docKierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi
download 
Reklamacja Transkrypt
Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi
Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 2 (53), t. 2: 100 – 111 ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1644-9584.53.6 Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi Nadesïany: 27.04.15 | Zaakceptowany do druku: 26.05.15 Wiktor A. Snieĝycki*, Marina J. Surmacz** Ustawiczny wzrost zapotrzebowania sïuĝby zdrowia na Ărodki, wb poïÈczeniu zb ograniczonymi moĝliwoĂciami budĝetu skïaniajÈ do ciÈgïych poszukiwañ bardziej efektywnych sposobów finansowania. Realizacja podstawowej zasady – pañstwa socjalnego – jak dotychczas powstrzymuje próby radykalnych zmian mechanizmów finansowania systemu ochrony zdrowia Biaïorusi ibstanowi gïównÈ przyczynÚ utrzymania modelu budĝetowego. W artykule zostaïy przedstawione kierunki taktyczne reformowania ochrony zdrowia wbBiaïorusi, których wdroĝenie poprawi efektywnoĂÊ finansowania dziedziny, zaprezentowano takĝe strategiczne perspektywy reform. Sïowa kluczowe: ochrona zdrowia, finansowanie, reformowanie, model budĝetowy, ubezpieczenia zdrowotne/udziaï finansowy spoïeczeñstwa. Directions of Health Services Reforming in Belarus Submited: 27.04.15 | Accepted: 26.05.15 Continuous growth of expenditures of public health services, in abcombination to the limited possibilities of state budget, induces to constant search of more effective ways of the branch financing. Principle of socially focused state constrains attempts of radical change of health services financing in Belarus and becomes ab most important reason of budgetary model preservation. Tactical directions of public health services reforming in Belarus, which introduction will allow to raise the efficiency of the branch financing, are discussed in the article, strategic prospects of reforming are opened. Keywords: Public health services, financing, reforming, state budgetary model, medical insurance, consumer payments. JEL: I18 * Wiktor A. Snieĝycki – Grodzieñski Pañstwowy Uniwersytet Medyczny, Grodno, Republika Biaïorusi. ** Marina J. Surmacz – Grodzieñski Pañstwowy Uniwersytet Medyczny, Grodno, Republika Biaïorusi. Adres do korespondencji: Grodzieñski Pañstwowy Uniwersytet Medyczny, Grodno, Republika Biaïorusi; e-mail: [email protected]; e-mail: [email protected]. Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi 1. WstÚp System ochrony zdrowia wb Biaïorusi, wb odróĝnieniu od innych krajów przestrzeni postradzieckiej ibwiÚkszoĂci krajów Ăwiata, zachowaï budĝetowy model finansowania ochrony zdrowia. Pañstwo gwarantuje swoim obywatelom dostÚp do opieki zdrowotnej poprzez zapewnienie bezpïatnej pomocy medycznej wb placówkach pañstwowych na poziomie minimalnych standardów socjalnych. WĂród zasad polityki pañstwa wb dziedzinie ochrony zdrowia na pierwszym miejscu znalazïy siÚ takie jak: stworzenie warunków do zachowania, umocnienia ibprzywrócenia zdrowia spoïeczeñstwa, zapewnienie dostÚpnoĂci do usïug medycznych. Jednym zb gïównych zadañ biaïoruskiej sïuĝby zdrowia jest zapewnienie powszechnej dostÚpnoĂci spoïeczeñstwa do bezpïatnej pomocy medycznej, co zostaïo zapisane wbKonstytucji Republiki Biaïorusi „O ochronie zdrowia”. 2. Czynniki stymulujÈce reformowanie systemu ochrony zdrowia wb Biaïorusi. Spojrzenie przez pryzmat doĂwiadczeñ niektórych pañstw europejskich. UniwersalnÈ wïaĂciwoĂciÈ systemów sïuĝby zdrowia jest staïy wzrost kosztów pomocy medycznej. CechÈ wspólnÈ wiÚkszoĂci krajów rozwiniÚtych, podobnie jak Biaïorusi, jest zmiana struktury wiekowej spoïeczeñstwa zbjego starzeniem siÚ, kumulacja wb populacji patologii chronicznych. Negatywna dynamika wskaěników zdrowia ludnoĂci prowadzi do wzrostu zapotrzebowania na usïugi ob charakterze medycznym. Dlatego teĝ nakïady pañstwa biaïoruskiego na ochronÚ zdrowia ib opiekÚ spoïecznÈ równieĝ stale rosnÈ. W rezultacie reform wb wielu krajach udaïo siÚ na kilka lat ustabilizowaÊ wielkoĂÊ Ărodków przeznaczanych na potrzeby ochrony zdrowia. WiÚkszoĂÊ pañstw musi jednak zwiÚkszaÊ wydatki do 12–16% PKB. Permanentny wzrost potrzeb wb dziedzinie ochrony zdrowia, wb poïÈczeniu zb ograniczonymi moĝliwoĂciami budĝetu pañstwa, skïania do ciÈgïych poszukiwañ efektywniejszych sposobów rozwiÈzania problemów finansowych. PrzejĂcie wiÚkszoĂci krajów sÈsiadujÈcych zbBiaïorusiÈ na nowy model finansowania opieki zdrowotnej (ubezpieczeniowy – Bismarcka) byïo czynnikiemb zachÚcajÈcym do rozpoczÚcia generalnej reformy systemu równieĝ wb Biaïorusi. Zachowanie spoïecznego charakteru tej dziedziny, realizacja podstawowej zasady pañstwowej – pañstwa socjalnego – jak na razie powstrzymuje jednak próby radykalnych reform wbsystemie ochrony zdrowia spoïeczeñstwa. Za przykïad rozwiniÚtego kraju europejskiego, wb którym funkcjonuje model budĝetowy finansowania ochrony zdrowia moĝe sïuĝyÊ Wielka Brytania. W latach drugiej wojny Ăwiatowej rzÈd Wielkiej Brytanii rozpoczÈï na szerokÈ skalÚ przeksztaïcenia wbsystemie zaopatrzenia spoïecznego. Zostaï stworzony system Ăwiadczenia usïug medycznych, który nazwano National Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 2 (53), t. 2, 2015 101 Snieĝycki Wiktor Aleksandrowicz, Surmacz Marina Juriewna Health Service (NHS), wb którym pomoc medyczna wb miarÚ potrzeb byïa udzielana bezpïatnie (Ƚɥɨɛɚɥɶɧɵɣ ɤɪɢɡɢɫ ɤɚɤ…, 2011). DoĂwiadczenie krajów zb tym modelem finansowania pokazaïo, ĝe przy maksymalnej osïonie socjalnej spoïeczeñstwa, model ma teĝ minusy. ZapewniajÈc dostÚpnoĂÊ, nie gwarantuje innej najwaĝniejszej zasady dziaïalnoĂci wb systemie opieki zdrowotnej – terminowoĂci udzielania pomocy medycznej. Wyniki badañ ankietowych pacjentów wb Wielkiej Brytanii pokazaïy, ĝe 75% mogïo trafiÊ do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) wb ciÈgu dwu dni, termin oczekiwania na konsultacjÚ u specjalisty wydïuĝaï siÚ do trzynastu tygodni, oczekiwanie na zaplanowane leczenie wb wielu przypadkach trwaïo do szeĂciu miesiÚcy. WiÚkszoĂÊ badañ diagnostycznych mogïa byÊ przeprowadzona tylko wbwarunkach szpitalnych, wbwarunkach POZ moĝna byïo przeprowadziÊ tylko badania podstawowe. Kolejki to pierwszy minus modelu budĝetowego, ab rozwiÈzania problemu kolejek wielu Brytyjczyków upatruje wb sprywatyzowaniu organizacji ochrony zdrowia (Callahan, 2005, s. 22; Lewis, 2006, s. 10–13). „Minusem” pañstwowego systemu ochrony zdrowia, wbtym NHS Wielkiej Brytanii jest równieĝ ograniczenie moĝliwoĂci dla biznesu. W warunkach stale rosnÈcego zapotrzebowania na zasoby ochrona zdrowia znalazïa siÚ przy tym wb sytuacji permanentnych poszukiwañ dodatkowych Ărodków, co wbrezultacie najczÚĂciej prowadzi do przejĂcia na inny model finansowania ochrony zdrowia (jak miaïo to miejsce wb 1993 roku wb Federacji Rosyjskiej, wraz zbprzyjÚciem ustawy „O ubezpieczeniach medycznych”). W tym samym czasie, wedïug danych Monitoringu Rosyjskiego JakoĂci ¿ycia, indeks dostÚpnoĂci do pomocy medycznej wbRosji zajmowaï najniĝszÈ pozycjÚ wĂród wszystkich komponentów jakoĂci ĝycia Rosjan (ɋɬɚɪɨɞɭɛɨɜ, 2005). Wdroĝenie praktyki prywatnej do sfery ochrony zdrowia Biaïorusi zostaïo prawnie zalegalizowane. Pierwsza redakcja ustawy „O ochronie zdrowia” (1993) pozwoliïa na tworzenie organizacji ochrony zdrowia ob róĝnych formach wïasnoĂci, prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ medycznÈ ib farmaceutycznÈ na podstawie zezwoleñ (licencji). Zasada ta zachowaïa siÚ takĝe wb kolejnych redakcjach ustawy. Praktyka prywatna pozwala na wykorzystanie zalet rynku usïug medycznych ibstwarza moĝliwoĂÊ czÚĂciowego samofinansowania systemu ochrony zdrowia. Równolegle do zalet rozwojowi praktyki prywatnej wb sferze ochrony zdrowia nieuchronnie towarzyszy zwiÚkszenie udziaïu pïatnoĂci bezpoĂrednich spoïeczeñstwa. Zgodnie zbopiniÈ WHO wzrost bezpoĂrednich pïatnoĂci spoïeczeñstwa jest uznawany za najwiÚkszy problem globalny wb ochronie zdrowia (Ɏɢɧɚɧɫɢɪɨɜɚɧɢɟ ɫɢɫɬɟɦ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ, 2010, s. 106). W celu obniĝenia ryzyka finansowego wbprzypadku koniecznoĂci uzyskania pomocy medycznej spoïeczeñstwa krajów, wb których jest rozpowszechniona bezpoĂrednia odpïatnoĂÊ na usïugi medyczne, uciekajÈ siÚ do dobrowolnych ubezpieczeñ zdrowotnych. Skïadki ubezpieczeniowe bywajÈ jednak na tyle wysokie, ĝe zmusza to do rezygnacji zbtej formy rekompensaty strat wbprzy102 DOI 10.7172/1644-9584.53.6 Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi padku zaistnienia zdarzenia ubezpieczeniowego (Ƚɥɨɛɚɥɶɧɵɣ ɤɪɢɡɢɫ ɤɚɤ…, 2011; Callahan, 2005, s. 22). Na Biaïorusi zostaïa opracowana ib wdroĝona baza dla dobrowolnych ubezpieczeñ zdrowotnych, ale jej wykorzystanie wb spoïeczeñstwie, jak na razie, nie jest zbyt rozpowszechnione. Wraz zb moĝliwoĂciami praktyki prywatnej ib dobrowolnych ubezpieczeñ zdrowotnych ochrona zdrowia we wspóïczesnej Biaïorusi nadal pozostaje gïównie pañstwowa (model Siemaszki). RosnÈce potrzeby finansowe systemu ochrony zdrowia Biaïorusi ibpotrzeba rygorystycznego oszczÚdzania Ărodków budĝetowych zmuszajÈ do poszukiwania sposobów bardziej efektywnego funkcjonowania tej dziedziny ib jej reformowania. 3. Ewidencja dochodów ib nakïadów wb systemie ochrony zdrowia (dane wedïug systemu Rachunków Narodowych Ochrony Zdrowia Biaïorusi) Jednym zb problemów wiÈĝÈcych siÚ zb finansowaniem ochrony zdrowia Biaïorusi – aĝ do 2010 roku – byï mechanizm wszechstronnej ibpeïnej ewidencji dochodów ibnakïadów (ɀɚɪɤɨ, 2011). Stosowana analiza porównawcza poszczególnych pozycji zasobów finansowych nie pozwalaïa na caïoĂciowe odzwierciedlenie obrazu przemieszczania Ărodków finansowych wb caïym systemie ochrony zdrowia. Dane ob wydatkach odzwierciedlaïy informacjÚ ob pañstwowych ěródïach finansowania, bez uwzglÚdnienia Ărodków ludnoĂci, pracodawców, miÚdzynarodowych organizacji sponsorskich, wydatków spoïeczeñstwa ib pracodawców na pïatnoĂci za odpïatne usïugi ob charakterze medycznym, Ăwiadczone przez pañstwowe placówki sïuĝby zdrowia, za usïugi organizacji prywatnych, za nabywanie leków ibwyrobów medycznych, rozprowadzanych poprzez sieÊ detalicznÈ aptek. Nie byïy takĝe uwzglÚdniane wydatki ludnoĂci ibpracodawców na polisy dobrowolnych ubezpieczeñ zdrowotnych (ɀɚɪɤɨ, 2011). NiekompletnoĂÊ informacji statystycznej stanowiïa przeszkodÚ wb prawidïowym oszacowaniu zapotrzebowania ludnoĂci na pomoc medycznÈ, na efektywnÈ dystrybucjÚ Ărodków zb budĝetu pañstwa. Problem ten byï przyczynÈ decyzji ob utworzeniu narodowych rachunków zdrowia (NROZ) na Biaïorusi (Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2011). NROZ stanowi element systemu rachunków narodowych (SRN). SRN jest tworzony zarówno dla caïego kraju, jak ibdla poszczególnych rodzajów dziaïalnoĂci, wbtym dla sfery socjalnej (której czÚĂÊ stanowi ochrona zdrowia). Dane uzyskane na podstawie sporzÈdzenia NROZ zawierajÈ peïnÈ informacjÚ obwydanych Ărodkach budĝetowych we wszystkich organizacjach systemu ochrony zdrowia Biaïorusi. NROZ prezentujÈ takĝe informacje obprywatnych wydatkach na ochronÚ zdrowia, ob skïadkach ubezpieczeniowych ib wypïatach zb ubezpieczenia. Wydatki organizacji sponsorujÈcych ochronÚ zdrowia sÈ uwzglÚdniane przy wsparciu koordynatorów programu miÚdzynarodowej pomocy technicznej wb Republice Biaïorusi. Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 2 (53), t. 2, 2015 103 Snieĝycki Wiktor Aleksandrowicz, Surmacz Marina Juriewna Doskonalenie sposobów zbierania danych dla NROZ zostaïo wïÈczone do dwuletniego planu wspóïpracy miÚdzy Ministerstwem Zdrowia Biaïorusi ibEuropejskim Regionalnym Biurem WHO na lata 2012–2013 (ɀɚɪɤɨ, 2011). Wedïug danych dotyczÈcych realizacji pierwszego projektu NROZ wb2010 roku ogólna kwota wydatków wynosiïa, zgodnie ze Ărednim waĝonym rocznym kursem Banku Narodowego Biaïorusi, 5,6% PKB (Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2011). Gïówny ciÚĝar wydatków na ochronÚ zdrowia ponosi pañstwo – 77,3% (tabela 1). Wydatki ogólne za ochronÚ zdrowia (OWOZ) Udziaï OWOZ wb procentach 1. Wydatki pañstwa 77,3 1.1. Centralne organy zarzÈdzania 17,6 1.1.1. Ministerstwo Zdrowia 1.1.2. Inne ministerstwa ib resorty 12,3 5,3 1.2. Regionalne organy zarzÈdzania 59,7 2. Wydatki prywatne 22,2 2.1. Organizacje ubezpieczeniowe 2.2. Wydatki gospodarstw domowych 2.3. Wydatki pracodawców 2,3 3. Pomoc miÚdzynarodowa (sponsorska) 0,5 Ècznie wydatki na ochronÚ zdrowia 0,2 19,7 100,0 Tabela 1. Struktura ogólnych wydatków na ochronÚ zdrowia (OWOZ) wb przekroju ěródeï finansowania systemu ochrony zdrowia. ½ródïo: ĩ.Ĭ. ĶŎńśťņń (2011). ıńŚŌŒőńŏŠőşʼn ŕśʼnŖń ŋňŔńņŒŒřŔńőʼnőŌţ ĴʼnŕœŗŅŏŌŎŌ ĥʼnŏńŔŗŕŠ: œʼnŔņşʼn ŌŖŒŇŌ ņőʼnňŔʼnőŌţ. ĦŒœŔŒŕş ŒŔŇńőŌŋńŚŌŌ Ō ŌőŘŒŔŐńŖŌŋńŚŌŌ ŋňŔńņŒŒřŔńőʼnőŌţ, 4, s. 7–13. Dysponentami Ărodków budĝetów lokalnych sÈ zarzÈdy do spraw sïuĝby zdrowia obwodowych komitetów wykonawczych ibkomitet do spraw ochrony zdrowia Miñskiego Miejskiego Komitetu Wykonawczego, którzy kontrolujÈ ibkoordynujÈ dziaïalnoĂÊ wszystkich organizacji ochrony zdrowia wbregionach. ¥rodki prywatne – Ărodki pracodawców ib ludnoĂci, wydane na zakup usïug medycznych ibwyrobów, wbstrukturze ogólnych wydatków na ochronÚ zdrowia wb 2010 roku stanowiïy 22,2%. WiÚksza czÚĂÊ tych Ărodków byïa przeznaczona na nabycie preparatów leczniczych ibinnych wyrobów medycznych poprzez detalicznÈ sieÊ aptek. W strukturze wydatków prywatnych na ochronÚ zdrowia dominujÈ Ărodki spoïeczeñstwa (88,9% wszystkich wydatków prywatnych ib 19,7% ogólnej kwoty wydatków na ochronÚ zdrowia). ¥rodki organizacji ibprzedsiÚbiorstw stanowiÈ 10,3% wydatków prywatnych ib 2,3% wszystkich wydatków na ochronÚ zdrowia (Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2011). Rynek ubezpieczeñ medycznych jest wyjÈtkowo sïabo reprezentowany wbsektorze finansowym Biaïorusi. Naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe niezbÚdne podstawy 104 DOI 10.7172/1644-9584.53.6 Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi Udziaï w OWOZ (w %) Udziaï pañstwa wb wydatkach (wb %) Udziaï miÚdzynarodowych organizacji sponsorskich (w %) Kod NRZ Udziaï wydatków prywatnych (wb %) prawne zostaïy opracowane ib wdroĝone (ɂɧɫɬɪɭɤɰɢɹ ɨ ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɢ…, 2012, s. 74–75; ɉɪɢɦɟɪɧɵɣ ɞɨɝɨɜɨɪ ɧɚ ɨɤɚɡɚɧɢɟ…, 2012, s. 75–78). MentalnoĂÊ Biaïorusinów, przyzwyczajonych jednak do zagwarantowanej przez pañstwo bezpïatnej pomocy medycznej, nie pozwala na wykorzystanie wbpeïnym zakresie moĝliwoĂci rynku ubezpieczeñ medycznych. Udziaï organizacji ubezpieczeniowych wĂród prywatnych ěródeï finansowania stanowi zaledwie 0,8% (Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2011). PrzedsiÚbiorstwa komercyjne ib organizacje bardziej aktywnie korzystajÈ zb usïug ubezpieczeñ medycznych, jednak na takie wydatki mogÈ sobie pozwoliÊ tylko dochodowe ib duĝe organizacje. Oprócz tego brakuje systemu boděców materialnych, ukierunkowanego na rozwój rynku ubezpieczeñ medycznych – np. nie przewidziano zastosowania ulg podatkowych dla organizacji zawierajÈcych umowy zbubezpieczycielami poprzez zmniejszenie opodatkowania zysku (Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2010). I wreszcie, najmniejszy wkïad wbfinansowanie biaïoruskiej ochrony zdrowia wnoszÈ miÚdzynarodowe organizacje sponsorskie – zaledwie 0,5% wb2010 roku. Analiza wydatkowania Ărodków wb przekroju Ăwiadczeniodawców usïug medycznych pokazaïa, ĝe obecnie organizacje ĂwiadczÈce usïugi ambulatoryjne otrzymujÈ zaledwie 30% zbogólnych wydatków na ochronÚ zdrowia (tabela 2). NR – 1 45,2 55,6 9,0 Organizacje patronackie ibwolontariat NR-3 zajmujÈcy siÚ opiekÈ 1,0 1,0 0,9 Organizacje ĂwiadczÈce ambulatoryj- NR-3 ne usïugi medyczne 30,0 32,5 22,1 Sprzedaĝ detaliczna ibinne organizacje NR-4 dostarczajÈce wyroby medyczne 14,3 Ogólne zarzÈdzanie sïuĝbÈ zdrowia NR-6 ib ubezpieczenia zdrowotne 3,1 2,6 0,4 1,0 Instytucje ĂwiadczÈce usïugi zwiÈzane NR-8 zb ochronÈ zdrowia 4,1 4,4 2,9 18,8 Pozostali 0,1 0,1 18,8 ¥wiadczeniodawca usïug medycznych Szpitale NR-9 Inni bliĝej nie okreĂleni usïugodawcy NR nsk Ècznie 53,3 8,9 64,4 3,2 3,9 0,2 100,0 100,0 100,0 100,0 Tabela 2. Struktura ogólnych wydatków dysponentów Ărodków finansowych na ochronÚ zdrowia wbprzekroju Ăwiadczeniodawców usïug medycznych. ½ródïo: ĩ.Ĭ. ĶŎńśťņń (2011). ıńŚŌŒőńŏŠőşʼn ŕśʼnŖń ŋňŔńņŒŒřŔńőʼnőŌţ ĴʼnŕœŗŅŏŌŎŌ ĥʼnŏńŔŗŕŠ: œʼnŔņşʼn ŌŖŒŇŌ ņőʼnňŔʼnőŌţ. ĦŒœŔŒŕş ŒŔŇńőŌŋńŚŌŌ Ō ŌőŘŒŔŐńŖŌŋńŚŌŌ ŋňŔńņŒŒřŔńőʼnőŌţ, 4. s. 7–13. Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 2 (53), t. 2, 2015 105 Snieĝycki Wiktor Aleksandrowicz, Surmacz Marina Juriewna 4. ObowiÈzujÈce mechanizmy wzrostu stabilnoĂci finansowej. Przesïanki i strategie reform W 2011 roku ogólna wielkoĂÊ wydatków na ochronÚ zdrowia wbRepublice Biaïorusi ze wszystkich ěródeï finansowania stanowiïa 6,0% PKB, udziaï wydatków pañstwa – okoïo 4,0% PKB (Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2012). Na utrzymanie wielkoĂci wydatków na poprzednim poziomie, abnawet na niewielkie zwiÚkszenie pozwoliïy takie przedsiÚwziÚcia jak: wprowadzenie systemu finansowania wydatków na ochronÚ zdrowia wb przeliczeniu na jednego mieszkañca (co podniosïo efektywnoĂÊ wykorzystania zasobów ib zmniejszyïo dysproporcje wbich dystrybucji na terytorium kraju); wprowadzenie systemu standardów socjalnych wbdziedzinie ochrony zdrowia ibterytorialnych programów gwarancji pañstwa wbĂwiadczeniu pomocy medycznej obywatelom Biaïorusi. Innym mechanizmem zapewnienia stabilnoĂci finansowej wbbranĝy medycznej byïo wprowadzenie docelowego planowania wbochronie zdrowia, zapewniajÈcego finansowanie konkretnych przedsiÚwziÚÊ dla konkretnych organizacji ibĂcisïej kontroli ich realizacji. Aktualnie prowadzona jest kompleksowa restrukturyzacja pomocy medycznej ibredystrybucja nakïadów zbopieki stacjonarnej na ambulatoryjnÈ, poïÈczona ze zwiÚkszeniem poziomu jej finansowania, rozwojem technologii zastÚpujÈcych pomoc stacjonarnÈ, wdroĝeniem instytucji lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, redukcjÈ nieracjonalnie wykorzystywanego zasobu ïóĝek szpitalnych, optymalizacjÈ liczby etatów pracowników szpitali. Waĝnym krokiem byïa redukcja etatów wb administracji systemu opieki zdrowotnej. PodjÚto takĝe dziaïania na rzecz zastÚpowania leków pochodzÈcych zbimportu krajowymi ibrozwoju rodzimych przedsiÚbiorstw farmaceutycznych. WielosektorowoĂÊ ěródeï finansowania ochrony zdrowia jest skutecznym sposobem na ïÈczenie minimalnych wydatków zb maksymalnym efektem, ab zatem zapewnia najwyĝszÈ efektywnoĂÊ spoïecznÈ ib ekonomicznÈ sfery ochrony zdrowia wb warunkach deficytu zasobów. W Republice Biaïorusi zostaïa opracowana Strategia Rozwoju Narodowego Systemu Ochrony Zdrowia na lata 2011–2015, do której wïÈczono nastÚpujÈce zadania (ɀɚɪɤɨ, 2012; Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2012): • przejĂcie mechanizmów finansowych ochrony zdrowia na budĝetowanie, ukierunkowane na uzyskanie konkretnych rezultatów jakoĂciowych ibiloĂciowych, dziÚki zwiÚkszeniu samodzielnoĂci organizacji ochrony zdrowia wb zakresie wykorzystania zaoszczÚdzonych Ărodków budĝetowych; • optymalizacja udzielania pomocy medycznej wb warunkach szpitalnych poprzez przeprofilowanie zasobu ïóĝek, uwzglÚdniajÈca realne potrzeby ludnoĂci ibstrukturÚ zachorowalnoĂci, zmniejszenie zasobów nieefektywnie wykorzystywanych ïóĝek; • wprowadzenie planowania ib finansowania wydatków na Ăwiadczenie pomocy medycznej wb warunkach stacjonarnych na podstawie ĂciĂle 106 DOI 10.7172/1644-9584.53.6 Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi okreĂlonego zakresu pomocy medycznej zb punktu widzenia profilów (leczonych pacjentów, ïóĝko-doba itp.) wbwartoĂciach iloĂciowych ibkosztowych; • realizacja odrÚbnego planowania ibfinansowania wydatków na Ăwiadczenie wysoko technologicznych ibskomplikowanych rodzajów pomocy medycznej, udoskonalenie metodyki obliczania wskaěnika liczby ïóĝek na 1000 mieszkañców wbcelu zapewnienia moĝliwoĂci zestawienia porównawczego zb innymi krajami; • wzmocnienie podstawowej opieki medycznej – ze zwiÚkszeniem elementu profilaktyki wb dziaïalnoĂci organizacji ambulatoryjnych, zwiÚkszenie zakresu ich finansowania do wysokoĂci stanowiÈcej nie mniej niĝ 40% ogólnej wielkoĂci wydatków na ochronÚ zdrowia; • reorientacja zasobów kadrowych ze szpitalnych na ambulatoryjne; • aktywizacja dziaïalnoĂci wbdziedzinie ksztaïtowania zdrowego stylu ĝycia ludnoĂci; • wzrost zainteresowania personelu sïuĝby zdrowia Ăwiadczeniem jakoĂciowej pomocy medycznej poprzez tworzenie nowego systemu boděców materialnych dla pracowników (Ɍɤɚɱɺɜɚ, 2012). W 2013 roku rozpoczÚto pilotaĝowy projekt wdraĝania systemu stymulacji ekonomicznej (materialnej) pracowników sïuĝby zdrowia (ɀɚɪɤɨ, 2012). Proponuje siÚ takĝe aktywizacjÚ prac nad wdroĝenie programów ukierunkowanych na profilaktykÚ zachorowañ, zmniejszenie odsetka inwalidów wĂród ludnoĂci dziÚki rozwojowi oĂrodków rehabilitacji, otwieranie szkóï ob profilu medyczno-higienicznym (ɀɚɞɚɧ, 2012). Organizatorzy ochrony zdrowia Biaïorusi opowiedzieli siÚ za wspieraniem finansowania prywatnego wb opiece zdrowotnej, które zgodnie zb prawem powinno uzupeïniaÊ gwarancje pañstwowe dla tych konsumentów, którzy sÈ gotowi samodzielnie zapïaciÊ za usïugi medyczne (ɀɚɞɚɧ, 2012). Wyraĝany jest takĝe poglÈd ob koniecznoĂci wprowadzenia dopïat przez pacjentów za usïugi medyczne (ɒɚɪɚɛɱɢɟɜ, 2011). ¿aden zb krajów Ăwiata nie moĝe dziĂ uchodziÊ za wzorzec wb zakresie Ălepego kopiowania mechanizmów funkcjonowania wb dziedzinie ochrony zdrowia. We wszystkich bez wyjÈtku krajach wbmniejszym lub wiÚkszym stopniu wystÚpujÈ problemy zwiÈzane zbwysokoĂciÈ wydatków ibniewystarczajÈcej dostÚpnoĂci do usïug medycznych. Dlatego waĝne jest ramowe podejĂcie WHO do analizy efektywnoĂci systemów ochrony zdrowia (Ɂɚɣɰɟɜ, 2012). PrzeĂwiadczenie, ĝe przejĂcie zb jednego modelu systemu ochrony zdrowia na inny (na przykïad zb pañstwowego na ubezpieczeniowy) automatycznie rozwiÈĝe wszystkie problemy, wystÚpujÈce wb poszczególnych systemach ochrony zdrowia, jest bezpodstawne. Coraz powszechniejszy jest poglÈd, ĝe kraje mogÈ wprowadzaÊ reformy sukcesywnie, bez radykalnych zmian ěródïa finansowania. DoĂwiadczenia krajów Unii Europejskiej pokazaïy, ĝe niezaleĝnie od realizowanego modelu ochrony zdrowia podstawowymi ěródïami finansowaProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 2 (53), t. 2, 2015 107 Snieĝycki Wiktor Aleksandrowicz, Surmacz Marina Juriewna nia sÈ Ărodki publiczne ibprywatne (oprócz Ărodków pïynÈcych od sponsorów zewnÚtrznych). ¥rodki publiczne przeznaczane na finansowanie ochrony zdrowia pochodzÈ: albo zb ogólnych, wpïywów podatkowych, albo teĝ zb podatków docelowych, przeznaczonych na obowiÈzkowe ubezpieczenia zdrowotne. ¥rodki prywatne pozyskiwane sÈ poprzez uruchomiony mechanizm dobrowolnych ubezpieczeñ zdrowotnych i/lub bezpoĂrednie pïatnoĂci spoïeczeñstwa. Gromadzenie Ărodków publicznych powoduje nastÚpujÈce problemy: po pierwsze – naleĝy wb 100% objÈÊ opodatkowaniem pracujÈcÈ ludnoĂÊ; po drugie – niezbÚdna jest redystrybucja Ărodków (gdy „zdrowy pïaci za chorego”, mïody za leciwego, bogaty za biednego, dorosïy za dziecko”). RozwiÈzanie pierwszego problemu wymaga rygorystycznej kontroli prawnej sytuacji, gdy osoby zdolne do pracy, oficjalnie niepracujÈce, niepïacÈce podatków korzystajÈ zbpraw obywateli do opieki zdrowotnej. To samo dotyczy takĝe osób otrzymujÈcych ibwypïacajÈcych wynagrodzenia za pracÚ „wb kopertach”. RozwiÈzanie drugiego problemu, jak pokazaïo doĂwiadczenie wielu krajów Ăwiata, jest moĝliwe tylko poprzez adekwatne finansowanie budĝetowe niezdolnych do pracy ib nisko wynagradzanych kategorii obywateli. W celu zapewnienia efektywnoĂci ochrony zdrowia, biorÈc pod uwagÚ doĂwiadczenie innych krajów, naleĝy zwróciÊ uwagÚ na nastÚpujÈce czynniki: 1. Odpis Ărodków dla Ăwiadczeniodawców usïug medycznych moĝna dokonywaÊ na podstawie poïÈczenia informacji ob potrzebach ludnoĂci ib faktycznej konsumpcji przez niÈ danych usïug. 2. Brak samodzielnoĂci finansowej kierowników organizacji ochrony zdrowia (lub nawet kierowników regionów odpowiedzialnych za ochronÚ zdrowia) jest przyczynÈ nieefektywnoĂci reform dotyczÈcych zakupu usïug medycznych. 3. Jako najbardziej efektywny sposób stymulacji jakoĂciowej dziaïalnoĂci wb systemie ochrony zdrowia naleĝy uznaÊ taki mechanizm wynagradzania za pracÚ, wb którym kwota jest rozliczana przez poïÈczenie danych obwykonanej pracy (faktyczna liczba obsïuĝonej ludnoĂci) zbosiÈgniÚtymi rezultatami (wskaěniki jakoĂciowe dziaïalnoĂci). Jak przedstawiï wbswoim referacie kierownik Krajowego Biura WHO wbRepublice Biaïorusi J.O. Zajcew – tendencjÚ ogólnoeuropejskÈ stanowi kombinacja kilku rodzajów wynagrodzeñ za pracÚ lekarzy na poziomie podstawowej pomocy lekarskiej: finansowanie zaleĝne od liczby zadeklarowanych pacjentów (60%), wynagrodzenie za Ăwiadczone usïugi (20–30%), wynagrodzenie za osiÈgniÚte rezultaty (10–20%) (Ɂɚɣɰɟɜ, 2012). 4. Udziaï spoïeczeñstwa wbpïatnoĂci – element wspólny dla wszystkich krajów Ăwiata – wbfinansowaniu ochrony zdrowia. Jego ĂciĂle kontrolowane zwiÚkszanie wbwarunkach wspóïczesnej Biaïorusi – gdy spoïeczeñstwo juĝ przywykïo do odpïatnych usïug wb dziedzinie ochrony zdrowia, ab takĝe 108 DOI 10.7172/1644-9584.53.6 Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi do istnienia prywatnych gabinetów ib organizacji – bÚdzie nabieraïo coraz wiÚkszego znaczenia wb porównaniu do zmieniajÈcych siÚ obciÈĝeñ podatkowych. Krok ten przygotuje psychologicznie spoïeczeñstwo do stopniowego (moĝliwego wb perspektywie strategicznej) przechodzenia do systemu spoïecznych ubezpieczeñ zdrowotnych. ¥rodki zb opïat spoïeczeñstwa mogÈ byÊ jednak wydatkowane na stymulowanie jakoĂci pracy lekarzy, rozwój bazy materialno-technicznej wb ochronie zdrowia. NiezbÚdne jest przejĂcie do mechanizmu wynagradzania pracowników sïuĝby zdrowia wb zaleĝnoĂci od liczby przyjÚtych pacjentów (zakresu Ăwiadczonych usïug) ib od jakoĂci udzielonej pomocy medycznej. Równolegle do stworzonej moĝliwoĂci wykorzystania pïatnoĂci prywatnych spoïeczeñstwa jako czÚĂci honorariów dla personelu medycznego naleĝy prowadziÊ politykÚ majÈcÈ na celu wyeliminowanie praktyki zatrudnienia na kilku stanowiskach wbsïuĝbie zdrowia. W tym przypadku liczba osób fizycznych zatrudnionych wb przychodniach bÚdzie zgodna zb potrzebami pacjentów, co doprowadzi do wyeliminowania kolejek. NiezbÚdna jest analiza doĂwiadczeñ medyczno-organizacyjnych krajów sÈsiednich. Republika Biaïorusi moĝe wykorzystaÊ doĂwiadczenia tych pañstw, uczestniczÈc we wspólnych projektach transgranicznych. Najbardziej interesujÈce sÈ dane krajów, które reformowaïy swój system opieki zdrowotnej po rozpadzie ZSRR. DoĂwiadczenia tych pañstw mogÈ byÊ wykorzystane przez BiaïoruĂ wb pracach nad wspólnymi projektami transgranicznymi, zb minimalnymi nakïadami finansowymi. W zwiÈzku zb tym ze szczególnÈ uwagÈ przypatrujemy siÚ Litwie, której parametry kulturowe ibgospodarcze sÈ bliskie Biaïorusi, szczególnie mieszkañcom przygranicznego Regionu Grodzieñskiego. Od poïowy 1997 r. na Litwie wprowadzono obowiÈzkowe ubezpieczenia zdrowotne. Skïadki na ubezpieczenie zostaïy ustalone jako czÚĂÊ podatku dochodowego od osób fizycznych (30%) ib3% taryfy ubezpieczeñ spoïecznych. SkïadkÚ ubezpieczeniowÈ na dzieci, emerytów, bezrobotnych, inne osoby pozostajÈce bez ochrony socjalnej, pïaci pañstwo zb budĝetu (Ƚɥɨɛɚɥɶɧɵɣ ɤɪɢɡɢɫ ɤɚɤ…, 2011a). W ciÈgu ostatnich 15 lat na Litwie zmniejszono liczbÚ ïóĝek szpitalnych objednÈ trzeciÈ. Utworzono dwa uniwersyteckie (w Wilnie ibKownie) ibtrzy regionalne (Kïajpeda, Szawle, Poniewieĝ) oĂrodki medyczne (trzeci etap Ăwiadczenia pomocy medycznej). Obecnie kraj zajmuje czwarte miejsce wb Unii Europejskiej pod wzglÚdem relacji jakoĂci do ceny usïug medycznych. W zwiÈzku ze zdecydowanie niekorzystnymi zmianami wbstrukturze wiekowej spoïeczeñstwa ibspadku jego ogólnej liczebnoĂci model finansowania ochrony zdrowia zb podatków zaczyna jednak budziÊ coraz wiÚcej wÈtpliwoĂci. Dyskutuje siÚ nad koniecznoĂciÈ dalszej restrukturyzacji sieci szpitalnej. W finansowaniu placówek systemu ochrony zdrowia przechodzi na zasady okreĂlania wielkoĂci Ărodków wb oparciu ob iloĂÊ Ăwiadczonych usïug medycznych (Ƚɥɨɛɚɥɶɧɵɣ ɤɪɢɡɢɫ ɤɚɤ…, 2011a). Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 2 (53), t. 2, 2015 109 Snieĝycki Wiktor Aleksandrowicz, Surmacz Marina Juriewna Zakoñczenie PomyĂlna realizacja Strategii Rozwoju Narodowego Systemu Ochrony Zdrowia Republiki Biaïorusi na lata 2011–2015 przybliĝa moment, wb którym przejĂcie do modelu finansowania ubezpieczeniowego moĝe zostaÊ zrealizowane zb minimalnym uszczerbkiem wb dziedzinie gwarancji socjalnych. Obecnie dyskutuje siÚ ob radykalnych zmianach systemu finansowania ochrony zdrowia. Od 2016 roku na Biaïorusi jest moĝliwe przejĂcie od modelu finansowania budĝetowego ochrony zdrowia do systemu spoïecznych ubezpieczeñ zdrowotnych. Bibliografia Callahan, C. ibMays, J. (2005). Working Paper: Estimating the Number of Individuals in the United States without Health Insurance / Actuarial Research Service, Prepared for the Department of Health and Human Services. Washington: US Department of Health and Human Services. Ɏɢɧɚɧɫɢɪɨɜɚɧɢɟ ɫɢɫɬɟɦ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ɉɭɬɶ ɤ ɜɫɟɨɛɳɟɦɭ ɨɯɜɚɬɭ ɧɚɫɟɥɟɧɢɹ ɦɟɞɢɤɨ-ɫɚɧɢɬɚɪɧɨɣ ɩɨɦɨɳɶɸ. – ɀɟɧɟɜɚ: ȼɫɟɦɢɪɧɚɹ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɹ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ, (2010). Ƚɥɨɛɚɥɶɧɵɣ ɤɪɢɡɢɫ ɤɚɤ ɫɬɢɦɭɥ ɩɟɪɟɦɟɧ ɜ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɢ. ɋɨɨɛɳɟɧɢɟ 1. (2011). Ɇ.Ɇ. ɋɚɱɟɤ, Ɇ.ȼ.ɓɚɜɟɥɟɜɚ, ɂ.ȼ.Ɇɚɥɚɯɨɜɚ, ɇ.ȿ.ɏɟɣɮɟɰ. ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ2. – ɋ. 4–14. Ƚɥɨɛɚɥɶɧɵɣ ɤɪɢɡɢɫ ɤɚɤ ɫɬɢɦɭɥ ɩɟɪɟɦɟɧ ɜ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɢ. ɋɨɨɛɳɟɧɢɟ 2. (2011a). Ɇ.Ɇ. ɋɚɱɟɤ, ɂ.ȼ.Ɇɚɥɚɯɨɜɚ, ɇ.ȿ.ɏɟɣɮɟɰ, Ɇ.ȼ.ɓɚɜɟɥɟɜɚ. ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ3. – ɋ. 19–37. ɀɚɞɚɧ, Ⱥ.Ⱥ. (2012). ɋɨɰɢɚɥɶɧɨ-ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢɟ ɦɨɞɟɥɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ, Ⱥ.Ⱥ.ɀɚɞɚɧ, ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ3. – ɋ. 36–41. ɀɚɪɤɨ, ȼ.ɂ. (2012). Ⱦɨɫɬɢɠɟɧɢɹ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ Ȼɟɥɚɪɭɫɶ, ȼ.ɂ. ɀɚɪɤɨ, ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ4. – ɋ. 4–11. ɀɚɪɤɨ, ȼ.ɂ. (2011). Ɉɫɧɨɜɧɵɟ ɲɚɝɢ ɩɨ ɜɧɟɞɪɟɧɢɸ ɧɚɰɢɨɧɚɥɶɧɵɯ ɫɱɟɬɨɜ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ ɜ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɟ Ȼɟɥɚɪɭɫɶ, ȼ.ɂ.ɀɚɪɤɨ, ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ4. – ɋ. 4–7. Ɂɚɣɰɟɜ, ȿ.Ɉ. (2012). Ɍɟɧɞɟɧɰɢɢ ɮɢɧɚɧɫɢɪɨɜɚɧɢɹ ɫɢɫɬɟɦ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ ɜ ȿɜɪɨɩɟɣɫɤɨɦ ɪɟɝɢɨɧɟ, ȿ.Ɉ.Ɂɚɣɰɟɜ, ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ4. – ɋ.32–36. ɂɧɫɬɪɭɤɰɢɹ ɨ ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɢ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɵɯ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɣ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ ɢ ɫɬɪɚɯɨɜɵɯ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɣ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ Ȼɟɥɚɪɭɫɶ (2012). ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ1. – ɋ. 74–75. Klein, R. (2006). The Troubled Transformation of Britain`s National Health Service. New England Journal of Medicine, 355, 409–415. Lewis, R. ibAppleby, J. (2006). Can English NHC Meet the 18-Week Waiting List Target? The Journal of the Royal Society of Medicine, 99, 10–13. ɉɪɢɦɟɪɧɵɣ ɞɨɝɨɜɨɪ ɧɚ ɨɤɚɡɚɧɢɟ ɦɟɞɢɰɢɧɫɤɢɯ ɭɫɥɭɝ ɥɢɰɚɦ, ɡɚɫɬɪɚɯɨɜɚɧɧɵɦ ɩɨ ɞɨɝɨɜɨɪɚɦ ɞɨɛɪɨɜɨɥɶɧɨɝɨ ɫɬɪɚɯɨɜɚɧɢɹ ɦɟɞɢɰɢɧɫɤɢɯ ɪɚɫɯɨɞɨɜ (2012). ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ1. – ɋ. 75–78. ɋɬɚɪɨɞɭɛɨɜ, ȼ.ɂ. (2005). Ɂɞɨɪɨɜɶɟ ɧɚɰɢɢ ɢ ɫɢɫɬɟɦɚ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ɏɟɞɟɪɚɰɢɢ. ɍɪɨɜɟɧɶ ɠɢɡɧɢ ɧɚɫɟɥɟɧɢɹ ɪɟɝɢɨɧɨɜ Ɋɨɫɫɢɢ. ʋ11/12. – ɋ. 65–69. 110 DOI 10.7172/1644-9584.53.6 Kierunki reform ochrony zdrowia na Biaïorusi Ɍɤɚɱɺɜɚ, ȿ.ɂ. (2011). ɇɚɰɢɨɧɚɥɶɧɵɟ ɫɱɟɬɚ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ Ȼɟɥɚɪɭɫɶ: ɩɟɪɜɵɟ ɢɬɨɝɢ ɜɧɟɞɪɟɧɢɹ. ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ4. – C. 7–13. Ɍɤɚɱɺɜɚ, ȿ.ɂ. (2012). Ɏɭɧɤɰɢɨɧɢɪɨɜɚɧɢɟ ɫɢɫɬɟɦɵ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ Ȼɟɥɚɪɭɫɶ ɜ ɢɡɦɟɧɹɸɳɢɯɫɹ ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ. ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɡɚɰɢɢ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. ʋ4. – ɋ. 27–31. ɒɚɪɚɛɱɢɟɜ, ɘ.Ɍ. (2011). ɋɨɜɪɟɦɟɧɧɵɟ ɜɵɡɨɜɵ ɏɏI ɜɟɤɚ ɢ ɮɢɧɚɧɫɢɪɨɜɚɧɢɟ ɡɞɪɚɜɨɨɯɪɚɧɟɧɢɹ. Ɇɟɞɢɰɢɧɫɤɢɟ ɧɨɜɨɫɬɢ, ʋ12. – [ɷɥ. ɪɟɫɭɪɫ]. Pozyskano z: http://www. mednovosti.by (15.01.2013). Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 2 (53), t. 2, 2015 111
