Angiogeneza w szpiku kostnym u chorych na zespoły

ARTYKUŁY ORYGINALNE
Angiogeneza w szpiku kostnym u chorych
na zespoły mielodysplastyczne
Angiogenesis in bone marrow of myelodysplastic syndrome patients
Krzysztof Mądry1, Jadwiga Dwilewicz-Trojaczek1, Wael Suleiman2, Małgorzata Paszkowska-Kowalewska1,
Bogna Ziarkiewicz-Wróblewska2
1
Katedra i Klinika Hematologii, Onkologii i Chorób Wewnętrznych, Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny, Akademia Medyczna, Warszawa
2
Katedra i Zakład Anatomii Patologicznej, Akademia Medyczna, Warszawa
Streszczenie: Wprowadzenie. Angiogeneza, czyli wytwarzanie nowych naczyń krwionośnych, może towarzyszyć
zarówno stanom fizjologicznym, jak i patologicznym. W ostatnich latach stwierdzono, że angiogeneza nie tylko
warunkuje wzrost i rozwój guzów litych, ale towarzyszy również nowotworom krwi. Cele. Celem pracy była ocena
nasilenia angiogenezy w szpiku u chorych na zespoły mielodysplastyczne. Pacjenci i metody. Badano gęstość
mikronaczyń szpiku kostnego (microvessel density – MVD) u 43 chorych na zespoły mielodysplastyczne
(myelodysplastic syndrome – MDS) i u 10 osób z grupy kontrolnej (chorzy na chłoniaki ziarnicze lub nieziarnicze
bez zajęcia szpiku kostnego) metodą immunohistochemiczną z zastosowaniem przeciwciał monoklonalnych antyCD31 i anty-CD34. Dodatkowo u 14 chorych na MDS i 6 zdrowych ochotników określono stężenie czynnika
wzrostu śródbłonka naczyń (vascular endothelial growth factor – VEGF) w surowicy metodą
immunoenzymatyczną. Wyniki. Stwierdzono, że wartości MVD u chorych na MDS były istotnie większe niż u osób
z grupy kontrolnej (różnice były istotne statystycznie – p <0,05). Największe wartości MVD odnotowano u chorych
w podtypach RAEBt i CMML według FAB. Nie stwierdzono korelacji między MVD a czynnikami biologicznymi
u chorych na MDS, z wyjątkiem wieku (ujemna korelacja). Wartość MVD nie korelowała w sposób istotny
statystycznie z czasem całkowitego przeżycia. Stężenie VEGF w surowicy osób chorych było nieznacznie większe
niż u osób zdrowych, ale nie była to różnica istotna statystycznie. Stężenie VEGF w surowicy nie korelowało
z wartościami MVD szpiku kostnego. Wnioski. Z powyższych danych wynika, że u chorych na MDS dochodzi do
pobudzenia angiogenezy w szpiku, chociaż nie udało się ustalić jego mechanizmu.
Słowa kluczowe: angiogeneza, gęstość mikronaczyń szpiku, naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu,
zespoły mielodysplastyczne
Abstract: Introduction. Angiogenesis is an element of physiological and some pathological processes. Recently
various investigators have reported that angiogenesis is associated not only with solid tumors but also with
hematological malignancies. Objectives. The aim of this study was to assess angiogenesis in patients with
myelodysplastic syndromes. Patients and methods. We have measured bone marrow microvessel density (MVD)
in 43 myelodysplastic syndrome (MDS) patients and in 10 subjects of group control – 10 lymphoma patients (their
bone marrow was free of disease). It was estimated by immunohistochemical method using anti-CD31 and antiCD34 monoclonal antibodies. In 14 MDS patients and 6 healthy donors we also measured serum vascular
endothelial growth factor (VEGF) by immunoenzymatic method. Results. Higher MVD numbers were found in MDS
patients when compared to control bone marrows. The highest number of MVD was in RAEBt and CMML MDS
subtypes according to FAB. There was no correlation between MVD and biological features of MDS patients except
for the age (negative correlation). Bone marrow microvessel density does not influenced significantly on overall
survival. The serum VEGF concentration in MDS patients was higher than in healthy donors, but the difference was
not statistically significant. The VEGF levels did not correlate with MVD. Conclusions. We concluded that
angogenesis is enhanced in bone marrow MDS patients though its mechamism is not yet fully understood.
Key words: angiogenesis, microvessel density, myelodysplastic syndromes, vascular endothelial growth factor
Angiogeneza w szpiku kostnym u chorych na zespoły mielodysplastyczne
145
ARTYKUŁY ORYGINALNE
WPROWADZENIE
Angiogeneza to proces powstawania nowych naczyń krwionośnych. Od wielu lat wiadomo, że nasilona angiogeneza warunkuje wzrost, rozwój i tworzenie przerzutów guzów litych
[1,2]. Niektórzy badacze dowodzili, że nasilenie angiogenezy
może być czynnikiem rokowniczym na przykład we wczesnych
stadiach raka piersi, czerniaka złośliwego i raka gruczołu krokowego [3-5]. Ostatnio wskazywano także na potencjalną rolę
angiogenezy w rozwoju nowotworów krwi – szpiczaka mnogiego [6] i chłoniaków nieziarniczych [7]. Szczególnie ciekawe doniesienia pochodzą z badań nad angiogenezą w ostrych
białaczkach szpikowych. Czynniki angiogenne mogą nie tylko
wpływać na naczyniotworzenie, ale również działać autokrynnie i parakrynnie na komórki blastyczne [8]. Aguayo i wsp.
stwierdzili, że stężenie czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego (vascular endothelial growth factor – VEGF) w szpiku
kostnym i krwi obwodowej stanowi niezależny czynnik rokowniczy u chorych na ostrą białaczkę szpikową [9]. Karkolopoulou i wsp. stwierdzili ujemną korelację między całkowitym
obszarem naczyniowym (total vascular area – TVA) w szpiku
a czasem całkowitego przeżycia oraz między gęstością mikronaczyń szpiku kostnego (microvessel density – MVD) a czasem
wolnym od choroby u chorych na zespoły mielodysplastyczne
[10]. Szczególnie interesujące i jak dotąd mało poznane zagadnienie stanowi związek angiogenezy z podtypami zespołu
mielodysplastycznego (myelodysplastic syndrome – MDS) według
klasyfikacji francusko-amerykańsko-brytyjskiej (French-American-British classification – FAB), transformacją do ostrej białaczki szpikowej i komórkowością szpiku.
Angiognezę można badać metodami bezpośrednimi, oceniając ilościowo i jakościowo sieć naczyń w badanej tkance,
oraz metodami pośrednimi, oznaczając poziom czynników odpowiedzialnych za angiogenezę na przykład w surowicy, osoczu, szpiku kostnym czy moczu.
Celem badania była ocena nasilenia angiogenezy u chorych
na MDS w porównaniu z grupami kontrolnymi przez pomiar
MVD oraz VEGF w surowicy i określenie, czy obie te metody
– bezpośrednia i pośrednia – korespondują ze sobą. Drugim
celem było porównanie nasilenia angiogenezy w mniej (RA,
RARS) i bardziej agresywnych (RAEB, RAEBt) typach MDS
oraz określenie związku angiogenezy z biologicznymi i klinicznymi cechami pacjentów chorych na MDS.
PACJENCI I METODY
Naczynia krwionośne w szpiku kostnym
Oceniono preparaty histologiczne szpiku kostnego
43 chorych na zespoły mielodysplastyczne będących pod opieką Kliniki Hematologii, Onkologii i Chorób Wewnętrznych
Samodzielnego Publicznego Centralnego Szpitala Klinicznego
w Warszawie w latach 1998–2003. Grupę kontrolną stanowiło 10 chorych na chłoniaka ziarniczego lub chłoniaki nieziarnicze, u których choroba przebiegała bez zajęcia szpiku
kostnego. Rozpoznanie MDS ustalono na podstawie badania
cytologicznego szpiku kostnego z zastosowaniem barwienia
Maya, Grünwalda i Giemsy oraz oceny histologicznej trepano­
bioptatów. Bioptaty kości utrwalano w płynie oksfordzkim,
a następnie przeprowadzano rutynowo do bloczków parafinowych. Skrawki grubości 0,4 mm barwiono hematoksyliną i eozyną oraz Gomori w kierunku obecności włókien retikulinowych. Wykonano również barwienia immunohistochemiczne
z przeciwciałami CD31 IC70A oraz CD34 kl. II QBEnd/10
(DakoCytomation, En Vision kit). MVD określono następująco: oceniono całość materiału (5–27 pól w trepanobioptacie)
w powiększeniu z użyciem obiektywu 40x (HPF) pod kątem
obecności komórek śródbłonka tworzących mikronaczynia.
Następnie wyliczono średnią liczbę naczyń przypadającą na
pojedyncze pole w danej trepanobiopsji.
Oznaczanie stężenia VEGF w surowicy krwi
Stężenie VEGF określono w surowicy 14 chorych na zespoły mielodysplastyczne oraz 6 zdrowych ochotników. Pobraną
do probówki niezawierającej antykoagulantów krew obwodową pozostawiono na 30 minut w celu wytworzenia skrzepu,
a następnie wirowano przez około 15 minut około 400 x g.
Tak przygotowaną surowicę przechowywano w temperaturze
– 20°C. Pomiaru VEGF dokonano na podstawie ilościowego
testu immunoenzymatycznego (ELISA [Qantikine; R and D
Systems, Minneapolis, USA]).
Analiza statystyczna
Do badania korelacji wykorzystano analizę Spearmana.
Różnice uznawano za istotne statystycznie, gdy wartość p wynosiła <0,05. Do oceny czasu całkowitego przeżycia w zależności od wyników MVD wykorzystano krzywe przeżycia
Kaplana i Meiera.
WYNIKI
Adres do korespondencji:
lek. Krzysztof Mądry, ul. Okrętowa 74a, 01-309 Warszawa, tel.: 693-351-797, e-mail:
[email protected]
Praca wpłynęła: 22.04.2007. Przyjęta do druku: 15.06.2007.
Nie zgłoszono sprzeczności interesów.
Pol Arch Med Wewn. 2007; 117 (4): 145-150
Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2007
146
Podstawowe dane dotyczące badanych osób
Wśród 20 z 43 chorych na MDS, u których analizowano
MVD, rozpoznano podtyp RA, u 1 – RARS, u 16 – RAEB,
u 4 – RAEBt, a u 2 – CMML; badanie kontrolne wykonano
u 10 osób chorych na chłoniaka ziarniczego lub chłoniaki nie-
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (4)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
ziarnicze bez zajęcia szpiku kostnego. U 41 osób rozpoznano
pierwotny zespół mielodysplastyczny, u 2 osób zespół wtórny.
Średni wiek chorych na zespoły mielodysplastyczne wynosił
69 lat (23–87); wśród nich było 18 kobiet i 25 mężczyzn.
Zakwalifikowanie do grup na podstawie międzynarodowego indeksu prognostycznego (IPSS) wyglądało następująco:
Tabela 1. Charakterystyka pacjentów
u 9 pacjentów stwierdzono mały indeks (0 pkt), 21 – średnio
mały indeks (0,5–1,0 pkt), 8 – średnio duży indeks (1,5–2,0 pkt),
a u 5 osób duży indeks (≥2,5 pkt). U 15 osób szpik był bogatokomórkowy, u 24 – średniokomórkowy, a u 4 ubogokomórkowy (tab. 1). Badanie cytogenetyczne wykonano u 27 pacjentów; u 20 z nich stwierdzono kariotyp korzystny rokowniczo,
1 – pośredni, a u 6 niekorzystny rokowniczo.
Naczynia krwionośne w szpiku kostnym
liczba pacjentów
43
średnia wieku
66
płeć
mężczyźni
kobiety
26
17
FAB
RA
RARS
RAEB
RAEBt
CMML
20
1
16
4
2
pierwotny/wtórny MDS
pierwotny
wtórny
41
2
16
IPSS
mały
średni-1
średni-2
duży
9
21
8
5
12
komórkowość szpiku
bogatokomórkowy
średnio bogatokomórkowy
ubogokomórkowy
15
24
4
Średnią gęstość mikronaczyń szpiku u chorych na MDS,
a także u osób z grupy kontrolnej, określono na podstawie
analizy danych z oceny preparatów barwionych z wykorzystaniem przeciwciał anty-CD31 i anty-CD34. U chorych na MDS
MVD było znacznie większe niż w grupie kontrolnej i wynosiło 8,86 w porównaniu z 2,3 osób z grupy kontrolnej. Była
to różnica istotna statystycznie. U chorych na MDS najmniej-
18
wartości MVD
14
10
8
6
4
CMML – przewlekła białaczka mielomonocytowa (chronic
mielomonocytic leukemia), FAB – klasyfikacja francusko-amerykańsko-brytyjska (French-American-British classification),
IPSS – międzynarodowy indeks prognostyczny (international
prognostic index), MDS – zespół mielodysplastyczny
(myelodysplastic syndrome), RA – niedokrwistość oporna na
leczenie (refractory anaemia), RAEB – niedokrwistość oporna na
leczenie z nadmiarem blastów (refractory anaemia with excess of
blasts), RAEBt – niedokrwistość oporna na leczenie w okresie
transformacji (refractory anaemia with excess of blasts in
transformation), RARS – niedokrwistość oporna na leczenie
z pierścieniowatymi syderoblastami (refractory anaemia with ring
sideroblasts)
2
0
-2
RA
RARS
RAEB
RAEBt
CMML
grupa
kontrolna
średnia ±odchylenie standardowe
średnia
średnia ±1,96 odchylenie standardowe
Ryc. 1. Wartości MVD w różnych typach MDS i grupie kontrolnej.
Skróty: MVD – gęstość mikronaczyń szpiku kostnego (microvessel
density), inne – patrz tabela 1
Tabela 2. MVD w różnych podtypach MDS
Rozpoznanie
Ilość pacjentów
Średnia MVD
Zakres MVD
Mediana MVD
grupa kontrolna
10
2,3
0,5–3,4
2,4
MDS
43
8,86
3,2–14,0
8,3
RA/RARS
21
8,1
4,3–12,1
8,2
RAEB
16
9,0
3,2–14,0
10,2
RAEBt
4
11,8
11,2–12,2
12,1
CMML
2
11,2
12,2–12,4
11,8
MVD – gęstość mikronaczyń szpiku kostnego (microvessel density), inne – patrz tabela 1
Angiogeneza w szpiku kostnym u chorych na zespoły mielodysplastyczne
147
ARTYKUŁY ORYGINALNE
Tabela 3. Analizowane parametry w zależności od wyniku MVD
Tabela 4. Czas całkowitego przeżycia w wybranych
przedziałach wg wartości MVD
Analizowany parametr
MVD ≤9,0
MVD <9,0
liczba osób
19
24
Przedział
wartości MVD
Średni OS
(mies.)
FAB RA/RARS
RAEB
RAEBt
CMML
8
7
2
2
13
9
2
0
Mediana OS Zakresy
(mies.)
wartości OS
(mies.)
≤7,0
12,0
9,2
1–33
7,1–9,0
16,0
14,2
0,9–33,9
9,1–12,0
16,1
12,3
1– 43,3
>12,0
15,0
13,0
5,4–36,9
IPSS
mały
średni-1
średni-2
duży
6
9
4
1
3
11
5
4
płeć
mężczyźni
kobiety
13
6
2
12
wiek
66,9
67,2
cytogenetyka – rokowanie
korzystne
pośrednie
niekorzytne
11
0
3
9
1
3
Hb (g/dl)
8,22
8,72
RBC (T/l)
2,56
2,77
Ht (%)
24,6
25,7
płytki krwi (G/l)
92,9
97,5
krwinki białe (G/l)
6,01
4,0
blasty – szpik (%)
9,02
6,4
OB (mm/h)
67,4
61,7
VEGF (pg/ml)
275
298
LDH (U/l)
616,9
629
erytropoetyna (IU/l)
192
86
żelazo (mg/dl)
124,1
147
witamina B12 (pg/ml)
742
477
KKCZ (j./mies.)
3,68
2,1
zgon/żyje
zgon
żyje
11
8
7
17
495
441
czas całkowitego przeżycia
(dni)
OS – czas całkowitego przeżycia (overall survival), inne – patrz
tabela 1
VEGF (vascularendothelial growth factor) – czynnik wzrostu
śródbłonka naczyniowego, inne – patrz tabela 1.
cytogenetyka – rokowanie korzystne, gdy del5, del20 lub –Y;
niekorzystne, gdy nieprawidłowości chr 7 lub co najmniej
3 zaburzenia; pośrednie, gdy brak zmian lub inne niż wyżej
wymienione
sze wartości MVD odnotowano w grupie RA/RARS – 8,1,
a największe w grupie RAEBt – 11,8 (tab. 2, ryc. 1). Wartości
MVD w grupie chorych na RA/RARS i grupie RAEB/RAEBt
nie różniły się istotnie statystycznie (p >0,05). Różnice istotne statystycznie obserwowano, porównując grupę RA/RARS
z grupą RAEBt (p <0,05) oraz RA/RARS z grupą CMML
(p <0,05) (tab. 2).
148
W analizie porównawczej cech biologicznych z MVD w teście Spearmana stwierdzono ujemną korelację między wiekiem
a MVD. Porównano grupę osób z hipoplastycznym szpikiem
z osobami ze szpikiem średnio-/bogatokomórkowym – szpik
hipoplastyczny, średnia MVD 5,17 (mediana 4,3; min. 3,2,
maks. 8,2), oraz szpik średnio-/bogatokomórkowy, średnia
MVD 9,58 (mediana 9,03; min. 6, maks. 14). Różnica między wynikami u osób z obu grup nie była istotna statystycznie. W grupie osób o większej gęstości mikronaczyń szpiku
(MVD >9) stwierdzono nieznacznie większy odsetek blastów
w szpiku (odpowiednio: 9% i 6%), większe stężenie witaminy
B12 (odpowiednio: 742 pg/ml i 477 pg/ml) oraz większe stężenie erytropoetyny we krwi (odpowiednio: 192 U/l i 86 U/l)
niż u osób z pozostałej grupy (MVD <9). Wartości pozostałych parametrów – hemoglobina, płytki krwi, białe krwinki,
krwinki czerwone, hematokryt, żelazo, OB, dehydrogenaza
mleczanowa oraz IPSS – były w obu grupach porównywalne.
Średnie stężenie VEGF w surowicy chorych ze zwiększonym
MVD było nieznacznie mniejsze i wynosiło 275 pg/ml, u pozostałych zaś chorych 298 pg/ml (p >0,05). Średni czas całkowitego przeżycia w obu grupach był porównywalny i w grupie
o większej gęstości mikronaczyń szpiku wynosił 16,5 miesiąca,
a w o mniejszej 14,8 miesiąca (tab. 3).
Analizowano średni czas całkowitego przeżycia w 4 przedziałach ustalonych na podstawie wartości MVD: grupa I – do
7,0, grupa II – 7,1–9,0, grupa III – 9,1–12,0 i grupa IV –
MVD >12,0. Całkowity czas przeżycia w wymienionych grupach nie różnił się istotnie i wynosił odpowiednio: 12 miesięcy,
16 miesięcy, 16,1 miesiąca oraz 15 miesięcy (tab. 4). Z kolei
porównanie krzywych przeżycia Kaplana i Maiera dla chorych
z powyższych grup pozwala dostrzec, że krzywe osób z mniejszą gęstością mikronaczyń szpiku układają się nad krzywymi
osób z bogatszą siecią naczyń szpiku, czyli że okres przeżycia
tych chorych (z mniejszym MVD) jest dłuższy. Wyjątek stanowił przedział MVD <7,0, którego krzywa znajdowała się
poniżej wyższych wartości MVD 7–12,0 (ryc. 2).
VEGF w surowicy
Określono stężenie VEGF w surowicy krwi u 14 chorych
na MDS, w tym u 8 chorych z typem RA, 3 chorych z typem RAEB i 2 z CMML (tab. 5). U wszystkich tych chorych
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (4)
ARTYKUŁY ORYGINALNE
kompletne
Tabela 5. Stężenie VEGF w surowicy i MVD szpiku kostnego
u pacjentów z MDS i w grupie kontrolnej podtypy
MDS wg FAB oraz MVD
ucięte
1,0
Osoby badane
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
-0,2
0
5
10
15 20 25 30 35
czas przeżycia (miesiące)
40
45
50
Typ MDS wg FAB
MVD
VEGF (pg/ml)
1.
RA
12,1
678
2.
RA
7,2
456
3.
RA
8,3
97
4.
RA
9,1
157
5.
RA
8,1
810
6.
RA
8,3
139
7.
RA
9,0
520
8.
RA
8,2
38
9.
RAEB
11,3
149
10.
RAEB
12,5
147
11.
RAEB
8,1
209
12.
RAEB
8,7
603
MVD <7,0
MVD od 9,1 do 12,0
13.
CMML
11,2
133
MVD od 7,1 do 9,0
MVD >12,0
14.
CMML
12,4
28
1.
zdrowy
–
33
2.
zdrowy
–
301
3.
zdrowy
–
222
4.
zdrowy
–
128
5.
zdrowy
–
392
6.
zdrowy
–
68
Ryc. 2. Czas przeżycia w zależności od wartości MDV
wykonano również badanie MVD szpiku kostnego. Grupę
kontrolną stanowiło 6 zdrowych ochotników. Stężenie VEGF
w surowicy osób zdrowych wynosiły średnio 186,8 pg/ml, mediana 179 pg/ml (33–392), a u osób chorych na MDS 287,7
pg/ml, mediana 152 (12,5–810). Duża zmienność wyników
zarówno w grupie kontrolnej, jak i u osób z MDS oraz mała
liczebność grup przesądziła o tym, że różnica ta nie była istotna statystycznie. Nie stwierdzono korelacji między stężeniem
VEGF w surowicy a parametrami biologicznymi chorych na
MDS. Wyjątkiem była dodatnia korelacja z LDH. Wartości
VEGF w surowicy nie korelowały z wynikiem MVD szpiku
kostnego.
OMÓWIENIE
Omówione badania dowiodły, że u osób z MDS dochodzi
do pobudzenia angiogenezy w szpiku; podobnie jak w badaniu Pruneri i wsp., największe wartości MVD obserwowano
w najbardziej agresywnych typach MDS RAEBt oraz CMML
[12]. Podobnie jak w innych dotychczas prowadzonych badaniach, średnia gęstość mikronaczyń szpiku u chorych na
MDS była większa niż w grupie kontrolnej, a mniejsza niż
u chorych na ostrą białaczkę szpikową [11,12]. W pozostałych
pod­typach RA, RARS i RAEB wyniki różniły się w nieznacznym tylko stopniu. Dane te przemawiają za tym, że nasilona
angiogeneza może się wiązać ze zwiększoną gotowością MDS
do transformacji blastycznej. Trudno jednoznacznie ustalić,
w jakim związku przyczynowo-skutkowym pozostają obydwa
te zjawiska: angiogeneza i transformacja blastyczna. Bellamy
Skróty jak w tabelach 1 i 2
i wsp. wykryli, że w blastach mogą się znajdować receptory
dla VEGF- Flt-1 i Flk-1 [8]. Hussong i wsp. za pomocą techniki PCR wykryli VEGF w liniach komórek wyizolowanych od
pacjentów chorych na ostrą białaczkę szpikową [13]. Czynniki
angiogenne (przede wszystkim VEGF) mogą tym samym oddziaływać nie tylko na komórki śródbłonka, ale i na blasty
poprzez działanie mitogenne i(lub) hamowanie apoptozy [14].
Z naszych danych wynika, że u chorych ze zwiększonym MVD
stwierdza się mniejsze stężenie hemoglobiny, większe stężenie
erytropoetyny we krwi oraz większe zapotrzebowanie na przetaczanie koncentratu krwinek czerwonych niż u pozostałych
chorych. Może to przemawiać za tezą, że nasilona angiogeneza
ma charakter wtórny do hipoksji.
Nie stwierdziliśmy, by gęstość mikronaczyń szpiku była
czynnikiem rokowniczym przebiegu MDS. Różnice między
czasem całkowitego przeżycia u pacjentów o różnych MVD
były zbyt małe, by można je było uznać za istotne statystycznie. Karkolopoulou i wsp. stwierdzili, że MVD koreluje z ryzykiem transformacji blastycznej MDS, z czasem całkowitego przeżycia koreluje natomiast długość mniejszej osi naczyń
szpiku – im jest większa, tym dłuższy czas całkowitego przeżycia [10]. Wspomniani autorzy zauważyli, że w typach RA
Angiogeneza w szpiku kostnym u chorych na zespoły mielodysplastyczne
149
ARTYKUŁY ORYGINALNE
i RARS średnica naczyń jest większa niż w pozostałych postaciach MDS.
U chorych za szpikiem bogatokomórkowym stwierdziliśmy
większe wartości MVD, nie były to jednak różnice istotne statystycznie. Podobne były obserwacje innych autorów [11,12].
Mało prawdopodobne jest, by wartość MVD w prosty sposób
wynikała ze zwiększonej komórkowości szpiku. U chorych na
przewlekłą białaczkę limfocytową stwierdzono wartości MVD
mniejsze nawet niż w grupie kontrolnej, mimo że szpik u tych
chorych był bogatokomórkowy [12].
W naszej pracy nie stwierdziliśmy żadnego związku
między stężeniem VEGF w surowicy a MVD. Może to być
następstwem tego, że wytwarzanie naczyń jest indukowane przez czynniki wydzielane miejscowo, czyli parakrynnie,
i tylko w niewielkim stopniu osiągającym krążenie. Może to
jednak wynikać również ze złożoności procesu angiogenezy,
który jest uzależniony od wielu czynników angiogennych oraz
receptorów, a wreszcie z faktu, że VEGF może być wiązany
również przez inne komórki niż komórki śródbłonka, w tym
przez megakariocyty i płytki krwi. Badana grupa chorych
(14 osób) mogła być zbyt mała, by można było wysnuć ostateczne wnioski. Doniesienia na temat VEGF są różne. Aguayo
i wsp. stwierdzili zwiększone stężenia VEGF w osoczu chorych
na MDS i AML; u chorych na AML stężenie VEGF w osoczu
było niezależnym czynnikiem rokowniczym [9]. Z kolei Zorat
i wsp. stwierdzili, że stężenia VEGF w surowicy chorych na
MDS nie różniły się od wartości uzyskanych w grupie kontrolnej [15]. Wydaje się, że większą wartość może mieć badanie
VEGF i jego receptorów w nadsączu pobranym z hodowli komórek szpiku.
mia progenitor formation in myelodysplastic syndromes. Blood. 2001; 97: 14271434.
9. Aguayo A, Kantarjian HM, Estey EH, et al. Plasma vascular endothelial growth factor levels have prognostic significance in patients with acute myeloid leukemia but
not in patients with myelodysplastic syndromes. Cancer. 2002; 95: 1923-1930.
10. Korkolopoulou P, Apostolidou E, et al. Prognostic evaluation of the microvascular
network in myelodysplastic syndromes. Leukemia. 2001;15: 1369-1376.
11. Aguayo A, Kantarjian H, Manshouri T, et al. Angiogenesis in acute and chronic leukemias and myelodysplastic syndromes. Blood. 2000; 96: 2240-2245.
12. Pruneri G, Bertolini F, Soligo D, et al. Angiogenesis in myelodysplastic syndromes.
Br J Cancer. 1999; 8: 1398-1401.
13. Hussong JW, Rodgers GM, Shami PJ. Evidence of increased angiogenesis in patients with acute myeloid leukemia. Blood. 2000; 95: 309-313.
14. Smolich BD, Yuem HE, West K, et al. The antiangiogenic protein kinase inhibitors
SU5416 and SU 6668 inhibit the SCF receptor (c-kit) in human myeloid leukemia
cell line and in acute leukemia blasts. Blood. 2001; 97: 1413-1421.
15. Zorat F, Shetty V, Dutt D, et al. The clinical and biological effects of thalidomide in
patients with myelodysplastic syndromes. Br J Hematol. 2001; 115: 881-894.
PODZIĘKOWANIA
Autorzy dziękują profesorowi Wiesławowi Wiktorowi
Jędrzejczakowi za krytyczną ocenę maszynopisu i pomoc w redagowaniu pracy.
PIŚMIENNICTWO
1. Folkman J. Tumor angiogenesis: therapeutic implications. N Engl J Med. 1971; 285:
1182-1187.
2. Ellis LM, Fiedler IJ. Angiogenesis and metastasis. Eur J Cancer. 1996; 32A: 2451-2455.
3. Gasparini G. Clinical significance of the determination of angiogenesis in human
breast cancer: update of the biological background and overview of the Vicenza
studies. Eur J Cancer. 1996; 32A: 2458.
4. Graham CH, Rivers J, Kerbel RS, et al. Extent of vascularisation as a prognostic indicator in thin (<0,076 mm) malignant melanoma. Am J Pathol. 1994; 145: 510.
5. Weidner N, Carroll PR, Flax J, et al. Tumor angiogenesis correlates with metastasis
in invasive prostate carcinoma. Am J Patol. 1993; 143: 401.
6. Vacca A, Di Loreto M, Ribatti D, et al. Bone marrow of patients with active multiple
myeloma. Angiogenesis and plasma cell adhesion molecules LFA-1,VLA-4, LAM-1
and CD44. Am J Hematol. 1995; 50: 9-14.
7. Salven P, Teerenhovi L, Joensuu H. A high pretreatment serum vascular endothelial
growth factor concetration is associated with poor outcome in non-Hodgin’s lymphoma. Blood. 1997; 90: 3167-3172.
8. Bellamy WT, Richter L, Sirjani D, et al. Vascular endothelial cell growth factor is an
autocrine promoter of abnormal localized immature myeloid precursors and leuke150
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (4)