Historia - Zyndaki

Historia
Wpisany przez Administrator
sobota, 07 lipca 2007 09:54 - Zmieniony czwartek, 25 sierpnia 2011 08:55
Pierwsi ludzie o których wiemy, że zamieszkiwali na terenach obecnego województwa
warmińsko-mazurkiego to Prusowie - ludy bałtyckie, które przybyły na ten obszar zapewne
około VI-V w p.n.e. z obszaru środkowej Rusi z dorzeczy rzek Dniepru i Wołgi.
Jednym z 11 znanych plemion pruskich byli Galindowie, zamieszkujący m.in. tereny gdzie
znajduje się obecnie wieś Zyndaki. Kraina ta nazywała się Galindia, roztaczała się pomiędzy
dzisiejszym Olsztynem i Szczytnem a południowo-zachodnimi krańcami Litwy. Okres bytowania
Galindów na tych terenach datuje się na około V w. p.n.e. do XIII w. n.e.
Pierwsze wzmianki o Galindach można znaleźć w kronikach Klaudiusza Ptolemeusza i Piotra z
Dusburga. W czasie Wędrówki Ludów w połowie pierwszego tysiąclecia n.e., być może grupa
Galindów, jako sprzymierzeniec germańskich Gotów i Wandalów wyruszyła na Rzym.
Jako lud, Galindowie (generalnie Prusowie) nigdy nie stworzyli struktury podobnej do tych
funkcjonujących na południu i zachodzie i dlatego byli łatwym przeciwnikiem dla sąsiadów.
Prusowie czcili siły natury: ciała niebieskie, jak Słońce czy Księżyc, zjawiska atmosferyczne, jak
piorun czy grzmot, a także zwierzęta i rośliny. Miejscami kultu były święte gaje, miejsca
składania ofiar bogom. Prusowie wierzyli też w demony i bóstwa, kultywowali kult przodków. Ze
znanych dziś bóstw pruskich należy wymienić bóstwo żeńskie Kurko (Kurche), bogini
stworzenia i urodzaju, oraz bóstwo męskie Perkuna (Perkunis), boga wojny, władcę burzy i
grzmotów. Wierzyli w życie pozagrobowe. Do dziś znajdujemy pozostałości dawnych miejsc
kultu.
Według przekazów Galindowie zamieszkiwali głównie tereny podmokłe i bagniste, co miało
uchronić przed najazdami ze strony innych plemion. W takich warunkach budowano drewniane
chaty stawiane na palach wbitych w bagno. Z takich samych pali budowano też ścieżki, tzw.
kulgrindy, które prowadziły przez najbardziej niebezpieczne odcinki bagien. Do osad Galindów
prowadziło zazwyczaj kilkanaście takich ścieżek, z czego tylko kilka było ukończonych. Reszta
ścieżek urywała się nagle w środku bagna, przez co oddziały innych plemion często nie mogły
dotrzeć do osad Galindów.
Nie do końca wiemy jak Galindowie znikneli z mapy warmii i mazur. Według jednej z wielu
legend Galindowie zostali wymordowani przez Jaćwingów, którzy najechali ich tereny podczas
zimy (gdy łatwiej było przedostać się przez bagna). Wojownicy mieli zostać wymordowani,
natomiast kobiety i dzieci zostały wzięte w niewolę i zasymilowani. Według innej legendy,
niemal wszyscy mężczyźni zginęli wcześniej podczas walk z Polakami, a Jaćwingowie zastali w
plemieniu tylko kobiety i dzieci. Inna z teorii mówi, ze to Krzyżacy mieli przyczynić się do
1/5
Historia
Wpisany przez Administrator
sobota, 07 lipca 2007 09:54 - Zmieniony czwartek, 25 sierpnia 2011 08:55
ostatecznego upadku Galindów. Według źródeł krzyżackich Galindia była bezludna już przed
opanowaniem jej terenów przez Zakon.
Do początku XIII w z ludu Galindów zamieszkującego obszar obecnej gminy sorkwity pozostały
niedobitki. Datowany od 1226 r. podbój Prus przez Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny
Domu Niemieckiego w Jerozolimie, popularnie zwanym Zakonem Krzyżackim, dokonywał się
pod przewodnictwem pruskiego mistrza krajowego Hermana von Balk z udziałem wojsk
Konrada księcia Mazowieckiego i licznych krzyżowców z całej Europy. W roku 1255 ziemia
Galindów, w dużej części porośnięta puszczą, została nadana przez papieża księciu
kujawskiemu Kazimierzowi. Ten zrzekł się Galindii już rok później na rzecz Krzyżaków w
zamian za ziemię lubawską. Za okres zajęcia interesującego nas obszaru przyjmuje się czas
między 1256, a 1277 r. Ta ostatnia data to czas krwawej bitwy między Krzyżakami, a
Jaćwingami nad jeziorem Skomentno w okolicach Ełku. Kronikarz Zakonu Dusburg pod datą
1280 zapisał: "Koniec wojny w Prusach. Początek wojny litewskiej." W tym czasie, na terenie
obecnej gminy Sorkwity, ludności pozostało niewiele - nieliczne osady leżały wśród puszczy.
Przez półtora wieku nie był to obszar zasiedlany przez Krzyżaków. Granica między Państwem
Zakonnym, a Mazowszem została częściowo wytyczona w 1343 r. od źródeł rzeki Wincenty
(dopływu Pisy) do Orzysza na podstawie porozumienia między mistrzem Ludolwem Konigiem, a
księciem mazowieckim Ziemowitem. Akcja osiedleńcza w kierunku obszaru Wielkich Jezior
Mazurskich została podjęta w drugiej połowie XIV w. Ostateczne wytyczenie granic między
państwem krzyżackim, a Litwą i Polską nastąpiło w wyniku pokoju nad jeziorem Mełno w 1422
r. Teren gminy należał wówczas do komturii w Baldze i leżał w prokuratorii w Szestnie.
Drugi etap kolonizacji Prus (do pół. XV w), a pierwszy na terenie prokuratorii w Szastnie (w
której skład wchodziły ziemie obecnej gminy) charakteryzował się spadkiem imigracji
niemieckiej i wykorzystaniem miejscowego elementu osadniczego. Ludność miejscowa
asymilowała się w państwie zakonnym. Początkowo istniały jeszcze tradycyjne staropruskie
formy osadnicze takie jak Lauks /pole/, czyli związek kilku do kilkunastu gospodarstw. Nie były
to jednak wsie w obecnym rozumieniu. Pojedyncze gospodarstwa Kaymys /wieś/
przekształcano w przysiółki lub osady zwartych domów. W późniejszym jednak etapie
następowały lokacje na prawie magdeburskim i chełmińskim.
Na terenie prokuratorii szestneńskiej był to czas planowych wyrębów lasów, tworzenia
powiązanego systemu osadniczego z wykorzystaniem naturalnych dróg wodnych i tworzonych
sztucznie dróg kołowych. Wykształcanie się jednostek osadniczych wiązało się z nadaniami dla
dóbr służebnych do 15 łanów ziemi (1 łan to 23 do 28 hektarów), po 1415 od 20 do 80 łanów.
Wsie czynszowe otrzymywały zróżnicowaną ilość ziemi, na jednego chłopa przypadało od 1 do
4 łanów, sołtys mógł mieć do 1/10 obszaru przypisanego wsi. Młynarze i karczmarze
otrzymywali ok. 2 łanów ziemi. Świadczenia wynikające z nadań to opłaty w formie pieniężnej
lub w naturze, służba zbrojna oraz pomoc w budowie, remoncie lub rozbiórce zamków
gdziekolwiek Zakon zażądał.
Do 1454r. można uchwycić na omawianym obszarze: Burszewo/osiedle pruskie 1440/, wsie
wolnych: Choszczewo/1379/, Jałmuż/1397/, Kozłowo/1388/. Maradki/1391/-lemani,
Pustniki/l379/, Rozogi/1388/, Rybno/1391/, Sorkwity/1379/, Stary Gieląd/1379/,
Szelągówka/1373/ leman, Warpuny/1373/, Zyndaki/1373/ wsie czynszowe: Miłuki/1379/,
karczma Sorkwity/1451/.
2/5
Historia
Wpisany przez Administrator
sobota, 07 lipca 2007 09:54 - Zmieniony czwartek, 25 sierpnia 2011 08:55
W okresie wojny trzynastoletniej /1454-1466/ nastąpiło zahamowanie rozwoju osadnictwa i
częściowe zniszczenie już istniejących jednostek. Jednak po ustanowieniu II pokoju toruńskiego
rozpoczęła się nowa akcja kolonizacyjna, najpierw z inicjatywy namiestnika Zakonu
Krzyżackiego Henryka Reus von Plauen, a następnie komturów balgijskich. Dokonano
ponownej lokacji Kozłowa/1483/, powstała karczma w m. Pustnik/1488/, Utworzono również
parafie Rybno /XV w./, Sorkwity/1470/ Omawiany okres osadniczy zakończył się wraz z
sekularyzacją Prus w 1525 r. Okres nadań krzyżackich następował wówczas na podstawie
prawa magdeburskiego i prawa chełmińskiego równocześnie, a w niektórych przypadkach
ponawianych zamiennie.
Po zniszczeniach wojny pruskiej nastąpiło przekształcenie państwa zakonnego w świeckie
Prusy Książęce (1525-1657).
Po okresie stagnacji nastąpiły nowe nadania i zmiany dotychczasowych. Nowy okres osadniczy
określają daty 1525-1568 czyli czas panowania Albrechta von Hohenzollern -Ansbach. Obszar
gminy Sorkwity wszedł wówczas w skład starostwa szestneńskiego. Nadania książęce
odbywały się bezpośrednio lub w formie sprzedaży za pośrednictwem starostów na prawie
magdeburskim. Dobra zakonne stawały się książęcymi. W starostwie szestneńskim utworzono
dobra i wsie wolnych: Burszewo/1526/. Wsie czynszowe: Borowe/1548/, Głodowo/1563/.
Nadania narzucały świadczenia podobne jak w czasach krzyżackich. Jak wynika z powyższego
zestawienia w okresie panowania księcia Albrechta miała miejsce ogólna tendencja rozwoju wsi
czynszowych, wiązało się to ze wzrostem demograficznym pierwszych pokoleń osadniczych
/drugie i trzecie pokolenie/ i z napływem nowych osadników: Polaków, Litwinów, Rusinów,
Niemców itd. Znaczący był też udział migracji wewnętrznej z innych obszarów dawnego
państwa zakonnego. W tym czasie interesujący nas obszar nawiedzały zarazy po części
wynikające z migracji ludności. Nie wpłynęło to jednak znacząco na sytuację ludnościową.
Kolejny okres osadniczy nastąpił w wyniku przemian od drugiej połowy XVI w do pocz. XVIII w.
W tym czasie powstawały dobra szlacheckie: Jędrychowo/1617/ z dóbr sorkwickich,
Janowo/1700/ z dóbr Jedrychowa, Kozarek Wielki/1650/, Kozarek Mały/ok. 1700 folwark/,
Nibork/1700/, wieś czynszowa: Szymanowo/1577/; wieś mieszana: Gizewo/1573/. W
omawianym okresie proces osadniczy wyraźnie osłabł. W latach trzydziestych XVII w. liczba
mieszkańców starostwa szestneńskiego była na poziomie ostatnich lat panowania księcia
Albrechta. Przyczyniły się do tego zarazy /1620, 1625, 1630/. Największe szkody poczyniła
jednak zaraza początku XVIII w. Okres ten można śmiało nazwać czasem spadku
demograficznego, a co za tym idzie osadniczego. Pewien wpływ na sytuację miała również
ekstensywna, wyjaławiająca ziemię gospodarka rolna.
Jednostki osadnicze powstające do pocz. XVIII w. były oparte o system jezior i cieków
wodnych. Od XVI w. wprowadzono oznaczenia granic w formie nasypów, pali lub oznakowań
drzew. Na terenie obecnej gminy przeważał typ wsi nazywany ulicówką. Była to forma
planowana i wiązała się z regularnym układem pól / niwy-system trójpolowy/. Inny kształt
nabrała nieregularnego - wielodrożnicy. Zabudowa była drewniana, kryta strzechą. Wnętrze o
jednej izbie i komorze.
Od 1721 r. z inicjatywy króla Fryderyka Wilhelma I rozpoczęła pracę komisja nadzorująca
3/5
Historia
Wpisany przez Administrator
sobota, 07 lipca 2007 09:54 - Zmieniony czwartek, 25 sierpnia 2011 08:55
zagospodarowanie kraju jego nową kolonizację. W tych czasach wprowadzono nową miarę
gruntów - miarę olecką, która obowiązywała w latach 1722-1750, a przy wymierzaniu
królewskich zagród chłopskich stosowano ją jeszcze w 1773 r. Były to działania zmierzające do
ożywienia gospodarczego omawianego terenu jak i całych Prus.
Król przywiązywał też wagę do rozwoju szkolnictwa dokonując reformy szkolnictwa
elementarnego /Principia Regulativa z 30 lipca 1736 r/,powstał także fundusz Mons Pietatis, z
którego środki przeznaczono na uposażenie nauczycieli szkół wiejskich w 1737 r. Powstały
wówczas szkoły w miejscowościach: Borowe/l760/, Burszewo/1737/, Giżewo/1760/,
Jałmuż/1740/, Jędrychowo/1740/, Kozłowo/1740/, Pustniki /1740/, Rozogi/1740/,
Surmówka/1750/, Szymanowo/1760/, Zyndaki/1740/. W 1751 r. wprowadzono reformę
administracyjną, dawne starostwa stały się zbyteczne i z ich połączenia powstały powiaty
ziemskie. Utworzono duży powiat szestneński. Reformy i wyprowadzanie kraju z kryzysu
przerwała wojna siedmioletnia /1756-1763/, która poczyniła kolejne spustoszenia. W 1770 r.
utworzono urzędy sądownicze w Giżycku i Ełku dla całego omawianego obszaru. Z końcem
XVIII w. nastąpiło wzmocnienie terytorialne Prus kosztem Polski jako wynik rozbiorów /1793 i
1795/. Początek wieku XIX to wojny napoleońskie, które przyniosły ze sobą spustoszenie
zasobów żywności, głód i zarazy. Jeszcze w czasie wojen napoleońskich, w wyniku klęski pod
Jenak konieczna była gruntowna przebudowa wewnętrzna Prus. Projekt opracowany przez
Karla barona vom und zum Steina reformatora Prus zakładał reformę agrarną, ordynację
miejską i reorganizację urzędów. Edyktem z 9 października l807 r. zniesiono poddaństwo i
umożliwiono zakup ziemi przez mieszczan i chłopów. Celem było uśmierzenie buntów
chłopskich, zwłaszcza z końca XVIII w i poprawa efektywności rolnictwa. Prawdziwe
uwłaszczenie przyniósł jednak edykt wydany za Hardenberga z 14 września 1811.
Uwłaszczenie wprowadzano jednak w życie powoli. Do 1847 co piąty chłop otrzymał ziemię.
Trzecia z reform dotyczyła aparatu państwowego jak również i wojska /16 XII 1808/. Reforma
administracyjna z1816 r. dokonała zmian w rozgraniczeniu rejencji królewieckiej i gąbińskiej.
Nowy podział na powiaty spowodował włączenie obszaru Zyndaków w skład powiatu
mrągowskiego należącego do rejencji królewieckiej. Podział ten stawał się z wolna podstawą do
wyznaczenia granic obwodów kościelnych i okręgów sądowniczych. Zarządzeniem z 1849 r.
ustanowiono sąd powiatowy w Mrągowie z sadem domenialnym w Szestnie. Edykt z 11 marca
1812 r. umożliwił Żydom osiedlanie na terenie Prus. Przenikali oni również na wieś.
W początkach wieku powstają dalsze szkoły w miejscowościach: Choszczewo, Pniewo
(Stama), Warpuny. Ważnym było podjecie budowy traktów łączących miasta rejencji. Od 1866
r. stopniowo oddawano do użytku sieć kolei żelaznych, interesujący nas obszar otrzymał linię
kolejową dopiero w 1899 r. Miało to bezpośredni wpływ na sytuację gospodarczą terenu.
Powstanie Rzeszy Niemieckiej /l stycznia 1871/ wpłynęło na rozwój gospodarczy całego
powiatu i wyprowadzenie z izolacjonizmu. Dobre połączenia z uprzemysłowionymi landami
Rzeszy pozwalały intensyfikować i mechanizować rolnictwo - podstawowe zajęcie na
omawianym obszarze. Słabo rozwinięte rzemiosło wspierano produktami przemysłowymi.
Ściślejsze kontakty z uprzemysłowionymi landami prowadziły do zmian osadniczych: tworzenia
nowych gospodarstw chłopskich, rozwoju sieci osadnictwa kolonijnego. Coraz większego
znaczenia nabierała sieć dróg kołowych, proces jej kształtowania trwał jeszcze do I wojny
światowej.
4/5
Historia
Wpisany przez Administrator
sobota, 07 lipca 2007 09:54 - Zmieniony czwartek, 25 sierpnia 2011 08:55
Koniec XIX i pocz. XX w. to okres kształtowania się zachowanego do dziś krajobrazu
kulturowego obszaru gminy. Wcześniejsze formy ubogiego budownictwa mazurskiego
(drewniane i gliniane) zachowały się w formie szczątkowej, wbudowane najczęściej w nowe
obiekty lub też, przykryte tynkiem. Pojawiły się dość powszechnie budowle murowane z cegły i
kamienia kryte dachówką. W latach 70-tych XIX w. na terenie gminy istniały majątki ziemskie
ukształtowane już w pocz. XVII w. stanowiące dobra wolnych i nowe. Do pocz. XX w. powstały
jeszcze majątki powyżej 100 ha. /Karczewiec, Kozarek Mały, Tyszkowo (przysiółek Rybna),
Pniewo (Stama), Załuki (przys. Sorkwit), Zamkowo (przys. Zyndak)/. Powstawały również wsie:
Lesiny (przys. Kozłowa), Załuki (jw.), Słomowo.
Podczas I wojny światowej wojska armii gen. Samsonowa podeszły pod Sorkwity, gdzie w
sierpniu 1914 r. spaliły pałac. Nieco później zostały pokonane w bitwie pod Olsztynkiem i
wyparte z terenu gminy. Okres międzywojenny do 1933 r. to czas stagnacji i naprawiania szkód
z okresu l wojny światowej. Okres istnienia faszystowskich Niemiec nie zaznaczył się zbytnio w
krajobrazie kulturowym gminy. Przechodząca przez Mazury ofensywa Armii Czerwonej nie
przyczyniła się do odczuwalnych zniszczeń wojennych.
Po drugiej wojnie światowej omawiany teren włączono do woj. olsztyńskiego w ramach pow.
Mrągowo. Nastąpiły dewastacje i zniszczenia części opuszczonych siedlisk i domostw.
Przekształcenie majątków ziemskich w PGR-y, przyniosło zmianę funkcji dworów i ich powolną
dewastację, aż po rozbiórkę (Karczewiec, Kozarek Mały, Pniewo /Stama/). Pojawiły się również
nowe osiedla zakłócające charakter krajobrazu.
Od 1975 r. omawiany teren należy do gminy Sorkwity. Po reformie administracyjnej od 1975 do
1998 r. gmina pozostała w granicach woj. olsztyńskiego. Od l stycznia 1999 r. jest w woj.
warmińsko-mazurskim.
Tekst na podstawie i skopiowany częściowo z gminasorkwity.pl, wikipedia.org,
grodziska.strefa.pl, pruthenia.pl
5/5