Czy okres warszawski był najlepszym okresem w twórczości

Magdalena Woźniak
Pedagogika opiekuńczo – wychowawcza z arteterapią Naukowe Koło Filozoficzne
Czy okres warszawski był najlepszym okresem w twórczości zawodowej Heleny Radlińskiej?
Streszczenie:
W artykule przedstawiona została twórczość wielkiej sylwetki Heleny Radlińskiej . Dorobek
pisarski obejmujący ponad 650 pozycji bibliograficznych, jest zróżnicowany pod względem
zarówno treści jak i formy. Dominująca w nich tematyka pedagogiczna splata się z
zagadnieniami z zakresu historii, bibliotekarstwa oraz nauki o książce. Działalność naukowodydaktyczną Radlińskiej, przebiegającą zgodnie z głównymi fazami jej życia, możemy
podzielić na cztery podstawowe okresy które w pracy zostały omówione.
Helena Radlińska jest twórczynią polskiej myśli pedagogiki społecznej, oryginalnej i prężnej
koncepcji naukowej, która odegrała znaczącą rolę w myśli i praktyce pedagogicznej Drugiej
Rzeczypospolitej. Przymiotnik społeczny w tym ujęciu określa działalność oświatowowychowawczą prowadzoną „dla społeczeństwa i przez społeczeństwo”. Oznacza to, że
pedagogika w ujęciu Radlińskiej jest zaangażowana w proces przebudowy społecznej i
wykracza poza obszar tradycyjnego stosunku wychowawczego typu nauczyciel-uczeń.
Radlińska za pomocą wychowania pragnie budować „lepszą przyszłość”. Rozumie przez to
udział wszystkich ludzi w pełnym, czyli zgodnym z założeniami demokracji, życiu
politycznym, społecznym i kulturalnym kraju. Urzeczywistnienie tych wielkich wizji wymaga
jej zdaniem przemian zarówno w naturze człowieka, jak i w jego egzystencji. Pierwszym
krokiem na drodze do osiągnięcia niezbędnych przeobrażeń jest, jak brzmi podstawowa
dyrektywa edukacyjna Radlińskiej, kształtowanie czynnych i twórczych postaw. Postawy tego
rodzaju powinno cechować głębokie umiłowanie ojczyzny, wrażliwość na krzywdy
społeczne, niezłomne dążenie do zmiany istniejących warunków oraz gotowość do
samodoskonalenia ojczyzny. W podejmowanych pracach i w całym życiu Radlińska
niezmiennie kierowała się ideami wolności, demokracji i praworządności. Kategorie te stare
jak ludzkość, wymagają ciągłego odnawiania oraz stwarzania warunków dla ich rozwoju – w
innych przypadkach schodzą na odległe plany lub w ogóle giną. Wejrzenie w życie Heleny
Radlińskiej zdaje się odsłaniać strukturę postaw gwarantujących trwałość wymienionych
wartości. Są to takie elementy intelektu, woli i uczuć jak przede wszystkim dążenie do
prawdy, bezkompromisowość i konsekwencja w realizacji aprobowanych celów oraz
wierność przyjmowanym ideałom.
Dorobkiem pisarki H. Radlińskiej, obejmujący ponad 650 pozycji bibliograficznych, jest
zróżnicowany pod względem zarówno treści jak i formy. Dominująca w nich tematyka
pedagogiczna splata się z zagadnieniami z zakresu historii, bibliotekarstwa oraz nauki o
książce. Obok monografii, studiów i artykułów Radlińska jest autorką licznych projektów,
sprawozdań i recenzji. Wiele z tych prac rozsianych jest w mało już dostępnej prasie.
Działalność naukowo-dydaktyczną Radlińskiej, przebiegającą zgodnie z głównymi fazami jej
życia, można podzielić na cztery podstawowe okresy: 1. okres warszawski (1897-1905)
2. okres krakowski (1906-1918) 3. drugi okres warszawski (1918-1939) 4. okres łódzki
(1945-1954) Ad1. Okres warszawski (1897-1905) Aktywność stricte naukową Radlińskiej
poprzedza twórczość o charakterze popularyzatorskim. Piśmiennictwo tego rodzaju,
adresowane do jak najszerszego odbiorcy, miało na celu pogłębienie świadomości narodowej
społeczeństwa poprzez upowszechnianie tradycji kulturalnej i historii Polski. Z jednej strony
działalność ta wyrastała z potrzeby walki z obcym szkolnictwem, z drugiej zaś stanowiła
próby roztoczenia wpływu nad aktywizującymi się społecznie i politycznie masami
ludowymi. Radlińska zadebiutowała broszurą Kto to był Mickiewicz? (1897). Kolejne
biografie napisane przez Radlińską były poświęcone takim postaciom jak: Bolesław Chrobry,
Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki, Królowa Jadwiga, św. Jan Kanty. Próbowała też
innych rodzajów literatury popularnej, opracowując zbiory wierszy oraz opisując wydarzenia
z dziejów kultury polskiej. W latach 1901-1902 Radlińska publikowała liczne recenzje na
lamach czasopisma „Książka”. W tym okresie swojej twórczości Radlińska odnosiła się do
popularyzacji historii która miała kształtować myślenie historyczne. Dowodem są takie
publikacje Pogadanki historyczne(1905) oraz „podręcznik popularny” Rozwój społeczny
Polski (1911).
Ad2. Okres krakowski (1906-1918) Twórczość Radlińskiej obejmuje publicystykę społeczną
oraz prace naukowe. Publicystyka tych lat tyczy się walki o oświatę drogą czynu
wyzwoleńczego. Przytoczyć tutaj należy Ze spraw wychowania i oświaty(„Krytyka” 19071910). Autorka na przykładach narzuconego szkolnictwa oraz obcych instytucji oświatowych
odsłania i krytykuje politykę wynarodowienia ludności polskiej. Poza krytyką istniejącego
stanu rzeczy Radlińska przedstawia wzory rozwiązań w duchu nowo powstającej „pedagogiki
wzmożenia duchowego”. Warto także w tym miejscu wspomnieć o wystąpieniu Heleny
Radlińskiej podczas II Ogólnopolskiego Kongresu Pedagogicznego we Lwowie (1909).
Zwróciła ona uwagę na fakt, że wychowanie ma odpowiadać potrzebom narodu oraz ideałom
Polski. Niezbędnym według niej warunkiem procesu edukacji jest wolność narodowa oraz
demokratyzacja społeczeństwa. Podstawą tak rozumianego wychowania jest, zdaniem
Radlińskiej pedagogika społeczna „która w każdej jednostce widzi dziecię swego narodu i
czasu, spadkobiercę całej kultury i współtwórcę jej przyszłości”. Ważnym dziełem powstałym
po wstępnej próbie formułowania przedmiotu i zadań pedagogiki społecznej jest Praca
oświatowa, jej zadania, metody, organizacja (1913). Był to pierwszy powstały podręcznik
dotyczący zagadnień oświaty pozaszkolnej.
Ad3. Drugi okres warszawski (1918-1939) W tym okresie istotnym problemem poruszanym
przez Helenę Radlińską była oświata dorosłych. Własne uwagi na ten temat zawarła w
artykule Wychowanie dorosłych (1935). Wychowanie dorosłych uważała za możliwe i
skuteczne gdyż są oni jednostkami posiadający zdolność plastyczności psychicznej i
fizycznej. Jednak procesem który mimo wszystko opóźniał działalność wychowawczooświatową było starzenie się. Radlińskiej poglądy na ten temat od innych autorów odróżniały
twórcze możliwości wychowania. Jej poglądy pokrywają się ze współczesną nam nauką –
gerontologią zajmującą się potrzebami ludzi starszych. W innych pracach z tego okresu
dostrzegamy kolejny nurt a mianowicie pracę socjalną wyrastająca z psychopedagogicznych
interpretacji procesu zaspokajania potrzeb socjalno-bytowych. Swoje osiągnięcia w tej
dziedzinie zaprezentowała w kilkunastu sprawozdaniach. Służbę społeczną jako dyscyplinę
naukowa scharakteryzowała w Istocie i zakresie służby społecznej (1928). Podejmując
problematykę opieki i pomocy społecznej Radlińska jako pierwsza spośród pedagogów
polskich wkroczyła na teren pedagogiki społecznej, już w roku 1908 podejmowała problem
„wychowania uspołecznionego”. Właśnie z zainteresowań służbą społeczną wywodzą się
podjęte przez Radlińską badania nad wpływem środowiska na losy szkolne dzieci i młodzieży
mające zarazem charakter teoretyczny jak i praktyczny. Owe badania zostały wykorzystane
przez eksperymentatorkę w takich pracach jak Podstawy walki z drugorocznością (1932) oraz
Potrzeba reorganizacji zapisów szkolnych (1935), Planowanie pracy wychowawczej na tle
środowiska (1934), Rola badań społeczno-pedagogicznych (1935) oraz Metody i wyniki
badań nad wpływem środowiska na losy szkolne (1936) oraz praca zbiorowa pod tytułem
Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych (1937). Dokonywała także próby
powiązań ujęć pedagogicznych z historycznymi czego efektem są takie opracowania jak: W
sprawie badań historyczno-pedagogicznych (1922), Program i metoda badania dziejów pracy
oświatowej (1933). W 1935 roku powstała praca Stosunek wychowawcy do środowiska
społecznego będąca prezentacją poglądu, że pedagogika społeczna nie jest kierunkiem teorii
wychowania , lecz samoistną dziedziną wiedzy o procesach edukacyjnych. Obszarem wg.
Radlińskiej jest „… wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających
środowisko sił jednostek”.
Ad4. Okres łódzki (1945-1954) jest to czas gdy Radlińska na nowo organizuje i prowadzi
badania i publikuje ich wyniki. Do najbardziej znaczących należy opracowane z Józefem
Wojtyniakiem studium Sieroctwo, zasięg i wyrównywanie (1946), książka przygotowana z
Aleksandrą Majewską Rodziny zastępcze Łodzi (1948) oraz Badania regionalne dziejów
oświaty (1948) . Pomimo jeszcze kilku kolejnych równie znaczących prac Radlińskiej nie
udało się jednak dokończyć dużego przedsięwzięcia wydawniczego, które rozpoczęła
wspólnie z A. Kamińskim noszącego tytuł Badania z zakresu pedagogiki społecznej. Owa
publikacja miała na celu ukazanie wszystkich sytuacji wymagających interwencji i zmian w
środowisku wiejskim oraz miejskim. Charakterystyczne dla okresu łódzkiego było to iż
autorka powróciła do zagadnień społeczno-oświatowych w środowisku wiejskim. Zbiór
zagadnień interesujących Radlińską w tym okresie jest bardzo szeroki począwszy od historii
przez teraźniejszość , środowisko wiejskie i miejskie, wychowanie dzieci i dorosłych a
skończywszy na teorii potwierdzonej praktyką. Śmiało wprowadza do pedagogiki poglądy i
koncepcje pozorne i odległe od zagadnień wychowania. Czyni to w sposób odbiegający od
konwencji akademickich tym samym wysuwa nowatorskie wnioski świadczące o jej
fenomenie.
Porównując wszystkie cztery okresy stwierdzam iż najlepszym okresem w twórczości
naukowej Heleny Radlińskiej był właśnie drugi okres warszawski przypadający na lata 19181939. Sądzę tak gdyż to właśnie w tym okresie następowało rodzenie się teorii. Owe rodzenie
się teorii możemy doszukiwać się w wręcz fenomenalnych referatach Heleny Radlińskiej.
Pierwszym o którym warto wspomnieć jest wygłoszony podczas Zjazdu Polskich
Pracowników Społecznych z 15 IV 1928 roku. W sposób wyjątkowy ujmujący zakres służby
społecznej. W następnym z 1935 roku z którego dowiadujemy się już nie tylko o istocie
służby społecznej ale poznajemy służbę w odniesieniu do konkretnego zawodu jakim
niewątpliwie jest zawód pielęgniarek. Bardzo ważne w tym artykule było odniesienie
Radlińskiej do zagadnienia które współcześnie moglibyśmy nazwać inteligencją emocjonalną.
Moim zdaniem Radlińska tym artykułem zwróciła na bardzo poważny problem polegający na
tym, że nawet najlepsze przygotowanie zarówno teoretyczne jak i praktyczne nie stanowi
jeszcze sukcesu w pracy. Powodzenie owo może jedynie rozwinąć się w ścisłym związku z
umiejętnościami nawiązywania pozytywnych relacji z innymi ludźmi a także zdobywania i
utrwalania z nimi przyjaźni i wzajemnego zaufania. Autorka podkreśliła jednoznacznie, że
pielęgniarka jest także wychowawczynią mającą znaczącą rolę w szpitalu i sanatorium. Był to
najlepszy okres dla Radlińskiej ze względu na szereg i różnorodność organizacji w jakich
uczestniczyła. Począwszy od tego, że w 1918 roku rozpoczęła pracę w Wydziale Oświaty
Pozaszkolnej w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jako referent
oświaty pozaszkolnej. Kolejnym wyróżnieniem było to iż była współzałożycielka Instytutu
Kultury i Oświaty im. Staszica mający na celu kształcenie i popieranie pracowników
kulturalno- oświatowych. Następnie w 1920 roku podjęła kierownictwo Działu Oświatowego
Centralnego Związku Kółek Rolniczych. Współpracowała także z instytucjami i
organizacjami zagranicznymi. Praca naukowa Heleny Radlińskiej nie kończyła się jednak na
udziale w powyżej przedstawionych organizacjach i instytucjach. Powyższe przykłady miały
za zadanie jedynie uzmysłowić jak czynna w tym okresie była autorka. Trudnym zadaniem
byłoby wypisanie i w skrócie opisanie wszystkich referatów, publikacji jakich podjęła się w
tym okresie Helena Radlińska co jest dowodem na to iż okres warszawski był najlepszym
okresem w życiu zawodowym Radlińskiej. Nikt tak jak ona poprzez swoje dzieła nie wniósł
do pedagogiki społecznej tak dużo innowacyjnych rzeczy współczesnych nam do dzisiaj
dlatego nazywana jest ona twórczynią pedagogiki społecznej.
Bibliografia:
1.Irena Lepalczyk „Helena Radlińska życie i twórczość” Toruń 2002
2.Źródła do pedagogiki opiekuńczej pod red. Ireny Lepalczyk tom I i II Państwowe
Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1988.
3. Aleksander Kamiński „Studia i szkice pedagogiczne” Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1978.
4. Wiesław Theiss „Radlińska” Wydawnictwo Żak Warszawa 1997