Wstęp - Katechizmy.pl

WSTĘP
Napomnienia to dwadzieścia osiem wskazań, pouczeń czy zachęt mniej lub bardziej obszernych, które tradycja franciszkańska przypisuje św. Franciszkowi, powstały one w różnym czasie
i przy różnych okazjach, a późniejszy redaktor zebrał je i poddał
„redakcji przy końcu jego życia”1. Ich rozważania krążą wokół
cytatów z Pisma Świętego, zaczerpniętych głównie z ksiąg nowotestamentowych. Są bardzo zbliżone do literackiej formy „błogosławieństw” i mają na celu podtrzymanie ducha braci, „którzy
krocząc po obranej drodze, wystawiają się na niebezpieczeństwo
zobojętnienia i zejścia ze słusznej drogi”2. Franciszek, chcąc zapobiec temu, starał się zachęcić braci, osobiście lub przez swoich delegatów, aby trwali mocno w wierze i w powołaniu, a sami
mocni, aby pouczali błądzących, umacniali słabych i podtrzymywali ich w dobrym życiu. Św. Franciszek z Asyżu (1181–1226)
najczęściej czerpie inspiracje z Ewangelii według św. Mateusza,
potem z Łukasza i Jana oraz z tekstów Pawłowych (prawie nieobecna jest Ewangelia wg św. Marka).
Poverello korzysta z napomnienia (admonitio) jako ze środka duszpasterskiego mającego służyć poprawie. Kieruje swoje
admonitio do przełożonych (ministrów) i do podwładnych, aby
Tak pisze G. V. Sabatelli, Francesco d’Assisi. Gli Scritti, Porziuncola 1971,
s. 29, co przyjął również K. Esser, Gli Scritti di s. Francesco d’Assisi. Nuova
edizione critica e versione italiana, Padova 1982, s. 148.
1
M. Conti, Napomnienie, tłum. B. S. Matula, [w:] Leksykon duchowości franciszkańskiej (wyd. polskie, przekłady i opracowania zbiorowe), Kraków – Warszawa 2006, s. 1010.
2
6
Kto szuka Boga
ci, którzy żyją według ciała (carnaliter), nie zaś według ducha
(spiritualiter), zmienili swoje życie, zeszli ze złej i niebezpiecznej drogi, prowadzącej na zatracenie, i żyli tak, jak przyrzekli Panu. Do nich wszystkich Franciszek zwraca się z wielką miłością
i z głębokim szacunkiem, o czym świadczy używane słowo „brat”,
zamiast „sługa Boży”. W formie prostych słów, ale pełnych mądrości życia, Poverello zachęca i karci swoich „braci”, zaprasza ich do
jeszcze większej gorliwości lub też przestrzega ich przed pójściem
drogą, która prowadzi donikąd, która nie ma przyszłości.
Po latach studium nad Napomnieniami Martin Conti umieszcza
je „w rzędzie «powiedzeń» (dicta) lub «słów» (verba) Pańskich
oraz «powiedzeń» (dicta) lub «słów» (verba) Ojców Pustyni”3.
Zgodzić się więc można, że od strony formalnej Napomnienia
należą do nurtu literatury mądrościowej4. „Wybierając ten rodzaj
wypowiedzi, typowy dla literatury mądrościowej Starego Testamentu i dla powiedzeń Ojców Pustyni, św. Franciszek jest świadom tego, że jest mistrzem życia duchowego, tzn. wychowuje
wspólnotę franciszkańską i jako taki działa z całą prostotą. W Porcjunkuli, żegnając się z braćmi, stwierdza: «Ja, co do mnie należało, zrobiłem, a co do was należy, niech nauczy was Chrystus»”5.
3
M. Conti, Il genere letterario delle Ammonizioni di san Francesco, „Antonianum” 54 (1979), s. 30, Tekst został następnie umieszczony w Napomnienie, [w:] Leksykon duchowości franciszkańskiej, s. 1025. Niniejszy autor pisze
ponadto, że „wiele napomnień przypisywanych św. Franciszkowi L. Wadding
zebrał w dziele pt. Apophtegmata, Collloquia fraterna, Propohetiae, Parabolae et exempla, Oracula et sententiae (L. Wadding, B. P. Francisci Assisiensis
Opuscula, Antwerpiae 1623, s. 422–507). Temat ten zostaje podjęty ponownie
w S. Anniballi, Le «Ammonizioni» di san Francesco e i «Detti» dei Padri del
deserto, in G. Spirito (red.), I Padri del deserto tra i francescani, Padova 2007,
s. 55–80.
Temat ten zostaje podjęty w pozycji D. Cz. Postawa, Mądrość Franciszkowych
Napomnień, Kalwaria Zebrzydowska 2001, a także Dinh Anh Nhue Nguyen, La
vera sapienza. Commenti-studi sulle Ammonizioni di San Francesco alla luce
della tradizione sapienziale biblica, Roma 2010.
4
M. Conti, Napomnienie, [w:] Leksykon duchowości franciszkańskiej, dz. cyt.,
s. 1026.
5
Wstęp
7
Osoby zajmujące się bliżej tym tekstem zasadniczo zgodnie
przyjmują, że Napomnienia zostały zebrane przez pierwsze pokolenie franciszkańskie, prawdopodobnie jeszcze za życia św. Franciszka. Znacznie trudniejsza natomiast jest kwestia czasu i miejsca ich powstania. Niektórzy uważają, że pochodzą one z różnych
okresów życia św. Franciszka i obejmują lata jego „publicznej”
działalności, czyli okres od 1208 do 1226, chociaż niektóre wskazówki pozwalają przypuszczać, że najbardziej prawdopodobnym
okresem ich powstania są lata przed i po zredagowaniu obydwu
Reguł, czyli 1208–1210 oraz 1221–1223 lub też przygotowania
do kapituł w 1217 i 1221 r. Jednak abstrahując „od różnych teorii
dotyczących ich napisania, wydaje się pewne – jak sądzi znawca
tematu Martin Conti – iż Sitz im Leben Napomnień winien być poszukiwany w kontekście zgromadzeń kapitulnych, a oprócz tego
w rozmowach, jakie św. Franciszek prowadził z braćmi. Niektóre
z nich zostałyby następnie zebrane w bliżej nieokreślonym czasie
przez niego samego lub innych i przekazane jako Verba admonitiones Santi Francisci”6.
Struktura Napomnień
Zajmujący się bliżej tekstem zgodnie przyznają, że Napomnienia nie stanowią zwartej całości, różnią się bowiem w swym
wewnętrznym podziale. Większość jednak opowiada się za podziałem Napomnień na cztery mniejsze jednostki: Wstęp (Napomnienie 1) – Nauczanie (Napomnienia 2–13) – Błogosławieństwa
(Napomnienia 14–26) – Hymn i błogosławieństwo wieńczące
(Napomnienia 27–28). W moim komentarzu będę pomijał powyższy wewnętrzny podział Napomnień, przyjmując ów „linearny”,
jaki zasugerowali późniejsi ich redaktorzy. Jestem przekonany,
że ich obecny układ nie jest układem przypadkowym, w którym
redaktorzy w nieuporządkowany sposób zebrali rozproszone frag6
Tamże, s. 1019.
8
Kto szuka Boga
menty wypowiedzi Poverella i umieścili je jeden po drugim. Wychodzę z założenia, że jego aktualny układ kryje w sobie jakiś
głębszy zamiar, bardziej duchowe przesłanie, jakim kierowali się
dawniejsi wydawcy, a który współczesny czytelnik winien odkryć
i przyjąć. Sądzę, że Napomnienia to nie tylko luźny zbiór zachęt,
wskazań, upomnień czy błogosławieństw, ale coś więcej. Jest
on rodzajem drogi integralnego rozwoju, którą podążać winien
każdy człowiek – mężczyzna i kobieta, a nie tylko naśladowca
św. Franciszka. Jest to droga prowadząca zarówno do wnętrza
osoby, która pragnie żyć głębiej swoim życiem, która szanuje
swoje ciało i dary natury, ale przy ich pomocy pragnie iść dalej,
wychodzić na spotkanie Boga, jednoczyć się z Nim. Stąd również Napomnienia są propozycją „drogi” do Bożego wnętrza, do
zjednoczenia się z Nim. Idąc nią, dusza staje się coraz mocniej
zjednoczona z Bogiem, a jednocześnie bardziej dojrzała, odpowiedzialna i zarazem jeszcze szczęśliwsza. Żyje w ciele, ale nie
dla ciała. Jest w świecie, ale nie w nim szuka swojego pełnego
i ostatecznego szczęścia.
Początek i wizję tej drogi wyznacza pierwsze Napomnienie,
które mówi o Ciele Pańskim, pośrednio natomiast o konieczności
posiadania wizji życia, jasnego i konkretnego programu, możliwego do zrealizowania, do ucieleśnienia, podobnie jak realnym
stało się wcielenie Syna Bożego. Franciszek-mistrz prowadzi następnie swojego ucznia przez życie. Mówi mu, czym jest grzech
i jak go omijać, jak uwalniać się z jego objęć. Uczy go również,
jak ewangelicznie kochać siebie, swoje ciało i czas, dany do dyspozycji przez Stwórcę. Nieprzerwanie zachęca go do cierpliwości
względem siebie i bliźnich, do pokory i umiejętności przebaczenia
sobie i innym. Jak prawdziwy mędrzec dzieli się z nim wiedzą,
w jaki sposób odnosić się do innych, aby wspólnie wznosić gmach
dobrej, zdrowej rodziny. Przypomina jednocześnie o potrzebie
ciągłej gotowości do zaczynania od nowa, do podnoszenia się
z upadków i rozbudzania w sobie dobrych pragnień. Franciszek
przekazuje bardzo wiele innych cennych nauk, ważnych nie tylko
dla jego naśladowców, ale także dla każdego, kto pragnie inte-
Wstęp
9
gralnego rozwoju. Odnoszę wrażenie, że ostatnie Napomnienie to
rodzaj kontemplacji tajemnicy dobra posiadanego, medytacja tych
bogactw, które Bóg udzielił duszy gorliwej, dał człowiekowi, który nie zawrócił z drogi wewnętrznego wzrostu, z drogi pracy nad
sobą i swoim miejscem w świecie, który pomimo wielu przeciwności współpracował z Bożą łaską i teraz cieszy się jej owocami
w swoim życiu. Lecz prawdziwa kontemplacja jest również silną
tęsknotą za darami, które Bóg nadal jeszcze pragnie duszy udzielić. Droga duchowa, aczkolwiek zmierza do właściwego sobie celu, jest ciągle drogą w Drodze, którą jest Jezus Chrystus. Jest pełna
dynamiki i przygody, pełna życia i owoców.
Niniejsze opracowanie liczy 28 rozdziałów, a więc tyle samo,
ile jest Napomnień. Pierwszy człon tytułu każdego rozdziału jest
dziełem wcześniejszych wydawców tekstu, drugi natomiast jest
moim dodatkiem, który sugeruje wstępnie treść dalszego komentarza. Jego wewnętrzny podział jest również mojego autorstwa.
Ma za zadanie przedstawić rozwój myśli, a jednocześnie pomóc
czytelnikowi w jego lekturze. Podział taki stwarza bowiem dobrą
okazję do zatrzymania się i ewentualnego zastanowienia nad fragmentem już przeczytanym, co pozwala uczynić go bardziej „swoim”, odnosząc jego przesłanie do osobistych potrzeb duchowych.
W niniejszym komentarzu korzystam z tekstu Napomnień, jaki
został zamieszczony w najnowszym wydaniu pism św. Franciszka pt. Pisma św. Franciszka z Asyżu. Teksty łacińskie i starowłoskie w polskim przekładzie, Wydawnictwo „Bratni Zew”, Kraków
2009. Do oryginalnego tekstu Napomnień dołączyłem odsyłacze
do konkretnych tekstów biblijnych. Niniejsza pozycja zawiera łacińską wersję Napomnień oraz ich polskie tłumaczenie. W przypisach odwołuję się również do innych pozycji, które ułatwiają
odczytanie przesłania Napomnień, poszerzają je lub aktualizują
ich przekaz.
10
Kto szuka Boga
Cel obecnego komentarza
Napomnienia, aczkolwiek zajmują ważne miejsce w całości pism
św. Franciszka, nie doczekały się jak dotąd licznych komentarzy.
W literaturze światowej7, podobnie jak w literaturze polskiej8,
istnieje niewiele pozycji omawiających ich zawartość. Istniejące
natomiast bardzo mocno skupiają się na historycznej egzegezie
ich treści w perspektywie duchowych potrzeb tych, którzy związani są z osobą św. Franciszka profesją zakonną. Mój zamiar tymczasem jest nieco odmienny. Nie zamierzam bynajmniej pomijać
aspektów teologiczno-duchowych Napomnień, które są zawsze
aktualne, ale nie chcę także zatrzymywać się wyłącznie na nich,
7
Mam tutaj na myśli następujące komentarze do tego tekstu: K. Esser, Le ammonizioni di San Francesco, Roma 1974. Komentarz ten cieszył się wielką
popularnością i był wielokrotnie wznawiany; L. Del Fabbro, Le Ammonizioni
di s. Francesco d’Assisi. Presentazione e commento, Vicenza 1992; S. Duranti, Francesco ci parla. Commento alle ammonizioni, Assisi 1992; C. Paolazzi,
Lettura degli „Scritti” di Francesco d’Assisi, Milano 2002, 175–192; P. Messa – L. Profili, Il Cantico della fraternità. Le Ammonizioni di frate Francesco d’Assisi, Assisi 2003; F. Uribe, Prolegómenos para el estudio de las Ad-
moniciones de san Francisco de Asís. Ensayo introductivo y bibliográfico,
„Antonianum” 84 (2009) 65–108; Dinh Anh Nhue Nguyen, La vera sapienza.
Commenti-studi sulle Ammonizioni di San Francesco alla luce della tradizione sapienziale biblica, Roma 2010; L. Hardick, Die Ermahnungen des heiligen
Franziskus von Assisi, Werl/Westf. 1981. Książkę przełożył na angielski David
Smith: The Admonitions of Saint Francis of Assisi, Chicago 1982; R. J. Karris,
The Admonitions of St. Francis. Sources and Meanings, New York 1999;
R.J. Armstrong, Prophetic Implications of the „Admonitions”, „Laurentianum”
26 (1985) 396–464. Artykuł został zamieszczony również w: E. Covi (red.),
Francescanesimo e profezia, Roma 1985, s. 188–256; P. Brunette, Essai
d’analyse symbolique des Admonitions de François d’Assise. Une herméneutique de son expérience spirituelle à travers ses écrits, Montréal 1989 ; A. Ciceri, Le Ammonizioni, in Le origini del francescanesimo negli Scritti di Francesco
d’Assisi. Atti della Settimana di francescanesimo. Palermo-Baida 28 agosto –
2 settembre 2006, Palermo 2007, 71–174; B. Pennacchini, Le beatitudini e le
ammonizioni di S. Francesco, [w:] G. Betori i inni, Parola di Dio e Francesco
d’Assisi, Assisi 1982, s. 203–215.
8
D. Cz. Postawa, Mądrość Franciszkowych Napomnień, Kalwaria Zebrzydowska 2001; K. Synowczyk, Błogosławieni słudzy. Wokół Napomnień św. Franciszka z Asyżu, Kalwaria Zebrzydowska 2009.
Wstęp
11
by nie powtarzać tematów już omówionych. Intencją niniejszego komentarza nie jest pozostawanie wyłącznie w historycznej
egzegezie tekstu Napomnień i szukanie ewentualnych powiązań
między treściami, które pojawiają się w nich i innych pismach
Franciszka, czy też staranie, by wskazać liczne analogie z wypowiedziami biblijnymi oraz tekstami patrystycznymi. I chociaż bardzo cenię tych, którzy to zrobili, ten rodzaj komentarza
interesuje mnie w mniejszym stopniu, dlatego nie pojawi się on
jako zasadniczy. Korzystając natomiast z refleksji filozoficznej
i psychologicznej, z mądrości Pisma Świętego i Ojców Pustyni,
autorów duchownych i pisarzy różnych czasów, chcę odnieść się
do treści Napomnień jako do tekstu napisanego teraz, w naszym
aktualnym dzisiaj, którego treść skierowana jest do każdego, do
mężczyzn i kobiet, którzy szczerze pragną uwolnić się ze swoich
słabości lub postąpić w doskonałości, którzy żyją w ciele, ale nie
chcą żyć wyłącznie dla ciała. Jestem przekonany, że Franciszek
nie tylko mówił w wieku XIII, ale że przemawia nadal równie
mocno jak dawniej. Jego głos dociera również dzisiaj do uszu wielu. Jego proste, lecz pełne wewnętrznego żaru, słowa zachęty, jego
troska o każdego człowieka, o jego prawdziwe szczęście i pokój
ducha, o zgodę z własnym sumieniem i z Bogiem, swoim Stwórcą,
są nadal bardzo aktualne. Świeżości i aktualności tych wypowiedzi nie można przykryć płaszczem historii. Ich prostoty nie wolno
schować pod korzec mniej lub bardziej „uczonych” komentarzy,
ale postawić na świeczniku, aby rozpraszały ciemności mnóstwa
słów, w które obfituje współczesność, a które pozbawione są szlachetnych treści, wzniosłych wyzwań, jasnych kierunków.
Wysiłek intelektualny i duchowy, ostateczny motyw, dla którego Franciszek ma odwagę prosić o głos i komunikować określone
treści, zdają się uzasadniać jego słowa z Napomnienia piątego,
kiedy mówi: „Zwróć uwagę, człowieku, w jakiej godności postawił cię Pan Bóg”. Troska, aby człowiek uświadomił sobie swoją
godność i wielkość, nierzadko ignorowana czy spychana na margines, niszczona przez grzech własny lub złośliwość innych, każe
Franciszkowi redagować Napomnienia. Do tych, którzy chcą go
12
Kto szuka Boga
słuchać, mówi, jak winni postępować, co czynić, a czego unikać,
aby być szczęśliwym i aby raz osiągnięte szczęście nie przemijało. Pragnie przekazać im mądrość, którą sam zdobył, i podzielić
się z nimi tym entuzjazmem i radością, której sam doświadczył.
Autor
Rzym, 24 czerwca 2010
Uroczystość Narodzenia św. Jana Chrzciciela