zobacz

Agresja elektroniczna – wirtualny świat niedocenionych zagrożeń
Wprowadzenie
Artykuł stanowi wprowadzenie w problematykę agresji elektronicznej ze szczególnym
uwzględnieniem jej typologii. Zawiera również analizę krótkich materiałów filmowych zamieszczonych
w serwisie YouTube, ukazujących agresję elektroniczną wobec pokrzywdzonych a także wskazuje
na konsekwencje realizacji tego typu agresji dla młodego człowieka.
Zagadnienia terminologiczne
Agresja stanowi źródło wielu problemów młodzieży. Czołowi badacze i znawcy tematu rozpatrują
ją w wielu wymiarach analizując jej przyczyny i wskazując na konsekwencje jej występowania w życiu
człowieka.
Definiując tradycyjną agresję, jako: „czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie
utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego
innemu człowiekowi”(Frączek, 1979, s.13) można powiedzieć, iż stosowanie jej zwiększa wystąpienie wielu
potencjalnych zagrożeń dla zdrowia człowieka, zarówno w jego sferze fizycznej jak i psychicznej
(emocjonalnej) oraz destabilizuje lub niszczy jego porządek aksjologiczny.
Mając na uwadze wyżej wymienioną agresję realizowaną w sposób tradycyjny warto zatrzymać się
nad stosunkowo nowym zjawiskiem, jakim jest agresja elektroniczna. W tym kontekście należy postawić
sobie kilka pytań: co to jest agresja elektroniczna? Czy warto się nią interesować?
Badacze tego zjawiska wskazują na następujące znaczenie agresji elektronicznej: „to rodzaj
zbiorczego określenia dla wszystkich aktów agresji, w których narzędziem jej realizacji są nowe technologie
komunikacyjne - telefony komórkowe lub Internet” (David-Ferdon, Feldman Herz, 2007).
Rozpatrując powyższe aspekty agresji elektronicznej należy zaznaczyć, iż priorytetową rolę w jej
realizacji odgrywają tzw. nowe media, czyli odpowiednio dobrane nowoczesne technologie przekazu
informacji, które sprowadzone są do postaci cyfrowej, dają możliwość wielokrotnego odtwarzania
i kopiowania różnorakich informacji, zachowując tym samym wysoką jakość materiału informacyjnego
(Manovich, 2006).
Taka właściwość nowych mediów sugeruje, że istnieje ścisła zależność między ich użytkownikami
a agresją elektroniczną. Zależność tę można określić na płaszczyźnie szybkiego przekazu danych,
zawierających treści naruszające prywatność i godność osoby będącej ofiarą różnych form agresji
elektronicznej np. wysyłanie, nagrywanie i publikowanie na ogólnodostępnych serwisach internetowych
(YouTube, Facebook, Nasza klasa itp.) zdjęć oraz filmów bez zgody podmiotu. Nowe media są zatem tym
nośnikiem informacji, które sprzyjają powstawaniu agresji elektronicznej.
Zjawisko agresji elektronicznej należy rozpatrywać biorąc pod uwagę ujęcie typologiczne, bowiem
nie możemy pominąć faktu, iż aby analizować i badać agresję elektroniczną musimy znać jej rodzaje
i przyporządkowywać je do danej kategorii sprawców i ofiar.
Typologia agresji elektronicznej
Typologia agresji elektronicznej powstała w oparciu o badania Jacka Pyżalskiego, który w 2009 roku
na podstawie Łódzkiego Kwestionariusza Rozpowszechnienia Agresji Elektronicznej na próbie N=719
gimnazjalistów z województwa łódzkiego przeprowadził badania dotyczące doświadczenia polskich
gimnazjalistów z agresją elektroniczną. Pytania, jakie postawiono respondentom to m.in.: „Czy zdarzyło
Ci się w ciągu ostatniego roku samemu lub w grupie przez dłuższy czas (regularnie) dręczyć
kolegę/koleżankę z Twojej szkoły/klasy lub społeczności w Internecie, korzystając z Internetu lub telefonów
komórkowych, w taki sposób, że trudno mu było się obronić?” lub „Czy masz poczucie, że Twoje
kompetencje w zakresie obsługi komputera i Internetu znacznie przewyższają umiejętności wielu Twoich
nauczycieli w tym zakresie?” Na tej podstawie powstało pięć typów agresji elektronicznej.
Typ I- Cyberbullying
Bliższe sprecyzowanie terminu cyberbullying (mobbing elektroniczny) wymaga odwołania się
do tradycyjnego bullyingu realizowanego w codziennym życiu np. w szkole.
Bullying może być definiowany w różny sposób. Jedną z definicji prezentuje Björkqvist (1994)
wskazując, iż są to powtarzające się, intencjonalne działania, nakierowane na spowodowanie psychicznego
bólu jednostki lub większej grupy osób, które z różnych przyczyn nie mają możliwości obrony przed nimi.
Olweus ( 2007, s. 22) wskazuje na kilka przesłanek, które warunkują, że daną sytuację możemy
określić mianem bullyingu:
1. Nierównowaga sił pomiędzy sprawcą a ofiarą;
Cecha ta wskazuje na znaczącą przewagę sprawcy nad ofiarą. Należy pamiętać, iż przewaga
ta odnosi się nie tylko do sprawności czy siły fizycznej, ale także do funkcjonowania w sferze psychicznej
(Pyżalski, 2009).
2. Powtarzalność zachowań;
Kiedy chcemy jakieś zachowanie agresywne nazwać bullyingiem musi ono występować przez
dłuższy okres czasu. Pojedynczy incydent noszący znamiona agresji (kopnięcie kogoś, uderzenie) nie może
być skategoryzowany, jako forma bullyingu (Olweus, 2007).
3. Intencjonalność
Przesłanka ta wskazuje na fakt, iż sprawca w swym działaniu ma zamiar, chce wyrządzić drugiemu
człowiekowi krzywdę (Pyżalski, 2009).
Przechodząc do bezpośredniej charakterystyki cyberbullyingu (mobbingu elektronicznego) warto
na początku skoncentrować na wyjaśnieniu tego terminu.
Łukasz Wojtasik (2009, s. 8) uważa, że cyberbullying to „wykorzystanie technik informacyjnych
i komunikacyjnych do świadomego, wielokrotnego i wrogiego zachowania się osoby lub grupy osób,
mającego na celu krzywdzenie innych”.
Inną definicję prezentuje Jacek Pyżalski (2008, s. 28). Pisze on, że: ,,mobbing elektroniczny polega
na tym, iż ofiara przez dłuższy czas atakowana jest za pośrednictwem technologii komunikacyjnych
(Internetu, telefonów komórkowych) przez sprawców posiadających nad nią znaczną przewagę siły”.
Dokonując charakterystyki mobbingu elektronicznego (cyberbullyingu) warto wziąć pod uwagę
te same przesłanki, które świadczą o sytuacji mobbingowej.
1. Nierównowaga sił
W tym przypadku nierównomierność sił związana jest z cechami komunikacji zapośredniczonej
przez komputer lub właściwościami materiału opublikowanego w Internecie (Pyżalski, 2008).
2. Powtarzalność
W przypadku mobbingu elektronicznego powtarzalność wynika z właściwości materiałów
opublikowanych w Internecie (Pyżalski, 2009).
Pyżalski (2009, s. 17) za: Boyd (2007) wymienia cztery cechy materiałów znajdujących się w Internecie:
a)
Trwałość (persistence)
Wszelkiego rodzaju materiały (filmy, zdjęcia, utwory muzyczne, dokumenty tekstowe) zamieszczone
w Internecie pozostają tam na długi czas. Kiedy dany materiał trafi do Internetu nie jest łatwo go usunąć,
gdyż może on pojawiać się pod różnymi adresami sieciowymi.
b)
Możliwość wyszukiwania (searchability)
2
Istnieje bardzo szybka forma wyszukania różnego rodzaju materiałów, informacji. Wyszukiwarki
stron, np. Google, dają bardzo wiele możliwości na szybkie i precyzyjne znalezienie danego pliku.
c)
Kopiowalność (replicability)
Materiały te dają się łatwo skopiować, dzięki czemu każdy może wejść w ich posiadanie. Każdy
użytkownik Internetu ma możliwość kopiowania wszelkiego rodzaju plików np.: muzycznych, filmowych,
tekstowych, graficznych. Stwarza to sytuacje, w której każdy internauta może być ,,właścicielem” danego
pliku.
d)
Występowanie tzw. niewidocznej publiczności (invisible audience)
Czyli najczęściej duża grupa osób, którą trudno jest określić. W większości przypadków nie wiemy,
kto ogląda dany materiał w Sieci. Mogą być to zupełnie przypadkowi ludzie albo osoby nam znane.
Tak rozumiana powtarzalność w kontekście cyberbullyingu być wynikiem działania osób trzecich,
które wielokrotnie mogą oglądać, kopiować dany materiał opublikowany w Internecie bez zgody podmiotu,
któremu przypisane są prawa autorskie (Pyżalski, 2009).
3. Intencja skrzywdzenia drugiej osoby
Kolejną cechą cyberbullyingu jest intencja skrzywdzenia drugiej osoby. Wskazując na ten element
cyberbullyingu istotne jest to, aby mieć w świadomości takie zdarzenia, w których sprawca nie chce
w żaden sposób wyrządzić krzywdy drugiemu człowiekowi, usprawiedliwiając swoje zachowanie
stwierdzeniem, że to, ,,co robi jest tylko i wyłączne żartem” a mimo to ofiara doznaje poczucia krzywdy.
O ile w sytuacji tradycyjnego bullyingu mamy do czynienia z sytuacją, gdzie u ofiary bardzo często można
zobaczyć komunikaty zwrotne w postaci np. płaczu czy złości na dane agresywne zachowanie sprawcy,
to w przypadku cyberbullyingu jest to znacznie utrudnione. Powodem takiego stanu rzeczy są właściwości
nowych mediów, w których sprawca nie odbiera jasnych, jednoznacznych, niewerbalnych komunikatów
od ofiary świadczących o tym, iż doznaje ona krzywdy. Sprawca utwierdzony w przekonaniu, że jego
działania są słuszne i nie zadają nikomu bólu może w dalszym ciągu podejmować kolejne tego typu
czynności (Pyżalski, 2009).
4. Relacja sprawca-ofiara
Cecha ta nierozerwalnie jest związana z tradycyjnym mobbingiem (bullyingiem). Kiedy analizujemy
tradycyjny mobbing, pojawia się sytuacja, w której sprawca i ofiara znają się ze sobą np. z faktu
przynależności np. do tej samej szkoły lub klasy szkolnej. Badacze zajmujący się problematyką
cyberbullyingu wskazują, że tak naprawdę możemy się posługiwać tym określeniem wówczas, kiedy agresja
przy udziale nowoczesnych technologii komunikacyjnych odbywa się wobec tych samych osób
co w ,,realu” (Pyżalski, 2009).
Typ II- Nagrywanie pokrzywdzonych
Ofiarą staje się w tym przypadku również osoba słabsza ze względu np. na wiek, zajmowaną pozycję
społeczną, chorobę, upośledzenie umysłowe. Mogą być to np. alkoholicy, wobec których stosuję się
różnorodne formy prowokacji (pieniądze) w zamian za powiedzenie kilku słów, zaśpiewanie czegoś, bądź
zatańczenie. Nagrane filmy bądź zrobione zdjęcia zostają najczęściej umieszczane na forach lub serwisach
internetowych np. YouTube, gdzie są licznie komentowane przez innych użytkowników Internetu (Pyżalski
2010).
Typ III- Agresja wobec celebrytów
Celebryci mogą również stać się ofiarami agresji elektronicznej. Są to osoby znane, popularne,
często obecne w mediach. Mogą być to aktorzy, piosenkarze, sportowcy czy politycy. Fakt pojawienia się
3
takich osób w mediach elektronicznych stwarza ryzyko negatywnych, obraźliwych komentarzy pod ich
adresem, zwłaszcza wtedy, gdy ktoś jest negatywnie nastawiony do danego np. sportowca czy polityka.
Internet daje możliwość tworzenia lub rozsyłania poniżających informacji lub tekstów, co sprawia, że każdy
kto występuje w telewizji czy mediach elektronicznych jest potencjalną ofiarą i jego dobre imię może zostać
naruszone. Skrajnymi przypadkami ataku werbalnego na osoby cenione i znane są próby samobójcze
czy zakończenie kariery, w celu uniknięcia dalszych negatywnych reakcji innych osób (Pyżalski 2010).
Typ IV- Agresja elektroniczna przypadkowa (wobec nieznajomych)
Jest to niezwykle specyficzny typ agresji elektronicznej. Do sytuacji agresywnej, która jest natury
często werbalnej dochodzi w momencie spotkania się sprawcy i ofiary w Sieci. Trzeba tu jednak zaznaczyć,
iż nigdy wcześniej osoby te nie utrzymywały kontaktów w świecie realnym ani wirtualnym. Szczególnie
często do tego typu aktów agresji dochodzi na ogólnodostępnych forach internetowych czy pokojach
czatowych, gdzie każdy może się załogować. Ten typ agresji elektronicznej może dotyczyć każdego,
kto zdecyduje się na funkcjonowanie w świecie wirtualnym (Pyżalski, 2010).
Przy charakterystyce tego rodzaju agresji w Sieci trzeba zwrócić uwagę na jeden istotny element
a mianowicie dana osoba korzystająca z Internetu może zostać zaatakowana bez żadnego powodu. Dobrym
przykładem są tu pokoje czatowe, gdzie nowy użytkownik pojawiający się w danym pokoju tematycznym
zostaje atakowany przy pomocy wulgaryzmów i obelg.
Typ V- Agresja elektroniczna wobec idei/grup
W tym przypadku ofiarami agresji elektronicznej mogą stać się całe grupy. Sprawcy stosują różne
formy agresji wobec danej grupy osób. Grupy te są atakowane tylko i wyłącznie z tego powodu, iż należą
do danego wyznania, odmienności rasowej czy przejawiają określony typ zachowań np.: kibicowanie jednej
drużynie piłkarskiej czy słuchanie określonego gatunku muzyki. Taki stan rzeczy powoduje u sprawców
rozpowszechnienie agresji werbalnej np.: na forach chatach internetowych lub na własnych stronach WWW,
np. strona RedWatch propagująca treści o tematyce rasistowskiej. W tego rodzaju agresji nie liczy się
konkretna osoba, ale fakt jej przynależności do danej grupy (Pyżalski, 2010).
Przedstawiona typologia agresji elektronicznej ma charakter relacyjny. Prezentuje ona ,,typ” ofiary
i jej związek z potencjalnym sprawcą (Pyżalski, 2010).
Analiza materiałów filmowych
Na młodego człowieka, który bardzo często funkcjonuje w rzeczywistości wirtualnej oddziałuje
wiele czynników psychologicznych. Analizując te czynniki w kontekście agresji elektronicznej wobec
pokrzywdzonych można zauważy jak wiele jest elementów, które może modyfikować zachowanie młodego
człowieka, nie tylko w świecie wirtualnym, ale także w ,,realu”. Jako przykład można tu wskazać materiały
filmowe umieszczane na różnych serwisach internetowych np. YouTube, Maxior, Milanos. Każdy film
opatrzony jest określoną liczbą gwiazdek. Jest to pewnego rodzaju komunikat, świadczący o tym, czy dany
materiał filmowy komuś się podoba czy nie. Im większa ilość gwiazdek, tym bardziej dany film spodobał
się innym użytkownikom Internetu. Drugim elementem jest liczba wyświetleń strony, która świadczy
o popularności danego materiału filmowego. Istotna jest także liczba osób dodających dany film do tzw.
„ulubionych” oraz same komentarze innych internautów. Wszystkie te elementy mogą znacząco
oddziaływać na młodego człowieka, który także może zostać sprawcą agresji elektronicznej wobec
pokrzywdzonych.
Wśród wyżej wymienionych typów agresji elektronicznej szczególną uwagę chciałbym zwrócić
na agresję wobec pokrzywdzonych. Doskonałym miejscem, w którym można zaobserwować tego rodzaju
agresję jest serwis YouTube. Znajdują się w nim tysiące zdjęć i krótkich filmów o różnej tematyce.
Analizując słowo ,,pokrzywdzony” mam tu na myśli ludzi z problemem alkoholowym, bezdomnych,
upośledzonych umysłowo, wykluczonych społecznie, narkomanów.
4
W niniejszych badaniach dokonam analizy kilku materiałów filmowych znajdujących się w serwisie
YouTube, aby zwrócić uwagę na konsekwencje realizowania tego typu agresji zwłaszcza dla młodego
człowieka.
Pierwszy film, na który chciałbym zwrócić uwagę nosi nazwę „Cygan”. Można go znaleźć
pod adresem: http://www.youtube.com/watch?v=Dro6iTg1vng. W serwisie istnieje od 2006 roku. Materiał
ten wzbudził ogromną popularność wśród internautów, na co wskazują liczba odwiedzin strony 3900996
razy oraz liczba pozytywnych ocen, która wyniosła 6203. Na uwagę zasługuje także fakt, iż negatywnych
ocen odnotowano jedynie 119 a 5558 osób dodało filmik do tzw. ,,ulubionych” .
Materiał filmowy przedstawia człowieka, który wykonuje swoją pracę. Sposób wypowiedzi oraz
strój głównego bohatera wzbudzają wśród młodzieży śmiech i stają się okazją do nagrywania.
Drugi materiał filmowy nosi nazwę ,,żul freestyle”. Film można znaleźć po adresem:
http://www.youtube.com/watch?v=LCW0Jz81W6Y&feature=related. W serwisie pojawił się w 2007 roku.
Obejrzało go 325084 osób. Pozytywnych ocen otrzymał 601. Negatywnych wypowiedzi było jedynie 20.
Do ,,ulubionych” filmik dodały 502 osoby.
Filmik ten ukazuje człowieka, który po spożyciu alkoholu, zaczyna mówić rymowane wiersze.
Zachęcony słowami osób nagrywających: ,,co nam jeszcze powiesz”, chce aby materiał ten znalazł się
w Internecie: ,,chłopaki nie róbcie draki, puśćcie to normalne na Internet…”.
Kolejny materiał filmowy zatytułowany jest ,,księciuniu- dej 2 zł”. Można go znaleźć pod
adresem:http://www.youtube.com/watch?v=n65a4qEFmHk&feature=related. W serwisie pojawił się w
2009. Obejrzało go 310729 internautów. Liczba pozytywnych ocen wynosi 1715, negatywnych natomiast
jedynie 63. Do ulubionych film dodało 1285 osób. Film przedstawia człowieka usiłującego za wszelką cenę
otrzymać dwa złote. Całe zdarzenie jest nagrywane.
Materiałów filmowych o podobnej tematyce w serwisie YouTube można znaleźć setki. W tym
kontekście ,,rodzą” się dwa zasadnicze pytania: gdzie leży granica prywatności osób nagrywanych?
Czy można w ogóle taką granicę dostrzec? Jakie konsekwencje dla młodego człowieka niesie ze są ten typ
agresji elektronicznej?
Wielu młodym ludziom może się wydawać, że nagrywanie osób, niejednokrotnie
w krepujących ich sytuacjach np. po spożyciu alkoholu, nie jest niczym złym ani tym bardziej nie wywołuje
żadnych konsekwencji. Młodzi ludzie podbudowani faktem, iż osoby nagrywane nie wyrażają żadnego
sprzeciwu są przekonani, iż dostają pewnego rodzaju przyzwolenie na dalsze tego typu działania:
,,nagrywam, nikt nie płacze, nie krzyczy, więc nie robię nikomu krzywdy”- w ten sposób może pomyśleć
młody człowiek realizujący ten typ agresji elektronicznej. Dodatkowym motywem, który w sposób bardzo
wyraźny może utwierdzać młodego człowieka w przekonaniu, że to co robi jest słuszne i społeczne
aprobowane są komentarze innych użytkowników sieci, które w wielu przypadkach mogą stać się ,,motorem
do dalszego działania” nie tylko dla samego nagrywającego, ale także dla innych osób oglądających
podobne filmy (Pyżalski, 2011).
Oto przykłady wypowiedzi młodych ludzi:
warsen12: ,, to stare dobre czasy to wymiata xd”1.
olek0213: ,, kochaam to !”.
TheSkorpio112: „ha niezłe, ale stare”.
bmb4o: „ FAJOWE”.
EaSygUiTaRRiff: „ fajne żule takich żulów nigdy nie widziałem”.
sokoljaskula: „to jest dobre pozdro dla ciebie”.
SEBA737GT123: „Niezłe, wpadnijcie do mnie mam coś podobnego ;]”.
flyingfox95: „dobre :D - kto sie ze mna zgadza lapka w gore :>”.
HUBSIOxvMETIN: „jestem na tak”.
1
We wszystkich cytowanych wypowiedziach zachowuję oryginalną pisownię.
5
ThCmagdaTHc: „mistrz! :D”.
Tego typu nagrywanie osób pokrzywdzonych jest szczególnie niebezpiecznie, gdyż młody człowiek
traci wrażliwość społeczną na różne problemy np. alkoholizm, narkomania, bezdomność czy wykluczenie
społeczne. Ponadto można jeszcze dostrzec inne zagrożenia dla młodego człowieka a mianowicie
przenoszenie zachowań wirtualnych w świat realny np. młody człowiek nagrywający bójki kloszardów
może sam w przyszłości być agresywnym wobec tej grupy osób (Pyżalski 2011).
Trzeba także zwrócić uwagę na problem wolności człowieka, który jest nagrywany. Wolność w tym
przypadku jest bardzo szeroko rozumiana. Ma ona swój najgłębszy wymiar w możliwości podejmowania
decyzji. Człowiek będący np. pod wpływem alkoholu często nie wie, nie jest w stanie określić, kto i gdzie
go nagrywał a także w wielu przypadkach nie jest w stanie zweryfikować czy dany materiał filmowy,
ukazujący go w trudnej sytuacji nie dostanie się do Internetu. Samo słowo sprawcy tego rodzaju agresji nie
gwarantuje czy dany materiał filmowy nie pojawi się w sieci. Ważnym problem z punktu widzenia osób
pokrzywdzonych jest ich niska świadomość lub jej brak. Istotne jest tu stwierdzenie, iż osoby nagrywane
oraz nagrywające nie wiedzą, że dany materiał filmowy może wyrządzić krzywdę wielu potencjalnym
odbiorcom.
Agresja elektroniczna wobec pokrzywdzonych jest zjawiskiem złożonym. Z jednej strony mamy
do czynienia z ofiarą, wobec której stosuje się różne techniki prowokacji, a z drugiej ze sprawcą
niemającym świadomości, iż jego działania są społecznie niepożądane. Niezwykle istotnym problemem,
o którym nie można zapomnieć omawiając ten typ agresji elektronicznej jest tzw. efekt modelowania.
Polega on na tym, iż młody człowiek nagrywający osoby pokrzywdzone może być doskonałym przykładem
do tego, aby inni młodzi ludzie (często koledzy ze szkoły) mogli również podejmować tego typu czynności
(Pyżalski, 2011).
Warto także podkreślić, iż agresję elektroniczną w przeprowadzonych badaniach w 2009 roku wobec
pokrzywdzonych realizowało 13% gimnazjalistów (Pyżalski, 2011).
Niepokojący jest fakt, że dla wielu młodych ludzi jest to okazja do dobrej zabawy kosztem drugiego
człowieka. W tym miejscu powstaje zasadnicze pytanie czy można zaprojektować jakieś działania
profilaktyczne, aby skuteczne przeciwdziałać tego typu sytuacjom? Być może szansą są tutaj spotkania
z młodymi ludźmi, którym wskaże się, iż nowoczesne technologie komunikacyjne użytkowane w sposób
niewłaściwy mogą wyrządzić wiele krzywdy drugiemu człowiekowi. Warto także młodym ludziom
zarysować taką perspektywę rozwoju, która przekonałaby ich, iż Internet, telefony komórkowe mogą służyć
do wielu bardzo wartościowych działań.
Konkluzja
Agresja elektroniczna wobec pokrzywdzonych, w dobie nowoczesnych technologii informacyjnych,
jest szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem. Młody człowiek realizując ten typ agresji elektronicznej tak
naprawdę sam nie wie, jakie konsekwencje mogą go spotkać. Nagrywając osoby w trudnych sytuacjach
np. upośledzone umysłowo całe zajście traktuje w konwencji żaru. Z punktu widzenia działań
profilaktycznych szczególnie istotną rzeczą jest to, aby młody człowiek zrozumiał, że to, co robi wyrządza
nie tylko jemu krzywdę, ale także innym odbiorcom Internetu.
6
Bibliografia
1. Björkqvist K., Österman K., Hjelt-Bäck M. (1994) Aggression among university employees.
Aggressive Behavior, Volume 20.
2. Ferdon-David C., Feldman Herz M. (2007) Electronic Media, Violence, and Adolescents:
An Emerging Public Health Problem, ,,Journal of Adolescent Health”, nr 41.
3. Frączek A. (1979) Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii
społecznej, w: Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych,
A. Frączek (red.) Wrocław .
4. Manovich L. (2006) Język nowych mediów, Warszawa, WAiP.
5. Olweus D. (2007) Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, tłum. D. Jastrun,
Warszawa, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.
6. Pyżalski J. (2011) Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży, Sopot, GWP.
7. Pyżalski J. (2008) Agresja elektroniczna - wirtualne ciosy, realne rany cz. 2, ,,Remedium” 10, s. 2829.
8. Pyżalski J. (2009) Agresja elektroniczna dzieci i młodzieży- różne wymiary zjawiska, ,,Dziecko
Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 1 (26), s. 12-26.
9. Pyżalski J. (2009) Bullying (mobbing) jako specyficzny typ agresji rówieśniczej, ,,Poradnik
Pedagoga Szkolnego: gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna”, s. 1-8.
10. Pyżalski J. (2010) Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna – zarys teoretyczny
i najnowsze wyniki badań, w: M. Jędrzejko, D. Sarzała (red.) Człowiek i uzależnienia, PułtuskWarszawa, Oficyna wydawnicza ASPRA-JR.
11. Wojtasik Ł. (2009) Przemoc rówieśnicza z użyciem mediów elektronicznych- wprowadzenie
do problematyki, ,,Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 1(26), s. 7-11.
7