Idea, definicja i uwarunkowania kształcenia

Bartłomiej Krawiec
[email protected]
Idea, definicja i uwarunkowania kształcenia ustawicznego1
Współczesny świat podlega ciągłym zmianom, co w konsekwencji wymusza na ludziach
konieczność nieustającej adaptacji do nowych warunków życia, a tym samym do stałego
przekształcania, rozwijania, wzbogacania posiadanej wiedzy i kwalifikacji. Niezwykłe tempo
zmian, zachodzących w danych społeczeństwach, spowodowało umocnienie się idei
kształcenia ustawicznego, jako skutecznego rozwiązania dla zmagających się z nową
rzeczywistością ludzi i jednocześnie coraz bardziej znaczący czynnik, wpływający na kształt
współczesnej oświaty. Istotność kształcenia ustawicznego dostrzegają określone instytucje
państwowe, formułując odpowiednie regulacje prawne oraz ustawy, które zawierają zasady
kształcenia ustawicznego, obowiązujące w danym kraju.2
Analizując ideę kształcenia ustawicznego, łatwo stwierdzić, iż neguje ona traktowanie owego
procesu, jako wyłącznie formy doskonalenia zawodowego. Kształcenie, w tym także
kształcenie ustawiczne, dotyczy szerszego zakresu, obejmującego, oprócz nauki w szkołach,
także przyswajanie nowych wiadomości w miejscu pracy oraz przez socjalizację
i inkulturację.
Zatem
postrzeganie
kształcenia
ustawicznego
jako
możliwości
wieloaspektowego rozwoju danej osoby, należy uznać za uzasadnione i poprawne.3
Idea ciągłego kształcenia została zapoczątkowana już w świecie starożytnym, w wyniku
refleksji dotyczących całożyciowego rozwoju, snutych przez takich myślicieli jak:
Hipokrates, Konfucjusz, Platon czy też Sokrates. Nowożytna koncepcja kształcenia została
1
2
3
Artykuł powstał na bazie fragmentów pracy magisterskiej, przygotowanej przez autora, Bartłomieja Krawca,
w roku 2013, w ramach studiów z zakresu zarządzania na Uniwersytecie Łódzkim. Pełny tytuł pracy: Analiza
oferty edukacyjnej publicznych placówek kształcenia ustawicznego w kontekście potrzeb regionalnego
i lokalnego rynku pracy w województwie łódzkim. Promotorem rozprawy była Pani Prof. nadzw. dr hab.
Danuta Stawasz.
E. Solarczyk-Ambrozik, Kształcenie ustawiczne w perspektywie globalnej i lokalnej: między wymogami rynku
a indywidualnymi strategiami edukacyjnymi, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu, Poznań 2004, s. 18.
Tamże, s. 24.
1
opracowana przez Jana Amosa Komeńskiego, który twierdził, że każdy etap życia człowieka
jest szkołą.4
Zamysł kształcenia ustawicznego, czyli inaczej permanentnego, a zatem trwającego przez
całe życie, jest obecny w kulturach poszczególnych narodów od wielu wieków. Jednak
dopiero współcześnie, z racji wciąż następujących zmian społecznych, gospodarczych czy też
technologicznych, nastąpiło pełne docenienie drzemiącego w nim potencjału. Dokonując
analizy stosunkowo obszernej literatury przedmiotu oraz opracowanych aktów prawnych,
poruszających tematykę kształcenia ustawicznego, łatwo można dostrzec, że istnieją różne
sposoby definiowania omawianego pojęcia. Potwierdza to wcześniej wysuniętą tezę, iż
zarówno ogólne pojęcie kształcenia, jak i jego podtypy, nie zostały jeszcze wystarczająco
dobrze opracowane, w efekcie czego istnieje wiele propozycji ich definiowania, których
pojawianie się jest efektem ciągłego prowadzenia badań i podejmowania działań, w celu
osiągnięcia satysfakcjonującego opracowania.5
Warto zwrócić uwagę na sposób ujmowania omawianego zagadnienia, które zaproponował
T. Sosnowski. Jego zdaniem: „Kształcenie ustawiczne jest to kształcenie poszkolne, trwające
od ukończenia szkoły aż do finalizacji aktywności zawodowej lub nawet do końca życia (teza
kierunkowa - nigdy nie jest za późno na naukę). Natomiast kształcenie permanentne to
kształcenie całożyciowe, trwające od chwili narodzenia się człowieka aż do jego śmierci (teza
kierunkowa - nigdy nie jest za wcześnie i nigdy nie jest za późno na naukę)".6 W swojej
definicji T. Sosnowski proponuje rozróżnienie między kształceniem ustawicznym, które
utożsamia z okresem życia rozpoczynającym się po ukończeniu edukacji szkolnej,
a kształceniem permanentnym, ujmowanym przez niego jako kształcenie trwające przez
wszystkie etapy życia człowieka. Zazwyczaj teoretycy nie dokonują tak szczegółowego
podziału, przyjmując że epitety „ustawiczny” i „permanentny” oznaczają całkowicie to samo.
Badając inne definicje kształcenia ustawicznego, można dokonać ich pogrupowania,
wyróżniając podejście traktujące owe pojęcie jako koncepcje edukacyjną, zasadę trwania
edukacji jednostki lub też proces uczenia się.7
4
5
6
7
A. Kwiatkiewicz, Ustawiczne kształcenie zawodowe w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Szkoły
Głównej Handlowej, Warszawa 2003, s. 35.
Tamże, s. 38.
T. Sosnowski, Kształcenie ustawiczne, PWN, Warszawa 2001, s. 13.
J. Półturzycki, E. A. Wesołowska, Rozwój i przemiany edukacji dorosłych w Polsce. [w:] Przybylska E. (red.)
Edukacja dorosłych w wybranych krajach Europy. Biblioteka Edukacji Dorosłych, Tom 19, PWN, Warszawa
2000, s. 24.
2
Definicją, która najbardziej odpowiada poruszanym w następnych akapitach zagadnieniom,
jest ta przyjęta przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zgodnie z owym
wyjaśnieniem: „Kształcenie ustawiczne, czy też kształcenie przez całe życie, to proces
ciągłego doskonalenia zasobu wykształcenia i kwalifikacji oraz ciągłej adaptacji
intelektualnej, psychicznej i profesjonalnej do przyspieszonego rytmu zmienności, który jest
znamieniem współczesnej cywilizacji.”. Użyteczne uzupełnienie do przytoczonej definicji
stanowi wyjaśnienie zwrotu „kształcenie ustawiczne w formach szkolnych”. Zgodnie
z definicją zamieszczoną w projekcie: "Szkoła na miarę potrzeb rynku pracy województwa
śląskiego", kształcenie ustawiczne w formach szkolnych to: „formy uzyskiwania
i uzupełniania formalnego wykształcenia przez osoby dorosłe w szkołach dla dorosłych,
przez które na podstawie ustawy o systemie oświaty rozumie się szkoły, w których stosuje się
odrębną organizację kształcenia i do której przyjmowane są osoby mające 18 lat, a także
kończące 18 lat w roku kalendarzowym, w którym przyjmowane są do szkoły".8
Zasadnym jest zaznaczyć, że kształcenie formalne, do którego odnoszą się przytoczone
definicje, oznacza tutaj kształcenie instytucjonalne, czyli dające możliwość pozyskania
kwalifikacji, uznawanych w konkretnym systemie prawnym. Kształcenie ustawiczne
w formach szkolnych stanowi szansę zdobycia formalnego wykształcenia dla osób, które nie
są już objęte obowiązkiem szkolnym, a które posiadają chęć doskonalenia swoich
kwalifikacji.
Realizowane w Polsce kształcenie ustawiczne jest podporządkowane zasadom ujętym
w aktach prawnych, a także uwzględniane podczas formułowania ogólnokrajowych oraz
regionalnych strategii rozwoju. Jako przedstawiciel organów państwowych, koordynacją
działań związanych z kształceniem ustawicznym zajmuje się Minister Edukacji Narodowej,
korzystający z pomocy Ministra Pracy i Polityki Społecznej.9
"Zapisy dotyczące kształcenia ustawicznego znajdują się w następujących aktach prawnych:
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej; Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie
oświaty; Ustawa z dnia 23 czerwca 2003 roku o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz
E. Sapia-Drewniak, A. Stopińska-Pająk, Instytucjonalne formy edukacji dorosłych w Drugiej Rzeczypospolitej,
PWN, Warszawa 2001, s. 32.
9
Tamże, s. 37.
8
3
o zmianie niektórych ustaw; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 czerwca
2009 roku w sprawie publicznych placówek kształcenia ustawicznego, publicznych placówek
kształcenia praktycznego oraz publicznych ośrodków dokształcania i doskonalenia
zawodowego; Rozporządzenie Ministra Edukacji i nauki z dnia 3 lutego 2006 roku w sprawie
uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji
zawodowych w formach pozaszkolnych; Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; Ustawa z dnia 27 lipca 2005 roku, Prawo
o Szkolnictwie Wyższym”.10
Oprócz wymienionych powyżej aktów prawnych, wpływ na realizacje kształcenia
ustawicznego w Polsce mają także specjalne dokumenty, które opracowane zostały
z zamiarem określenia kierunków i wyznaczenia trendów rozwojowych kształcenia
permanentnego. Przykładem tego typu uregulowań jest "Strategia Rozwoju Kształcenia
Ustawicznego do roku 2010". We wspomnianym dokumencie zostały przedstawione
i zanalizowane priorytety kształcenia ustawicznego w Polsce. Należą do nich: „zwiększenie
dostępu do kształcenia ustawicznego; podnoszenie jakości kształcenia ustawicznego;
współpraca i partnerstwo; wzrost inwestycji w zasoby ludzkie; tworzenie zasobów
informacyjnych w zakresie kształcenia ustawicznego i rozwój usług doradczych;
uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego”.11
Jak zauważa J. Półturzycki, „Strategia Rozwoju Kształcenia ustawicznego do 2010 roku” jest
dokumentem oczekiwanym i z pewnością istotnym, chociażby dlatego, że zostały w niej
uwzględnione role i funkcje edukacji permanentnej oraz szeroki zakres uwarunkowań
rozwoju kształcenia ustawicznego w Polsce. Wspomniany autor zaznacza jednocześnie, że
mimo dobrych intencji zespołu opracowującego „Strategię…”, stanowi ona jednak dokument
niedopracowany, zawierający trudne do zbagatelizowania niedoskonałości, jak np. brak
w podstawowych założeniach nawiązań do prac i raportów naukowych, które zostały
przygotowane przez autorytety w dziedzinie edukacji osób dorosłych (m.in. Paula Lengranda
oraz Roberta Kidda).
10
11
Tamże, s. 47.
J. Półturzycki, Aktualność problemów edukacji ustawicznej, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/
13/id/244, dostępne: 11.08.2013.
4
Innym dokumentem, o którym także warto wspomnieć, jest „Strategia Edukacji 2007-2013”.
Poczynione zostało w niej założenie, że polski system edukacji będzie m.in. ułatwiał każdej
objętej nim jednostce realizację jej aspiracji, a ponadto odpowiadał na wciąż dokonujące się
zmiany w technologii oraz nauce, a także ulegał dostosowywaniu do wymogów rynku pracy.
Wśród głównych kierunków „Strategii…”, które dotyczyły kształcenia ustawicznego,
wskazano: „kształtowanie postaw proedukacyjnych obywateli; wprowadzenie efektywnych
mechanizmów współfinansowania kosztów kształcenia ustawicznego ze środków prywatnych
i publicznych; zbudowanie systemu uznawania kwalifikacji zawodowych uzyskanych poza
systemem poprzez certyfikację (uznanie formalne) oraz uznanie w praktyce (przez
pracodawców)”.12
Aspekt popularyzacji kształcenia ustawicznego jest odczuwalny także w określonych
dokumentach Unii Europejskiej. Należą do nich m.in.: Deklaracja Bolońska; Strategia
Lizbońska; Deklaracja Kopenhaska; Traktat: „Europejskie ramy kwalifikacji dla uczenia się
przez całe życie”; Raport pt. „Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się
społeczeństwa”.13 Ostatni z wyróżnionych powyżej dokumentów znany jest pod nazwą:
„Biała Księgi Komisji Europejskiej o Edukacji”. To w nim kształcenie ustawiczne
rozpatrywane
jest
jako
strategia,
która
umożliwi
efektywne
funkcjonowanie
w, charakterystycznej dla obecnych czasów, wielości informacji z różnorodnych źródeł,
a także w sytuacji ciągłego postępu w dziedzinie nauki i techniki. Zdaniem autorów „Białej
Księgi…”, to właśnie kształcenie ustawiczne ma determinować rozwój społeczny.
Wracając jednak bezpośrednio do wątku systemu edukacji w naszym kraju, warto
zaakcentować, że dotychczasowy sposób organizacji kształcenia ustawicznego w Polsce był
zorientowany głównie na najbardziej zainteresowane nim grupy społeczne. Z tego powodu
analizowany typ kształcenia skupiony był zwłaszcza na osobach bezrobotnych, które dążyły
do uzupełnienia bądź poszerzenia swoich kwalifikacji zawodowych oraz na osobach
dorosłych, które pragnęły podnieść poziom posiadanego wykształcenia. Obecnie, w wyniku
mocno zakorzenionego poczucia konieczności dostosowywania zasobu wiedzy i umiejętności
do wymogów wciąż zmieniającego się świata, uległa zwiększeniu liczba instytucji, które
umożliwiają realizacje procesu kształcenia przez całe życie. Oprócz placówek publicznych,
kształcenie ustawiczne jest prowadzone także przez ośrodki niepubliczne, których
12
13
Tamże, dostępne: 11.08.2013r.
Tamże, dostępne: 11.08.2013r.
5
funkcjonowanie reguluje ustawa o systemie oświaty (jeśli placówka posiada wymaganą
akredytację) lub ustawa o swobodzie działalności gospodarczej (jeśli dana placówka posiada
w swojej ofercie różnorodne kursy lub szkolenia).14 Realizacja kształcenia ustawicznego
w formach szkolnych odbywa się w następujących placówkach: Centra Kształcenia
Ustawicznego; Centra Kształcenia Praktycznego; Ośrodki Dokształcania i Doskonalenia
Zawodowego.15
Pierwsza spośród trzech wyróżnionych powyżej placówek, może realizować kształcenie
ustawiczne zarówno w formach szkolnych (jeżeli w skład centrum wchodzą szkoły dla
dorosłych), jak również w formach pozaszkolnych, które są ujęte w przepisach dotyczących
uzyskiwania oraz uzupełniania przez dorosłe jednostki zasobów posiadanej wiedzy
i umiejętności. Jeżeli - jak zostało to wcześniej zasygnalizowane - w skład centrum wchodzą
określone szkoły dla osób dorosłych, to organizacja, sposób, a także warunki realizowanego
w nich procesu kształcenia ustawicznego, określają ogólne przepisy dotyczące szkół
publicznych. Jednym z zdań Centrum Kształcenia Ustawicznego jest przygotowywanie oferty
edukacyjnej, która u jej odbiorcy spowoduje zwiększenie szans na uzyskanie pożądanego
zatrudnienia. Efektywna realizacja tego zadania wymaga m.in. podjęcia przez dane centrum
współpracy z pracodawcami.
W przypadku Centrum Kształcenia Praktycznego, zakres realizowanych zadań związany jest
z praktyczną nauką określonego zawodu. Do podstawowych założeń tego typu placówki
należy m.in.: „prowadzenie zajęć praktycznych dla uczniów szkół prowadzących kształcenie
zawodowe, w zakresie całego lub części programu nauczania dla danego zawodu, w tym
modułowego programu nauczania dla danego zawodu”; przygotowanie oferty prowadzonego
kształcenia ustawicznego dostosowanego do potrzeb rynku pracy”.16
Centrum Kształcenia Praktycznego również może prowadzić działalność edukacyjną
w formach pozaszkolnych, które zostały wskazane w konkretnych przepisach dotyczących
edukacji permanentnej.
14
15
16
W. Grudzewski, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s. 65.
T. Aleksander, Stan i przyszłość edukacji dorosłych w Polsce, (w) Edukacja Ustawiczna Dorosłych,
Nr 3/1999.
J. Kargul, Obszary pozaformalnej i nieformalnej edukacji dorosłych: przesłanki do budowy teorii edukacji
całożyciowej, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji, Wrocław 2001, s. 87.
6
Natomiast Ośrodek Dokształcania i Doskonalenia Zawodowego, czyli ostatnia z grona
wyróżnionych placówek, prowadzi działalność ukierunkowaną na rozszerzanie zakresu
wiedzy teoretycznej danej osoby, która już otrzymała przygotowanie do wykonywania
określonego zawodu, ale nie posiada pełnego zestawu koniecznych do pracy informacji. Ten
typ placówki realizuje kształcenie ustawiczne jedynie w formach pozaszkolnych.17
Kształcenie ustawiczne stanowi niebanalną kwestię dla współczesnego pracownika. Nie
brakuje przedstawicieli europejskich rynków, którzy zgodnie twierdzą, że sposobem na
osiągnięcie nowoczesności gospodarki jest inwestowanie w innowacyjność przez wszystkich
jej uczestników, a także umiejętność wykorzystywania wiedzy. Rynek pracy nie jest odporny
na wszechobecnie dokonujące się zmiany, a co więcej przekształcenia zachodzą także w jego
obrębie. Osoba niepotrafiąca przystosować się do postępu w technologii produkcji, czy też do
nowych sposobów zarządzania lub możliwości pozyskiwania informacji, jest skazana na
poniesienie porażki, kiedy będzie próbować uzyskać upragnione zatrudnienie.18
Kształcenie ustawiczne ma służyć także temu, aby osoby, które już posiadają określony zasób
wiedzy i umiejętności, mogły utrzymać jego możliwie jak najwyższą wartość, która ulega
umniejszeniu wraz z upływem czasu i niereagowaniem jednostki na zjawisko stopniowego
zapominania. Gospodarka oparta na wiedzy wymaga od pracowników nieustannego
aktualizowania i doskonalenia posiadanych kompetencji, które powinny odpowiadać
wymaganiom stawianym przez rozwój technologii.19
Oprócz zmian na rynku pracy, drugim najważniejszym uwarunkowaniem kształcenia
ustawicznego są przekształcenia w proporcjach między poszczególnymi grupami wieku
ludności. Zgodnie z założeniami prognoz demograficznych, liczebność grupy osób w wieku
produkcyjnym będzie regularnie spadać, a jednocześnie ulegnie w niej zwiększeniu udział
ludzi w wieku 40-60/65 lat. To spowoduje starzenie się i uszczuplenie zasobów pracy, co
zaowocuje obniżeniem jakości podaży siły roboczej. Jednocześnie warunki te będą sprzyjać
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz 2000,
s. 125-134.
18
E. Sapia-Drewniak, A. Stopińska-Pająk, Instytucjonalne formy… ,op. cit., s. 73.
19
Tamże, s. 85.
17
7
rozwojowi instytucji prowadzących szkolenia dla osób dorosłych, ponieważ nastąpi
umocnienie znaczenia opcji przekwalifikowania pracowników.20
Kształcenie ustawiczne pomaga w minimalizowaniu zjawiska bezrobocia, gdyż - wraz ze
wzrostem poziomu wykształcenia - powiększeniu ulega iloraz szans na uzyskanie
zatrudnienia w porównaniu do osób posiadających wykształcenie podstawowe. Jednocześnie
istotne jest to, aby inwestowanie w posiadane przez dane osoby kwalifikacje odpowiadało
potrzebom rynku pracy.21
Nie sposób zlekceważyć potencjału kształcenia ustawicznego w świetle wciąż postępującej
globalizacji. Człowiek, dzięki rozszerzaniu się horyzontów kulturowych, posiada podczas
dokonywania różnych wyborów coraz więcej alternatyw, a tym samym także szans na
indywidualny rozwój. Jednocześnie towarzyszy temu swoista niepewność, zagubienie, strach
przed alienacją i to zarówno jednostek, jak i grup społecznych. Podejmując się uczestnictwa
w kształceniu ustawicznym (przyjmując aktywną wobec niego postawę) dana osoba zyskuje
szansę skutecznego przeciwdziałania wyróżnionym problemom.22
Chcąc efektywnie funkcjonować we współczesnym świecie należy zapomnieć o nauce
zgodnej z hasłem: "raz na całe życie". Najlepszym rozwiązaniem, jakie człowiek może
zastosować, jest wypracowanie pozytywnego nastawienia wobec edukacji ustawicznej.
Obecnie zarówno dzieci, młodzież, jak i osoby dorosłe mogą korzystać z coraz szerszego
zakresu opcji kształcenia poza obligatoryjną szkołą. Niebanalne znaczenie ma fakt, że poziom
intelektualny społeczeństwa wpływa na sposób życia ludzi, dlatego edukacja ustawiczna
powinna być zasadniczym elementem ludzkiej egzystencji.23
Z. P. Kruszewski, Odbudowa wyższych szkół niepaństwowych w Polsce i ich nowe funkcje społecznoedukacyjne, Wydawnictwo Naukowe NOVUM, Płock 2000, s. 52.
21
Tamże, s. 67.
22
Tamże, s. 78-93.
23
A. Aftański, Współczesna edukacja dorosłych - przemiany, wyzwania i oczekiwania, Difin, Warszawa 2005,
s. 25-29.
20
8
Bibliografia
1. Aftański A., Współczesna edukacja dorosłych - przemiany, wyzwania i oczekiwania,
Difin, Warszawa 2005.
2. Aleksander T., Stan i przyszłość edukacji dorosłych w Polsce, (w) Edukacja Ustawiczna
Dorosłych, Nr 3/1999.
3. Grudzewski W., Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Difin,
Warszawa 2004.
4. Kargul J., Obszary pozaformalnej i nieformalnej edukacji dorosłych: przesłanki do
budowy teorii edukacji całożyciowej, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji, Wrocław
2001.
5. Kruszewski Z. P., Odbudowa wyższych szkół niepaństwowych w Polsce i ich nowe funkcje
społeczno-edukacyjne, Wydawnictwo Naukowe NOVUM, Płock 2000.
6. Kwiatkiewicz A., Ustawiczne kształcenie zawodowe w krajach Unii Europejskiej,
Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2003.
7. Półturzycki J., Aktualność problemów
mentor.edu.pl/artykul/index/numer/
edukacji
ustawicznej,
http://www.e-
13/id/244, dostępne: 11.08.2013.
8. Półturzycki J., Wesołowska E. A., Rozwój i przemiany edukacji dorosłych w Polsce.
[w:] Przybylska E. (red.) Edukacja dorosłych w wybranych krajach Europy. Biblioteka
Edukacji Dorosłych, Tom 19, PWN, Warszawa 2000.
9. Sapia-Drewniak E., Stopińska-Pająk A., Instytucjonalne formy edukacji dorosłych
w Drugiej Rzeczypospolitej, PWN, Warszawa 2001.
10. Solarczyk-Ambrozik E., Kształcenie ustawiczne w perspektywie globalnej i lokalnej:
między wymogami rynku a indywidualnymi strategiami edukacyjnymi, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2004.
11. Sosnowski T., Kształcenie ustawiczne, PWN, Warszawa 2001.
12. Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki
Pedagogicznej, Bydgoszcz 2000.
pracy,
Wydawnictwo
Wyższej
Szkoły
9