noc muzeów - Instytut Nauk Geologicznych PAN

noc muzeów - Instytut Nauk Geologicznych PAN

146
Wszechœwiat, t. 108, nr 4-6/2007
NOC MU ZEÓ W
Ryszard GRADZIÑSKI (Kraków)
NA CZYM KRAKÓW ZBUDOWANO?
Na posadowienie miasta i kierunki jego przestrzennego
rozwoju powa¿ny wp³yw mia³a rzeŸba terenu, a ta w bardzo
du¿ym stopniu by³a i jest odzwierciedleniem budowy geologicznej pod³o¿a. Omawiaj¹c pokrótce tê budowê pomijamy na razie obecnoœæ osadów czwartorzêdowych, które
niemal wszêdzie przykrywaj¹ swe pod³o¿e.
Wœród starszych, przedczwartorzêdowych utworów
najwa¿niejsz¹, dominuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ w rejonie Krakowa wapienie jury górnej. Powsta³y one na dnie stosunkowo p³ytkiego morza, oko³o 160 mln. lat temu. Tworz¹ one
gruby kompleks skalny, którego mi¹¿szoœæ w rejonie miasta
siêga przewa¿nie do 200 m. Wapienie jurajskie wystêpuj¹
na powierzchni w rozleg³ym paœmie, które ci¹gnie siê od
Krakowa a¿ po okolice Czêstochowy i Wielunia i przewa¿nie nazywane jest Jur¹ Krakowsko-Czêstochowsk¹. Nasze
miasto usytuowane jest przy po³udniowym krañcu tego pasma, bowiem ju¿ na peryferiach po³udniowych dzielnic
znajduje siê granica Karpat, regionu geologicznego o ca³kowicie odmiennej budowie.
W najbardziej ogólnym, uproszczonym ujêciu, wapienie
jurajskie tworz¹ce po³udniow¹ czêœæ wspomnianego
pasma przyrównaæ mo¿na do grubej, rozleg³ej p³yty.
P³yta ta zosta³a pociêta uskokami na szereg mniejszych i wiêkszych bloków, wzajemnie poprzesuwanych pionowo wzglêdem siebie. W rezultacie tych
dyslokacji tektonicznych, które mia³y miejsce g³ównie oko³o 15 mil. lat temu, powsta³y wypiêtrzone
zrêby i s¹siaduj¹ce z nimi obni¿one zapadliska tektoniczne. Ponadto, ca³a pociêta uskokami p³yta obni¿a siê stopniowo ku po³udniowi i zanurza pod nasuniête od po³udnia p³aszczowiny Karpat.
Trzon zrêbów tworz¹ wapienie górnej jury.
Wapienie te cechuje bia³a barwa, czêsto obecnoœæ
krzemieni, oraz - co wa¿ne, stosunkowo du¿a odpornoœæ na procesy wietrzenia i erozji. Znacznie
mniej odporne s¹ i³y mioceñskie, które wystêpuj¹
w wiêkszoœci zapadlisk tektonicznych. Dlatego te¿
wapienne bloki zrêbów bardzo wyraŸnie zaznaRyc. 1. Mapa geologiczna Krakowa, uproszczona, bez utworów czwartorzed- czaj¹ siê w rzeŸbie terenu jako wzgórza, a zapadliowych, wg R. Gradziñski, 1993
ska jako obni¿enia.
147
Wszechœwiat, t. 108, nr 4-6/2007
W g³êbszych zapadliskach, a przede wszystkim
w pobli¿u brzegu Karpat, mi¹¿szoœæ osadów mioceñskich bywa znaczna i dochodzi do kilkuset metrów. Wspomnieæ te¿ wypada, ¿e na wapieniach
jury górnej miejscami zachowane s¹ osady kredy
(g³ównie bia³y margli); wiêksze ich p³aty wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodnich dzielnicach miasta.
W ci¹gu stuleci wapienie jurajskie by³y eksploatowane w licznych kamienio³omach, których wysokie œciany s¹ do dziœ miejscami zachowane (np.
na Ska³ach Twardowskiego), i dostarczy³y kamienia budowlanego i surowca do wyrobu wapna, zaœ
i³y mioceñskie wydobywane by³y w kopankach
wielu cegielni.
Ryc.2. Schematyczny przekrój geologiczny przez zachodni¹ czêœæ terenu KrakoNale¿y dodaæ, ¿e m³ode, czwartorzêdowe osawa (utwory czwartorzedowe pominiête), wg R. Gradziñski i M. Gradziñski, 1994 dy (pominiête na do³¹czonej mapie) tworz¹ na terenie miasta stosunkowo cienk¹ pokrywê, która maskuje wystêpuj¹ce pod nimi utwory starsze. Osady
te reprezentowane s¹ w przez g³ównie przez piaski i
less. Znaczna czêœæ œródmieœcia zbudowana jest na
rozleg³ym, p³askim sto¿ku utworzonym przez
Pr¹dnik (Bia³uchê).
W modelowaniu rzeŸby w ci¹gu ostatnich kilku
milionów lat du¿¹ rolê odgrywa³a erozja rzeczna.
Rzeki, przede wszystkim Wis³a i Rudawa, ¿³obi¹c
swe doliny, wykorzystywa³y w du¿ym stopniu zapadliska wype³nione miêkkimi osadami miocenu, a
omija³y odporne, wapienne zrêby.
Ryc. 3. Uproszczony przekrój geologiczny przez œrodkow¹ czêœæ Krakowa. J —
Z tego co podano wy¿ej wynika, ¿e na
wapienie jury górnej, K — kreda, M — miocen, Q — czwartorzêd, wg A.
ukszta³towanie
charakterystycznych rysów rzeŸby
Kleczkowski, 2003, zmodyfikowany
terytorium Krakowa ogromny wp³yw wywar³ rodzaj ska³ wystêpuj¹cych w pod³o¿u, a tak¿e rezultaty uskokowych ruchów tektonicznych.
Takimi wyró¿niaj¹cymi siê zrêbami s¹ przede wszystCzytelnicy tego krótkiego artyku³u, bli¿ej zainteresowakim wzgórza œw. Bronis³awy i Lasu Wolskiego, Wzgórza ni omawianymi zagadnieniami, mog¹ szerzej zapoznaæ siê z
Tynieckie, Krzemionki Dêbnickie (zwane te¿ Ska³ami nimi zwiedzaj¹c sta³¹ wystawê „Budowa geologiczna obTwardowskiego) i Krzemionki Podgórskie. Wapiennym szaru krakowskiego” w Muzeum Geologicznym Instytutu
zrêbem jest równie¿ Wzgórze Wawelskie. Na terenie œród- Nauk Geologicznych PAN (Kraków, ul. Senacka 3; adres
mieœcia Krakowa znajduj¹ siê te¿ s³abiej wypiêtrzone zrêby, internetowy:
gdzie wapienie przykryte s¹ stosunkowo cienkimi m³odszy- http://www.ing.pan.pl/muzeum/4wystaw.htm).
mi osadami, w tym i³ami mioceñskimi i utworami czwartoProf. R. Gradzinski (geolog, sedymentolog) od wielu lat zajmuje siê
rzêdowymi. Te zrêby s³abiej zaznaczaj¹ siê w morfologii.
rówie¿ geologi¹ obszaru krakowskiego
Jeden z nich znajduje siê w rejonie Rynku G³ównego.
Jacek RAJCHEL (Kraków)
Z CZEGO KRAKÓW BUDOWANO
Ka¿de zabytkowe miasto posiada swój niepowtarzalny
koloryt. Jednym z czynników wp³ywaj¹cych na ten wielop³aszczyznowy image jest jego kamienny wystrój. Tak te¿
jest, a raczej by³o w Krakowie. Na przestrzeni tysi¹ca lat
powsta³a w tym królewskim mieœcie wspania³a kamienna
mozaika z zastosowanych architektonicznie kamieni bu-
dowlanych i dekoracyjnych. Pochodzi³y one z najbli¿szych
i nieco dalszych okolic Krakowa. Te, które „przywêdrowa³y” z odleg³ych miejsc „ginê³y w t³umie”. Niestety, w
szybkim tempie Kraków pozbywa siê tego tysi¹cletniego,
historycznego dziedzictwa; zniknê³a historyczna nawierzchnia z wapiennego bruku na Rynku G³ównym — wi-