220 rocznica Insurekcji Kościuszkowskiej

Archiwum Państwowe w Kielcach
220 rocznica Insurekcji Kościuszkowskiej
W 220 rocznicę Insurekcji Kościuszkowskiej Archiwum Państwowe w Kielcach pragnie przypomnieć postać jej
inicjatora.
Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie.
Polski i amerykański generał, inżynier fortyfikator, uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych
(1775–1783), przywódca powstania przeciw Rosji i Prusom w Rzeczypospolitej, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej
Narodowej w Insurekcji 1794 r.
Uczęszczał do Kolegium Pijarów w Lubieszowie, a następnie do Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej, którą ukończył w
stopniu kapitana. Jako stypendysta królewski, wyjechał do Paryża, gdzie podjął studia z rzeźby i malarstwa, a także
uczęszczał na prywatne kursy z inżynierii. Powrócił do Polski w 1775 roku.
Na wieść o wojnie Amerykanów z Wielką Brytanią o niepodległość, udał się do Ameryki gdzie dostał posadę inżyniera
w armii amerykańskiej. Zaprojektował fortyfikacje po Saratogą, a także fort West Point W dowód uznania w 1783 roku
otrzymał stopień generała brygady oraz wynagrodzenie w postaci ziemi i nagrody pieniężnej.
W 1784 roku powrócił do Polski i osiadł w swoim majątku w Siechnowiczach. Gdy armia rosyjska wkroczyła na tereny
Rzeczpospolitej brał udział w przygotowaniach do walki, następnie w bitwie pod Zieleńcami, Włodzimierzem i
Dubienką, gdzie odparł atak armii rosyjskiej na linii Bugu. Gdy król Stanisław August Poniatowski dołączył do
konfederacji targowickiej, Tadeusz Kościuszko postanowił opuścić Polskę, przebywał w Paryżu i Dreźnie.
Gdy w 1793 roku nastąpił drugi rozbiór Polski Tadeusz Kościuszko powrócił do Krakowa, gdzie w 1794 roku został
przywódcą insurekcji - Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej. 24 marca złożył uroczystą przysięgę na
rynku krakowskim.
4 kwietnia 1794 roku armia Tadeusza Kościuszki stoczyła zwycięską bitwę pod Racławicami, a 7 maja 1794 roku
Tadeusz Kościuszko w obozie w Połańcu wydał uniwersał połaniecki, drugi pod względem znaczenia po Konstytucji 3
Maja akt polityczny Rzeczpospolitej końca XVIII wieku. 10 października 1794 roku w bitwie pod Maciejowicami
Tadeusz Kościuszko został ranny i uwięziony przez wojsko rosyjskie. Gdy 24 października 1795 roku dokonał się trzeci
rozbiór Rzeczpospolitej Tadeusz Kościuszko przebywał w rosyjskiej niewoli w twierdzy w Petersburgu. Gdy 1797 roku,
odzyskał wolność, wyjechał ponownie
do Ameryki, lecz wkrótce powrócił do Europy. Od 1798 roku mieszkał pod Paryżem. Zmarł 15 października 1817 roku
w Solurze (Szwajcaria). W 1818 roku pochowano go w Katedrze Wawelskiej, jego serce umieszczono w urnie na
Zamku Królewskim w Warszawie.
W Kielcach Tadeusz Kościuszko znalazł się w czerwcu 1794 roku. Po bitwie pod Szczekocinami, która miała miejsce 6
czerwca 1794 roku Tadeusz Kościuszko podążając w kierunku Warszawy zatrzymał się na tutaj na kilkudniowy pobyt.
Wojska powstańcze stanęły obozem pod miastem, opodal kaplicy Św. Leonarda. Sam Naczelnik zatrzymał się w domu
zwanym „Wójtostwo" znajdującym się na rogu Rynku.
Podczas swego pobytu w Kielcach Tadeusz Kościuszko opracował „Deklarację wojny przeciw Prusom i Rosji" oraz
„Ordynans do wszystkich komendantów korpusów wojska liniowego", który to dokument polecił ogłosić zarówno
wojsku, jak i narodowi.
Tadeusz Kościuszko opuścił Kielce w wieczorem w dniu 10 czerwca 1794 roku podążając przez Zagnańsk, Szydłowiec,
Radom w kierunku Warszawy.
Jak duże znaczenie w dobie niewoli miała dla Polaków postać Tadeusza Kościuszki, świadczyć może to, iż na pamiątkę
pobytu Naczelnika w Kielcach, od 1908 roku ulica
Św. Aleksandra, u wylotu której obozowały w 1794 roku wojska Tadeusza Kościuszki zaczęła wśród mieszkańców
funkcjonować pod umowną nazwą „Ulica Tadeusza" (bez nazwiska). Pełną nazwę - „Tadeusza Kościuszki„ uzyskała po
1918 roku.
W 1917 roku Polacy zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji, uczcili 100-lecie śmierci T. Kościuszki.
Uroczystości takie odbyły się także na Kielecczyźnie.
1
Archiwum Państwowe w Kielcach
W setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki Rada Miasta Kielc, na czele z prezydentem miasta Kielc Gustawem
Bukowińskim powołała Komisję, która miała zająć się zorganizowaniem upamiętniających to wydarzenie uroczystości.
W pracę Komisji włączył się również biskup kielecki ks. Augustyn Łosiński, który powołał Społeczny Komitet Budowy
Pomnika, poświęconego bohaterskiemu Naczelnikowi.
Uroczystości obchodów setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki rozpoczęły się 14 października 1917 roku
wystawieniem w kieleckim teatrze sztuki Władysława Anczyca „Kościuszko pod Racławicami", następnego dnia
wydano zaś specjalny numer „Gazety Kieleckiej" poświęcony rozpoczynającym się uroczystościom.
W dniu 21 października 1917 roku na północnej ścianie dzwonnicy katedralnej umieszczona została pamiątkowa
tablica z popiersiem Tadeusza Kościuszki. Płaskorzeźbę przedstawiającą Naczelnika wykonał Wincenty Skuczyński. Na
tablicy wykuto napis: „Naczelnikowi Narodu Tadeuszowi Kościuszce Kielczanie".
U zbiegu ulic Tadeusza Kościuszki i Św. Leonarda, w miejscu, gdzie miały stacjonować wojska powstańcze, 28
października 1917 roku odsłonięto, poświęcony przez proboszcza parafii św. Wojciecha ks. prałata Tomasza
Kulińskiego pomnik, którego wykonanie zlecono Kieleckiemu Przedsiębiorstwu Kopalń Marmurów. Okolicznościowe
przemówienie podczas tej uroczystości wygłosił prezydent Miasta Kielc Gustaw Bukowiński. Pomnik stanął na gruncie
ofiarowanym na ten cel przez dziedzica Bolmina [...] Mrozowskiego.
Po II wojnie światowej po raz drugi przywrócono pełną nazwę ulicy Tadeusza Kościuszki
(w czasie wojny nosiła ona nazwę Św. Aleksandra), a w miejscu zniszczonego obelisku postawiono nowy, na którym
znalazł się również zniszczony w okresie okupacji napis:
"Tu obozował Tadeusz Kościuszko 9 i 10 czerwca 1794 r.".
W 1962 roku na elewacji domu przy ul. Św. Leonarda 12, w miejscu dawnego gmachu „Wójtostwa", gdzie w 1794 roku
mieszkał Tadeusz Kościuszko odsłonięto tablicę upamiętniającą to wydarzenie. Autorką projektu była Zofia Bimer
Wolska. Na tablicy wykonanej z szydłowieckiego piaskowca obok płaskorzeźby głowy T. Kościuszki znajduje się napis:
"W dniach 9-10 czerwca 1794 roku przebywał w tym miejscu ze swoim sztabem Tadeusz Kościuszko"
W 1966 roku odnaleziono fragmenty płyty z dzwonnicy katedralnej, lecz jej rekonstrukcji dokonano dopiero w 1970
roku. Płyta została umieszczona na Wzgórzu Zamkowym opodal Katedry, w symbolicznej formie sarkofagu.
W 1982 roku zmieniono położenie płyty, wmontowując ją w stojący kamienny postument, w którego rogach znalazły
się daty: 1817 i 1917. Orzeł, znajdujący się poniżej popiersia Naczelnika, ma w szponach szarfę z hasłem: „Wolność,
Całość, Niepodległość", poniżej której jest dawny napis: „Naczelnikowi Narodu – Tadeuszowi Kościuszce – Kielczanie".
Uroczyste odsłonięcie pamiątkowej płyty odbyło się 3 maja 1983 r.
2