENIA ZWIĄZANE Z ROMAMI Temat ten pojawia się nie dlatego, że w tegorocznym sprawozdaniu zdecydowano się skupić na Romach w większym stopniu niż na innych grupach, lecz w związku z tym, że bardzo wiele sprawozdań NFPs na temat 10 nowych Państw Członkowskich dotyczyło głównie lub wyłącznie problemów z Romami, a także dlatego, że kiedy w nowych Państwach Członkowskich poruszany jest temat rasizmu i dyskryminacji, jest to często jedyna grupa, dla której dostępne są ważne fakty. Przyjęcie 10 nowych Państw Członkowskich pomogło skierować uwagę na włączenie zagadnień związanych z mniejszościami narodowymi w plan działań wymierzonych przeciwko rasizmowi i dyskryminacji. Chociaż obecne traktaty UE nie wspominają o ochronie mniejszości narodowych ani o ich pozytywnych prawach, mniejszości, takie jak Romowie, objęte są środkami przeciwdziałającymi dyskryminacji. Dyrektywy UE dotyczące przeciwdziałania dyskryminacji mają więc potencjalnie ogromne znaczenie dla Romów, ponieważ umożliwiłyby przerwanie błędnego koła ubóstwa, uprzedzeń i dyskryminacji, jakich oni doświadczają. 6.2. Zmiany negatywne i pozytywne Rok 2004 upłynął pod znakiem incydentów, których konsekwencje wykraczały poza państwa, w których miały one miejsce. Zamachy bombowe w madryckich pociągach, przeprowadzone w marcu 2004 roku prawdopodobnie przez radykalną grupę islamistów marokańskich, w których zginęło prawie 200 osób, prawdopodobnie wywołały we Francji późniejszą eskalację ataków na tle antyislamskim i antysemickim. Po zabójstwie holenderskiego reżysera Theo van Gogha, dokonanym przez holenderskiego radykalnego islamistę pochodzenia marokańskiego, nastąpiła w Holandii seria przypadków przemocy, skierowanych głównie przeciwko muzułmanom i meczetom, a także fala gróźb śmierci wobec polityków belgijskich. Donoszono także, że zabójstwo miało duży wpływ na debatę publiczną i polityczną na temat imigracji i religii, jaka zrodziła się w Danii i Niemczech. DYREKTYWY O PRZECIWDZIAŁANIU DYSKRYMINACJI Rok ten wyróżnił się jednak także pozytywnymi zmianami w środkach i działaniach mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji. Większość spośród 25 krajów UE przetransponowała dyrektywy o przeciwdziałaniu dyskryminacji na własne konteksty krajowe, tworząc tym samym podstawę większej świadomości i 18 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii praktyki w tej kwestii. Sprawy pozostających w mniejszości czterech Państw Członkowskich – Niemiec, Luksemburga, Austrii i Finlandii – zostały skierowane w lipcu 2004 roku do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) z powodu niewywiązania się przez te państwa z wymogów dyrektywy o równości rasowej, a w grudniu 2004 roku te same cztery państwa zostały postawione przed ETS z powodu niedostosowania się do dyrektywy o równości szans zatrudnienia. Fakt, że większość Państw Członkowskich przetransponowała wspomniane dyrektywy, oznacza, ze przeciwdziałanie dyskryminacji zostało uwzględnione w programach Państw Członkowskich w stopniu większym niż kiedykolwiek wcześniej. Inne przepisy ustawowe, niezwiązane z dyrektywami, także spowodowały pozytywne zmiany w 2004 roku. Niektóre Państwa Członkowskie wprowadziły przepisy dotyczące przestępców na tle rasistowskim, także w zakresie nielegalnego wykorzystania Internetu przez ekstremistyczne ugrupowania prawicowe, a w niektórych krajach zwiększono sankcje za przestępstwa na tle rasistowskim. W podobnym stopniu jeszcze bardziej widoczne na poziomie programowym UE stały się w 2004 roku zagadnienia przeciwdziałania dyskryminacji i równości. Nowy Przewodniczący Komisji Europejskiej stwierdził w 2004 roku, że przyjmie pakiet łączący w sobie poszanowanie praw człowieka i przeciwdziałanie dyskryminacji w Europie, a nowa Komisja zobowiązała się do większego integrowania polityki dotyczącej przeciwdziałania dyskryminacji w inne obszary polityki i środki. W maju 2004 roku Komisja zainicjowała ogólnoeuropejskie konsultacje, które wykazały wysoki poziom poparcia dla dalszych działań mających na celu zwalczanie dyskryminacji po rozszerzeniu UE. W 2004 roku wszczęto także próby zbadania, czy konieczne jest rozszerzenie zakresu dyrektywy o przeciwdziałaniu dyskryminacji w zakresie szans zatrudnienia na obszary niezwiązane z zatrudnieniem, takie jak dyskryminacja w dostępie do towarów i usług publicznych. MIESZANY OBRAZ SYTUACJI Z działań ustawodawczych na poziomie krajowym wyłania się jednak mieszany obraz sytuacji. Obok poprawy legislacji w obszarze przeciwdziałania dyskryminacji, które w praktyce wzmacnia prawa imigrantów i mniejszości, pojawiły się także inne zmiany, które zdają się mieć odwrotny kierunek, ograniczający prawa i szanse tych grup. Na przykład w niektórych krajach wprowadzono nowe przepisy ustawowe ograniczające prawo obcokrajowców do zawierania związków małżeńskich. Pojawiły się także przepisy ustawowe i precedensowe przypadki zakazywania noszenia odzieży wskazującej na przekonania religijne, takiej jak chustki na głowę, obowiązujące w szkołach i miejscach pracy, w rezultacie których osoby naciskające na zachowanie tego rodzaju odzieży ulegają wykluczeniu społecznemu. W niektórych Państwach Członkowskich podjęto także próby ponownego zdefiniowania mniejszości narodowych, faworyzujące niektóre grupy kosztem innych, a czasem podważające prawa Romów. W niektórych Państwach Członkowskich i sektorach widoczne jest wyraźne zapotrzebowanie na pracowników, które zaspokoić – choćby częściowo – mogliby 19 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii imigranci. Mimo tego, niektóre Państwa Członkowskie ograniczają dostęp uchodźców i azylantów do rynku pracy lub poprzez swoje nowe przepisy ustawowe dają powszechnie do zrozumienia, że imigranci nie są mile widziani, raczej z powodów politycznych niż ekonomicznych. Kolejnym przykładem niejasnego obrazu sytuacji mogą być polityki imigracyjne w porównaniu do polityk dotyczących przeciwdziałania dyskryminacji (lub na rzecz różnorodności). Problemem nie jest istnienie jako takiej restrykcyjnej polityki imigracyjnej, lecz fakt, że w niektórych przypadkach poszczególne elementy składowe polityki imigracyjnej przekazują społeczeństwu komunikat o niechęci wobec imigrantów i mogą przez to same stymulować przekonania skierowane przeciwko imigrantom. Mieszany już obraz sytuacji pogarsza dodatkowo dyskusja polityczna na temat takich rodzajów polityki - dyskusja skierowana przeciwko imigrantom, pogarszająca jakość życia tych potomków imigrantów, którzy są obywatelami lub stałymi rezydentami danego Państwa Członkowskiego. OGRANICZENIA PRAWNE Oprócz czynnego wprowadzania nowych przepisów ustawowych, problem stanowi również bierne pozostawianie niektórych istniejących ograniczeń prawnych. Chociaż dyrektywy o przeciwdziałaniu dyskryminacji przyznają prawo do pracy bez dyskryminacji, w tym także dla obcokrajowców z państw trzecich, w niektórych krajach istnieją inne restrykcje prawne, ograniczające dostęp obcokrajowców do niektórych zajęć (często w sektorze publicznym) lub też stosowane są pozwolenia ograniczające możliwości obcokrajowców w zakresie zmiany pracy. Tego rodzaju ograniczenia prawne nakładają na wielu pracowników status, w wyniku którego są bardziej narażeni na wykorzystywanie i dyskryminację. Dyrektywy o przeciwdziałaniu dyskryminacji nie obejmują zróżnicowanego traktowania, zależnego od narodowości, i dlatego ustawy i ograniczenia administracyjne regulujące dostęp obcokrajowców do zatrudnienia są zasadniczo zgodne z prawem UE, chyba że możliwe jest udowodnienie, że dyskryminacja nastąpiła z powodu pochodzenia etnicznego/rasowego. Są to mimo wszystko instrumenty przyczyniające się do nierówności związanej z przynależnością do danej grupy społecznej i przez niektórych uważane są za formę „dyskryminacji zgodnej z prawem”. Tego rodzaju „zgodna z prawem dyskryminacja” występuje także poza sektorem zatrudnienia, na przykład w obszarze mieszkalnictwa, gdzie w niektórych krajach osoby niebędące obywatelami kraju nie kwalifikują się do otrzymania zakwaterowania socjalnego i stają się bardziej narażone na wykorzystywanie w prywatnym sektorze wynajmu. Ciekawe jest to, że niektóre przykłady „dobrych praktyk” zidentyfikowane w sektorze mieszkalnictwa w ramach niniejszego sprawozdania, dotyczą przełamywania tej sytuacji przez niektóre władze miejskie poprzez programy szczególnego przydziału mieszkań dla obcokrajowców. W sektorze zatrudnienia bierna tolerancja ze strony władz państwowych wykorzystywania nieudokumentowanych pracowników, nisko opłacanych i pracujących w niebezpiecznych warunkach, powoduje wykluczenie społeczne przyczyniające się do wzrostu uprzedzeń i rasizmu w populacji większościowej. W 2004 roku kilka krajów zaproponowało jednak wyjątkowe możliwości uregulowania spraw nieudokumentowanych imigrantów. 20 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 6.3. Integracja i przeciwdziałanie dyskryminacji Oprócz działań mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji, innym właściwym obszarem zmian na poziomie UE jest integracja. Po przyjęciu Programu Haskiego, 19 listopada 2004 roku, Rada przyjęła zbiór wspólnych podstawowych zasad integracji imigrantów. Jedną z nich było opracowanie wskaźników i mechanizmów oceny integracji imigrantów, ponieważ uznano je za konieczne do sprawdzenia postępów, dostosowywania polityk i zwiększania skuteczności wymiany informacji. Integracja i przeciwdziałanie dyskryminacji są ważnymi i wzajemnie powiązanymi obszarami zainteresowania. Polityki integracyjne koncentrują się głównie na nowo przybyłych imigrantach i uchodźcach. Polityki integracyjne są mniej trafne w przypadku populacji dłużej mieszkających w kraju potomków imigrantów oraz mniejszości etnicznych, dla których wiele elementów składowych polityk integracyjnych, takich jak kursy językowe, może być mniej odpowiednich. Bariery, jakie napotykają te grupy, są zwykle przedmiotem zainteresowania w ramach polityk przeciwdziałania dyskryminacji. Zagadnienia związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji są także bardziej odpowiednie dla długo istniejących mniejszości narodowych, takich jak Romowie, niż zagadnienia dotyczące integracji. Oczywiście w praktyce, granice pomiędzy tymi kategoriami polityk nie są wyraźnie nakreślone, na przykład elementy dotyczące przeciwdziałania dyskryminacji powinny być także ważną częścią polityk integracyjnych, gdyż w przeciwnym wypadku polityki takie będą mniej skuteczne. 6.4. Gromadzenie danych Równie ważne przy podkreślaniu integracji i przeciwdziałania dyskryminacji jest zagadnienie niewłaściwego gromadzenia danych. Jednym z tematów przewijających się w niniejszym sprawozdaniu EUMC jest problem braku odpowiednich danych, które mogłyby posłużyć za podstawę oceny wielkości problemu i tworzonych polityk. Niewłaściwe dane stanowią jednak mniejszy problem w odniesieniu do integracji, niż do obszaru związanego z przeciwdziałaniem dyskryminacji. Władze państwowe są mniej wyczulone na gromadzenie danych w wymiarze najważniejszym dla integracji, którym jest narodowość. Główną zmienną dla prac nad przeciwdziałaniem dyskryminacji jest jednak nie narodowość, lecz pochodzenie etniczne/narodowościowe, ponieważ obywatele danego państwa są w takim samym stopniu narażeni na dyskryminację rasową, jak obcokrajowcy. W większości Państw Członkowskich UE istnieje jednak duża niechęć względem zbierania danych statystycznych według tych kategorii. POTRZEBA MONITORINGU W KATEGORII ETNICZNEJ 21 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii Problem polega na tym, że aby uzyskać wiarygodne dane na temat dyskryminacji, konieczne jest posiadanie informacji na temat odpowiednich głównych zmiennych, takich jak „rasa”, pochodzenie etniczne, narodowościowe lub wyznanie. Organy pracujące nad przeciwdziałaniem rasizmowi i dyskryminacji od wielu lat wysuwają argument, że gromadzenie danych według tych kryteriów jest konieczne dla opracowywania polityk zmierzających do przeciwdziałania dyskryminacji. ECRI3 działająca z ramienia Rady Europy posiada Ogólne Zalecenia dla Polityki, w których stwierdza, że władze państwowe powinny gromadzić takie dane, aby pomagać w dokonywaniu oceny okoliczności i doświadczeń w grupach narażonych na rasizm oraz w opracowywaniu polityk mających na celu zwalczanie rasizmu i dyskryminacji. W poszczególnych sprawozdaniach krajowych4 ECRI zaleca władzom państwowym gromadzenie odpowiednich informacji według kategorii takich jak narodowość, pochodzenie narodowościowe lub etniczne, język i wyznanie. Tego rodzaju statystyki są ważne dla określenia wskaźników dyskryminacji, do stwierdzenia, jakie polityki na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji są najskuteczniejsze, a także do zmierzenia wpływu ustawodawstwa dotyczącego przeciwdziałania dyskryminacji. Dyrektywy Rady dotyczące przeciwdziałania dyskryminacji jeszcze bardziej uwypuklają ten problem niż to miało miejsce kilka lat temu. Dyrektywy uwzględniają na przykład zagadnienie dyskryminacji pośredniej, przy czym jej wpływ nie będzie widoczny dopóki nie będą istniały dane umożliwiające zaobserwowanie zróżnicowanego oddziaływania przepisów o charakterze pozornie neutralnym. Ponadto, zmiany w równowadze ciężaru dowodu oznaczają, że zostanie prawdopodobnie nałożony większy nacisk na pracodawców w zakresie rejestrowania tego rodzaju danych, być może także do celów „samoobrony”. Dodatkowo, dyrektywy umożliwiają podejmowanie „działań pozytywnych”, jako formy działalności zapobiegającej dyskryminacji, a działania pozytywne wymagają zasadniczo monitorowania kategorii etnicznej. BRAK DANYCH STATYSTYCZNYCH W obecnej sytuacji, dyskryminacja w obszarze zatrudnienia, oświaty i mieszkalnictwa jest trudna do określenia ilościowego w ramach poszczególnych krajów i do porównania pomiędzy krajami, z powodu braku danych statystycznych na temat pochodzenia etnicznego i narodowościowego. Jak pokazuje niniejsze Sprawozdanie Roczne, istnieje wiele bezpośrednich dowodów dyskryminacji w postaci zgłoszonych incydentów, skarg formalnych i postępowań sądowych. W gromadzeniu danych w tym obszarze ważną role odgrywają organizacje pozarządowe. Wszystkie Państwa Członkowskie przeprowadzają ankiety i badania dotyczące dyskryminacji, które w różny sposób odnoszą się do dyskryminacji w przedmiotowych obszarach. Niemniej jednak bez oficjalnych statystyk, pochodzących od organizacji i dotyczących pochodzenia etnicznego i narodowościowego, trudno będzie dokonać dogłębnego przeglądu dyskryminacji i pozytywnych rezultatów polityk jej przeciwdziałających. To samo dotyczy także 3 4 22 Europejska Komisja Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji. http://www.coe.int/T/E/human_rights/ecri/1-ECRI/2-Country-by-country_approach. Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii kwestii Romów – trudne będzie odpowiednie monitorowanie pełnego rozmiaru dyskryminacji oraz postępów i korzyści z podejmowanych środków przeciwko dyskryminacji bez zgromadzenia statystyk na temat pochodzenia Romów. Podobnie niełatwym do zmierzenia pozostaje rzeczywisty rozmiar i charakter przemocy i przestępstw na tle rasistowskim, biorąc pod uwagę brak lub nieskuteczność gromadzenia danych oficjalnych i nieoficjalnych w wielu Państwach Członkowskich.5 Rozdział dotyczący przemocy na tle rasistowskim pokazuje, że tam, gdzie gromadzi się dane, nadal trudno jest dokonać porównania pomiędzy poszczególnymi Państwami Członkowskimi, ponieważ parametry takiego gromadzenia są bardzo różne. Jednym z kroków w stronę poprawy tej sytuacji byłoby przyjęcie projektu Komisji, dotyczącego decyzji ramowej Rady w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii6, której celem jest ustanowienie ram dla karania przemocy na tle rasistowskim i ksenofobicznym jako przestępstwa. Decyzja ramowa zbliżyłaby Państwa Członkowskie w zakresie prawa dotyczącego wykroczeń na tle rasistowskim i ksenofobicznym, a także, gdyby została przyjęta, przyczyniłaby się do intensyfikacji gromadzenia danych na temat przemocy i przestępstw na tle rasistowskim w UE. 5 6 http://eumc.eu.int – Sprawozdanie porównawcze na temat „Przemocy na tle rasistowskim w Piętnastce”, Rozdział 2. Propozycja decyzji ramowej Rady w sprawie zwalczania rasizmu i ksenofobii – COM(2001) 664 final. 23 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 7. Opinie 7.1. Komentarz ogólny EUMC nadal dokonuje identyfikacji niedociągnięć istniejących w Państwach Członkowskich w zakresie gromadzenia danych, rejestracji incydentów i monitorowania postępów działaniach na rzecz zniesienia przeszkód dla równości rasowej w obszarze zatrudnienia, mieszkalnictwa, oświaty i rozwiązywania problemów z przemocą na tle rasistowskim. EUMC uważa, że wzajemna zależność pomiędzy analizowanymi obszarami zwraca uwagę na potrzebę opracowania polityki międzyministerialnej i bardziej zintegrowanego podejścia do procesu obejmującego tworzenie polityki, jak i jej wdrażanie. Integracja jest uznawana za jedno z największych wyzwań, przed jakimi stają Państwa Członkowskie w Unii Europejskiej, dlatego też opracowywana polityka powinna uwzględniać wzajemną zależność pomiędzy zatrudnieniem, oświatą i mieszkalnictwem, aby zapewnić równoczesne wprowadzanie integracji oraz równości i włączenia społecznego. Zdaniem EUMC istnieje potrzeba położenia większego nacisku na respektowanie praw osób należących do grup mniejszości narodowych, jako konsekwencję polityki krajowej, regionalnej i lokalnej w obszarach przeanalizowanych w niniejszym sprawozdaniu. Należy więc wprowadzić i kontynuować regularne przeglądy i ocenę wpływu polityk krajowych, przy wsparciu ze strony organizacji i partnerów społecznych. W zakresie oceny wpływu konieczne jest większe zaangażowanie osób określanych jako ofiary. WSPARCIE DLA ŚRODKÓW WDROŻENIOWYCH Mimo że jest za wcześnie na pełną ocenę wpływu dyrektyw dotyczących równości rasowej i równości szans zatrudnienia, zdaniem EUMC konieczne jest wsparcie środków wdrożeniowych poprzez szkolenia i większą świadomość polityki publicznej i korzyści gospodarczych wynikających ze zwalczania rasizmu w instytucjach publicznych oraz najważniejszych sektorach gospodarki. Rola organów i organizacji społecznych działających na rzecz równości we wspieraniu środków wdrożeniowych ma więc znaczenie pierwszorzędne. Transpozycja dyrektyw powinna być pierwszym krokiem w stronę opracowania bardziej całościowego podejścia do rozwiązania problemu dyskryminacji rasowej i określenia widocznych wskaźników postępu w tym zakresie. EUMC podkreśla praktykę tych Państw Członkowskich, które jego zdaniem dokonują postępów w zakresie reagowania na najważniejsze problemy leżące u podstaw równości rasowej – w wielu przypadkach stanowią one podstawę wniosków i opinii EUMC. Ponadto, EUMC korzysta z szerszego rodzaju zmian zachodzących w Europie, wynikających przede wszystkim z jego współpracy z Radą Europy. Zdaniem EUMC, dzięki wykorzystaniu tych zmian ramy działania zmierzające do zwalczenia rasizmu będą praktyczne, jednolite i spójne. 24 Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 7.2. Inicjatywy ustawodawcze i instytucjonalne przeciw rasizmowi i ksenofobii EUMC zauważa, że Komisja Europejska wszczęła działania związane z dochodzeniem przestrzegania dyrektyw wobec kilku Państw Członkowskich z powodu niezastosowania się przez nie do obowiązku transpozycji dyrektyw dotyczących równości i nalega, aby te Państwa Członkowskie, które jeszcze nie dokonały tego w pełni, przetransponowały dyrektywę Rady 2000/43/WE, a także, szczególnie w odniesieniu do wyznania, dyrektywę Rady 2000/78/WE oraz rozważyły możliwości wyjścia poza minimalne wymagania prawne. EUMC wzywa Państwa Członkowskie: • • • • do zapewnienia pełnej niezależności (gwarantowanej statutem) organu do spraw równości wymaganego na mocy dyrektywy Rady 2000/43/WE, do tego, aby jego skład w pełni odzwierciedlał społeczeństwo, w jakim działa ten organ oraz aby posiadał on odpowiednie zasoby do wykonywania swoich funkcji; do zagwarantowania, że kompetencje takiego organu będą obejmowały zdolność przeprowadzania dochodzeń i promowania polityk i praktyk wspierających równe traktowanie; do zapewnienia pełnej świadomości zarówno potencjalnych ofiar, jak i sprawców, w zakresie ich praw i obowiązków na mocy przepisów ustawowych, a także do zapewnienia pełnego i sensownego wdrożenia art. 11 i 12 dyrektywy Rady 2000/43/WE, dotyczących zaangażowania interesariuszy, organizacji pozarządowych, partnerów społecznych i innych przedstawicieli społeczeństwa w ustrukturyzowany, ciągły i globalny dialog; oraz do podjęcia działań, mających na celu nałożenie pozytywnego obowiązku promowania równości na instytucje sektora publicznego, zapewniające towary i usługi dla ogółu. Zdaniem EUMC, potrzeba więcej działań na etapie opracowywania polityki i monitorowania w celu zapewnienia lepszej integracji gospodarczych i społecznych aspektów polityk dotyczących równości i niedyskryminowania. Państwa Członkowskie powinny ustanowić w ramach departamentów rządowych grupy międzyresortowe, których zadaniem będzie integrowanie gospodarczych i społecznych aspektów polityki zwalczania dyskryminacji i promowania równości. Taka międzyresortowa grupa robocza powinna regularnie ogłaszać raport na temat postępów, w którym powinny się znaleźć między innymi przegląd i ocena polityki krajowej i lokalnej realizującej cel zwalczania dyskryminacji i promowania równości. 25 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 7.3. Podejście do problemu dyskryminacji rasowej w sektorze zatrudnienia EUMC z zadowoleniem spostrzega postępy dokonane w zakresie uwzględniania sytuacji imigrantów/mniejszości w Europejskiej Strategii Zatrudnienia. W ramach Narodowych Panów Działania, Państwa Członkowskie powinny: • • • ustalić jasne, ilościowe cele i wskaźniki w ramach wytycznych dotyczących zatrudnienia, co umożliwi im dokonywanie pomiaru postępów w poprawie sytuacji imigrantów/mniejszości; uwzględnić szczególne środki operacyjne wymierzone przeciwko dyskryminacji i wykluczeniu; regularnie składać sprawozdania na temat wpływu podjętych przez nie środków, mających na celu promowanie równości i zwalczanie dyskryminacji rasowej. 7.4. Podejście do problemu dyskryminacji rasowej w sektorze mieszkalnictwa7 EUMC określił wiele praktyk podważających prawa do zamieszkania i wpływających na dostęp osób należących do grup mniejszości etnicznych do zakwaterowania. Zdaniem EUMC, Państwa Członkowskie – poprzez swe właściwe władze – powinny rozpocząć systematyczny i regularny przegląd własnego ustawodawstwa, polityk i praktyk oraz wyeliminować wszelkie przepisy lub praktyki administracyjne, które skutkują bezpośrednią lub pośrednią dyskryminacją osób należących do grup mniejszości narodowych, niezależnie od tego, czy sytuacja taka wynika z działania lub braku działania interesariuszy państwowych lub pozapaństwowych. Ponadto, Państwa Członkowskie powinny stworzyć odpowiednie i niezależne mechanizmy lub nałożyć na organy działające na rzecz równości i przeciwdziałania dyskryminacji zadanie składania sprawozdań na temat zgodności ze środkami przeciwko dyskryminacji w sektorze mieszkalnictwa. Te mechanizmy lub organy powinny składać coroczne sprawozdanie parlamentom krajowym, dotyczące statusu wdrożenia i podawać te dane do wiadomości publicznej. Podczas wykonywania swoich obowiązków, organy te powinny konsultować się ze społecznościami mniejszości etnicznych i właściwymi organizacjami działającymi w tym obszarze. 7 26 Pojęcie „mieszkalnictwo” oznacza różne formy zakwaterowania. Sprawozdanie za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii 7.5. Podejście do problemu dyskryminacji rasowej w sektorze oświaty Zdaniem EUMC muszą zostać wdrożone inicjatywy i środki podejmowane w ramach polityki w celu zapewnienia równego dla wszystkich dostępu do edukacji oraz pełnych korzyści płynących z edukacji dla wszystkich członków społeczeństwa, którzy poprzez edukację będą mieli szansę na zrealizowanie własnego potencjału. Dlatego też, zdaniem EUMC, Państwa Członkowskie powinny zagwarantować, że polityki i praktyki nie skutkują mimowolnie segregacją lub nadreprezentacją mniejszości etnicznych w szkołach o niższych wymaganiach edukacyjnych lub w specjalnych placówkach oświatowych. Państwa Członkowskie powinny zbadać procedury prowadzące do przypisywania nieproporcjonalnej liczby uczniów pochodzących z mniejszości etnicznych, takich jak Romowie, do specjalnych programów nauczania lub szkół specjalnych. Państwa Członkowskie powinny zapewnić regularne kontrole i monitorowanie sytuacji uczniów pochodzących z mniejszości etnicznych w sektorze edukacji, według podziału na osiągnięcia edukacyjne grup mniejszości etnicznych i na odsetek uczniów kontynuujących naukę na wyższych poziomach. 7.6. Podejście do problemu przemocy i przestępstw na tle rasistowskim Przemoc na tle rasistowskim jest rzeczywistością, w której żyją członkowie mniejszości etnicznych i niektóre społeczności wyznaniowe. Zdaniem EUMC, środki ustawodawcze, połączone z lepszym gromadzeniem danych i inicjatywami w zakresie wymiaru sprawiedliwości, mogą przyczynić się do lepszego monitorowania, oceny i zapewniania ochrony ofiarom. EUMC wzywa dlatego Państwa Członkowskie: • • • • do przyjęcia wykonalnej i wystarczająco szerokiej definicji przestępstwa jako „dokonanego na tle rasistowskim” oraz do uznania „motywu rasistowskiego” za czynnik wymagający zaostrzenia wyroku; do gromadzenia i publicznego udostępniania szczegółowych danych statystycznych na temat przestępczości na tle rasistowskim, na każdym poziomie wymiaru sprawiedliwości, które mogą być anonimowo dzielone, aby wskazać informacje o pochodzeniu etnicznym, „rasie” i wyznaniu ofiar; do opracowania ankiet przeprowadzanych wśród ofiar/sprawców, umożliwiających gromadzenie danych ilościowych i porównywalnych na temat ofiar przestępstw na tle rasistowskim, które stanowić będą alternatywę dla danych oficjalnych; do promowania kompleksowego i regularnego szkolenia policji w zakresie skutecznego reagowania na przestępczość na tle rasistowskim, opartego na 27 Sprawozdanie roczne za rok 2005 – Streszczenie – Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii „dobrej praktyce”, które uwzględnia potrzeby zarówno wymiaru sprawiedliwości, jak i ofiar przestępstw na tle rasistowskim. 28
