docstr. 1
download 
Reklamacja Transkrypt
str. 1
Remigiusz Górniak Diana Znój Wykład VIII. Finansowanie projektów środowiskowych JST w ramach perspektywy 20142020 Nowy okres programowania unijnego na lata 2014-2020 stwarza szczególne możliwości wsparcia dla projektów związanych z ochroną środowiska. Obok standardowych możliwości finansowania infrastruktury wodociągowo-kanalizacyjnej pojawiają się szczególne możliwości dofinansowania wszelkich projektów związanych z tzw. gospodarką niskoemisyjną. W praktyce dla samorządów oznacza to możliwość wsparcia infrastruktury służącej pozyskanie OZE (np. fotowoltaika, pompy ciepła, kolektory słoneczne) na obiektach użyteczności publicznej, ale również w budynkach indywidualnych. Zgodnie z planem w wyniku działań niskoemisyjnych, do 2020 roku Polska musi zredukować emisję CO2 o 20% w stosunku do roku 1990. Wraz z końcem roku 2015 upłynął okres kwalifikowania wydatków w projektach współfinansowanych z Unii Europejskiej m. in w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (POIS) w perspektywie finansowania 2007-2013, jednego z najważniejszych źródeł finansowania przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska w Polsce. Pomimo ogromnych nakładów finansowych przeznaczonych na ten cel w perspektywie 2007-2013, potrzeby samorządów w sferze choćby inwestowania w infrastrukturę wodno-ściekową oraz poprawę zarządzania gospodarką wodno-ściekową, są nadal istotne. Inwestycje z tego zakresu nie tylko prowadzą do szybszego rozwoju społeczno-gospodarczego ale również prowadzą do wypełnienia wymogów dyrektyw wspólnotowych. Dlatego wydaje się, że istotną rolą w tej dziedzinie odegra nowa perspektywa finansowania 2014-2020., w ramach której najwięcej środków, bo aż 27,4 mld euro przeznaczono na Program Infrastruktura i Środowisko. Priorytetami tego programu nadal będą inwestycje wpływające na ochronę środowiska oraz gospodarkę niskoemisyjną, rozwój infrastruktury technicznej i bezpieczeństwo energetyczne. Środki unijne z tego programu przeznaczone zostaną również w ograniczonym stopniu na inwestycje w obszarze ochrony zdrowia i dziedzictwa kulturowego. Programy z poprzedniej perspektywy finansowania 2007-2013, oferowane w ramach POIS przez Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, w zakresie I osi priorytetowej „Gospodarka wodno-ściekowa”, w perspektywie 2014-2020 zostały zastąpione niemal bliźniaczym programem, obecnie ogłoszonym po raz drugi przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach II osi priorytetowej - Ochrona środowiska, w tym adaptacja do zmian klimatu, działanie 2.3 POIS 2014-2020 Gospodarka wodno-ściekowa w aglomeracjach. Kluczową różnicą pomiędzy tymi perspektywami jest zmiana Instytucji Wdrażającej dla tzw. „małych” projektów, którą obecnie pełni Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Większość zapisów programowych jest kontynuacją zapisów perspektywy poprzedniej. W ramach działania 2.3 POIS 2014-2020 Gospodarka wodno-ściekowa w aglomeracjach, nadal można finansować inwestycje z zakresu budowy lub modernizacji oczyszczalni ścieków oraz zagospodarowania osadów, budowy lub modernizacji sieci kanalizacji sanitarnej wraz z podziałem kanalizacji ogólnospławnej na deszczową i sanitarną, budowy i modernizacji systemów zaopatrzenia w wodę i budowę kanalizacji deszczowej. Należy przy tym pamiętać, że dwa ostatnie typy inwestycji mogą być finansowane ze wspomnianego programu, jednakże łączna ich wartość nie może przekroczyć 25% wartości całkowitej projektu, a nie tylko wydatków kwalifikowanych. Ujęcie we wniosku o dofinansowanie str. 1 budowy kanalizacji deszczowej możliwe jest tylko w sytuacji, kiedy w tych samych ulicach realizowana będzie kanalizacja sanitarna w ramach tego wniosku. Wyjątkiem od tej reguły mogą być jedynie odcinki łączące kanalizację deszczową z istniejącym odbiornikiem wód. Możliwe jest również finansowanie tzw. inteligentnych systemów zarządzania sieciami wodno-kanalizacyjnymi, mających na celu monitorowanie wycieków ścieków do środowiska oraz adaptację do zmian klimatu. Maksymalna stopa dofinansowania to 85% wydatków kwalifikowanych projektu. Znacznym ułatwieniem jest sposób obliczenia luki finansowej mającej wpływ na wysokość przyznanego dofinansowania. Uzależniona jest ona od metody jej obliczenia. Dla projektów generujących dochód możliwe jest przyjęcie stawki zryczałtowanej w wysokości 25%. Oznacza to, że luka finansowa pozostaje na poziomie 75%. W związku z tym dotacja dla całego projektu stanowić będzie niespełna 64 % wartości całkowitej projektu. W dalszym ciągu oprócz wydatków inwestycyjnych związanych z robotami budowlanymi można kwalifikować wydatki związane z przygotowaniem projektu, zarządzaniem projektem (wydatki związane z nadzorem nad robotami budowlanymi, koszty ogólne, koszty osobowe, koszty związane z wykorzystaniem informatycznych systemów wspomagających zarządzanie i monitowanie), odtworzeniem nawierzchni dróg, nabyciem nieruchomości (przy czym wydatki w tym zakresie nie mogą przekroczyć 10% całkowitych wydatków kwalifikowanych projektu), zakupem środków trwałych, opłatami za usunięcie krzewów i drzew oraz opłaty za zajęcie pasa drogowego (w zależności od rodzaju beneficjenta), wydatki poniesione na działania informacyjno-promocyjne z wyłączeniem wydatków poniesionych np. na produkcję i dystrybucję przedmiotów promocyjnych. Kosztem niekwalifikowanym pozostaje podatek od towarów i usług (VAT), który nie może być uznany za kwalifikowany również w projektach realizowanych w osiach priorytetowych: I Zmniejszenie emisyjności gospodarki, V Rozwój transportu kolejowego w Polsce, VI Rozwój niskoemisyjnego transportu zbiorowego w miastach, VII Poprawa bezpieczeństwa energetycznego, VIII Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury (zapisy programowe POIS dopuszczają uznanie podatku od towarów i usług za kwalifikowany w osi priorytetowej: III Rozwój sieci drogowej TEN, IV Infrastruktura drogowa dla miast, IX Wzmocnienie strategicznej infrastruktury ochrony zdrowia). Należy pamiętać, że jedną z podstawowych zasad uznania wydatków za kwalifikowane jest poniesienie ich zgodnie z wytycznymi oraz ujęcie ich we wniosku o dofinansowanie oraz studium wykonalności. Jednakże, aby rozpocząć przedstawianie wydatków kwalifikowanych do rozliczenia we wnioskach o płatność, zgłoszony projekt musi zostać pozytywnie oceniony (uzyskując minimum 55% wymaganych punktów, której ilość uzależniona jest wielkości aglomeracji ), a do tego prowadzi szereg formalności wskazanych w ogłoszonym już po raz drugi naborze. Wnioski aplikacyjne w ramach działania 2.3 mogą być składane w terminie od 31 maja 2016r. do 31 lipca 2016r., a składać je mogą zarówno wnioskodawcy, którzy swoje projekty chcą realizować w aglomeracjach o wielkości co najmniej 10 000 Równoważnej Liczby Mieszkańców jak i ci, których projekty dotyczą gospodarki wodno-ściekowej w rejonach lepiej rozwiniętych (woj. mazowieckie) w aglomeracjach od 2.000 do 10.000 RLM. Tak jak w poprzedniej perspektywie, beneficjentami mogą być jednostki samorządu terytorialnego, bądź ich związki, jak również podmioty świadczące usługi wodno-kanalizacyjne w ramach obowiązków własnych gmin, a jedną z głównych podstaw formalnych ubiegania się o dofinansowanie jest posiadanie decyzji środowiskowych dla całego zakresu objętego wnioskiem, dla którego przedmiotowa decyzja jest wymagana. Istotną zmianą w porównaniu z poprzednią perspektywą jest zgodność nie tylko z Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, ale również zgodność zakresu prac objętych wnioskiem z tzw. Master Planem. str. 2 Master Plan jest strategicznym dokumentem planistycznym niezbędnym dla samorządów, przedsiębiorców, instytucji i podmiotów gospodarczych do racjonalnego planowania inwestycji. Pozwala on etapować działalność inwestycyjną dla osiągnięcia jasno określonych celów strategicznych, uwzględniając stan aktualny, uwarunkowania środowiskowe, techniczne i finansowe oraz analizując jej funkcjonalność. Master plan może być zatem narzędziem lub harmonogramem (programem działania) niezbędnym do opracowania koncepcji planistycznej dla wybranego przedsięwzięcia lub obiektu. Brak ujęcia aglomeracji w Master Planie będzie skutkowało wykluczeniem aglomeracji z możliwości ubiegania się o dofinansowanie inwestycji w ramach nowej perspektywy finansowej. Wynika to wprost z zapisów POIiŚ (jak również RPO). Z drugiej strony znacznym ułatwieniem dla wielu samorządów, w porównaniu do poprzedniej perspektywy finansowania, jest zmiana sposobu przeliczania wskaźników koncentracji aglomeracji, którego wartość pozostaje na minimalnym poziomie 120 mieszkańców na kilometr sieci kanalizacyjnej, z wyłączeniem obszarów wyznaczonych na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu wyznaczania granic aglomeracji z dnia 22 lipca 2014r., dla których minimalny wskaźnik koncentracji wynosi 90 Mk/km. Obecnie przy obliczaniu wartości wskaźnika, liczy się nie tylko mieszkańców nowo podłączonych w ramach projektu, ale również uprzednio korzystających z istniejącej sieci kanalizacyjnej w odniesieniu do długości istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej powiększonej o długość sieci planowanej do wybudowania w danej aglomeracji. Zważywszy, że okres kwalifikowania wydatków rozpoczął się 1 stycznia 2014r. a kończy się 31 grudnia 2023 r., przed ogłoszeniem wyników konkursów zarówno w naborze pierwszym jak i drugim działania 2.3, beneficjent może rozpocząć realizację zakresu rzeczowego ujętego w projekcie, finansując go ze środków własnych do czasu przyznania dofinansowania. Znikoma liczba wnioskodawców decyduje się na rozpoczęcie przedsięwzięcia przed uzyskaniem dofinansowania z uwagi na brak ujęcia przedsięwzięcia w budżetach i tym samym rezerwacji środków w wysokości całkowitych kosztów projektowych. Propozycją rozwiązania takiej sytuacji może być pożyczka oferowana przez NFOŚiGW na preferencyjnych warunkach oprocentowania (WIBOR 3M-100 pkt. bazowych lecz nie mniej niż 1%). Niezależnie od pochodzenia środków na wkład własny czy też na finansowanie przedsięwzięcia przed uzyskaniem dofinansowania, należy pamiętać, że wydatki poniesione w okresie kwalifikowania wydatków mogą być uznane za kwalifikowane jedynie w przypadku, kiedy dotyczą zamówień udzielanych zgodne z prawem zamówień publicznych bądź regulaminem udzielania zamówień w danej jednostce, odpowiadającym wymaganiom przedstawionym w wytycznych w zakresie kwalifikowania wydatków Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020, jednocześnie pamiętając, że aby projekt uzyskał dofinansowanie, nie może być zakończony przed złożeniem dokumentacji aplikacyjnej. Samorządy, które skorzystały z dofinansowania w poprzedniej perspektywie, posiadające doświadczenie przy realizacji projektów dofinansowanych ze środków unii europejskiej, mają ułatwioną drogę przy aplikowaniu o środki obecne i w dalszej perspektywie przy realizacji i rozliczaniu projektów. Powołane w poprzedniej perspektywie jednostki realizujące projekt (JRP) mogą stać się fundamentem prawidłowej realizacji projektów obecnych. Bazując na wiedzy i ich doświadczeniu można zminimalizować popełniane błędy niejednokrotnie prowadzące do wyłączenia wydatków z kwalifikowania czy też do nałożenia korekt finansowych. Wiedza takich zespołów może a nawet powinna być wykorzystana już na etapie aplikowania o środki unijne. Pomimo tego, że wnioskodawcy niejednokrotnie zlecają sporządzenie dokumentacji aplikacyjnej podmiotom str. 3 trzecim, zasadne jest aby taka dokumentacja była zweryfikowana przez osoby bezpośrednio związane z późniejszą realizacją projektu. Ograniczyć to może błędy, często popełniane w celu wykazania przy ocenie wniosku jak najwyższej punktacji, gwarantującej pozyskanie dotacji. Dotyczy to w znacznej mierze zawyżania wskaźników rezultatu wyrażających się w osobach podłączonych do nowopowstającej sieci kanalizacyjnej. Działanie takie stwarza ryzyko nieosiągnięcia ich w fazie końcowej rozliczania projektu, a to z kolei może prowadzić do proporcjonalnego pomniejszenia przyznanego dofinansowania. Zauważyć należy, że odpowiedzialność firm sporządzających wnioski niejednokrotnie kończy się w chwili odbioru dokumentacji aplikacyjnej, dlatego też tak istotna jest weryfikacja jej zapisów przed złożeniem do IW. Oprócz programów finansowanych ze środków unijnych, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oferuje szereg programów priorytetowych finansowanych i współfinansowanych ze środków krajowych, wspierających nie tylko jednostki samorządu terytorialnego ale również osoby fizyczne, przedsiębiorstwa, stowarzyszenia, fundacje czy kościoły w działaniach mających na celu ochronę i zrównoważone gospodarowanie zasobami wodnymi, racjonalne gospodarowanie odpadami i ochronę powierzchni ziemi, ochronę atmosfery oraz ochronę różnorodności biologicznej i funkcji ekosystemów. Budowę punktów selektywnego zbierania odpadów komunalnych i ich doposażenie, jednostki samorządu terytorialnego lub przedsiębiorcy (prowadzący działalność gospodarczą, przedsiębiorstwa państwowe czy też spółki prawa handlowego) będą mogli sfinansować w ramach programu 2.1 „Racjonalna gospodarka odpadami” w części dotyczącej selektywnego zbierania i zapobiegania powstawaniu odpadów. Formą dofinansowania tych przedsięwzięć jest pożyczka wypłacana w formie refundacji, z możliwością umorzenia do 40% kwoty wypłaconej pożyczki przy ograniczeniu kwoty nie większej niż 1,2 mln zł dla przedsięwzięć realizowanych przez „zielone gminy” i 30% kwoty wypłaconej pożyczki, nie więcej niż 1 mln zł dla pozostałych wnioskodawców. Przyznawana jest w wysokości do 90% kosztów kwalifikowanych natomiast pozostałą część wnioskodawca będzie musiał zapewnić w postaci wkładu własnego. Okres wdrażania program realizowany będzie w latach 2015-2023, a termin składania wniosków upływa 30.06.2020 r. W ramach części drugiej omawianego programu, wnioskodawcy mogą sfinansować działania obejmujące instalacje gospodarowania odpadami (tj. budowa nowych oraz modernizacja bądź rozbudowa istniejących regionalnych instalacji do przewarzania odpadów komunalnych, instalacji przeznaczonych do prowadzenia procesu recyklingu, rozbudowa oraz modernizacja istniejących instalacji przygotowania odpadów innych niż komunalne do procesu odzysku, itp.). Pożyczka mająca na celu sfinansowanie powyżej ujętych przedsięwzięć z zakresu instalacji gospodarowania odpadami może zostać przydzielona w wysokości do 75% kosztów kwalifikowanych, a wnioski można składać w trybie ciągłym w terminie do 30.06.2023r. Program 3.1 Poprawa jakości powietrza Program Kawka – likwidacja niskiej emisji wspierająca wzrost efektywności energetycznej i rozwój rozproszonych odnawialnych źródeł energii (OZE) w ramach Programu 3.1 poprawa jakości powietrza, dedykowany jest podmiotom właściwym do realizacji przedsięwzięć z tego zakresu, wskazanym na etapie ogłoszenia naboru przez Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, które podejmą współpracę z NFOŚIGW w tym zakresie. str. 4 Likwidacja lokalnych źródeł ciepła tj. indywidualnych kotłowni lub palenisk węglowych, kotłowni zasilających kilka budynków oraz kotłowni osiedlowych i podłączeń obiektów do miejskiej sieci ciepłowniczej, rozbudowa sieci ciepłowniczej w celu podłączenia istniejących obiektów (ogrzewanych ze źródeł lokalnych przy wykorzystywaniu paliwa stałego do centralnego źródła ciepła wraz z podłączeniem obiektów do sieci), zakup i montaż kolektorów słonecznych, celem obniżenia emisji ciepła, zastępujących źródło ciepła opalane paliwem stałym, będzie można sfinansować aż w 45% z dotacji udostępnionej przez NFOŚIGW Wojewódzkim Funduszom. Pozostałą część do 90% kosztów kwalifikowanych inwestycji stanowić będą środki Wojewódzkich Funduszy zaproponowane wnioskodawcom w wybranej przez nie formie. Chcąc realizować przedsięwzięcia z zakresu poprawy jakości powietrza, jednym z wymogów koniecznym do spełnienia jest ujęcie przedsięwzięcia w obowiązującym programie ochrony powietrza opracowanym zgodnie z art. 91 ustawy prawo ochrony środowiska i rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie programów ochrony powietrza i planów działań krótkoterminowych oraz zlokalizowanie przedsięwzięcia na obszarze miejscowości powyżej 5 tys. mieszkańców, gdzie zidentyfikowano co najmniej jeden obszar na którym przekroczone zostały normy jakości powietrza. Natomiast szczegółowe warunki ubiegania się o dofinansowanie z tego programu udostępnią w naborze fundusze. Program 3.2. Poprawa efektywności energetycznej W ramach programu 3.2 Poprawa efektywności energetycznej, mającej na celu zmniejszenie zużycia energii oraz ograniczenie CO2 i pyłów poprzez realizację inwestycji w zakresie zwiększenia efektywności energetycznej i zastosowania odnawialnych źródeł energii, finansować będzie można przedsięwzięcia w programie „LEMUR” i „RYŚ”. Prace termoizolacyjne (ocieplenie ścian zewnętrznych, dachu, podłogi, wymiana okien, drzwi zewnętrznych i bram garażowych), modernizację instalacji wewnętrznych (wentylacja nawiewno-wywiewna z odzyskiem ciepła, ogrzewania i ciepła woda użytkowa) i wymianę źródeł ciepła, zastosowania odnawialnych źródeł energii (instalacja węzła cieplnego, kotła kondensacyjnego, pompy ciepła typu powietrze/woda, kolektory słoneczne) osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego oraz organizacje pozarządowe (w tym fundacje, stowarzyszenia, kościoły, związki wyznaniowe), posiadające prawo własności do jednorodzinnego budynku mieszkalnego, przeznaczonego i wykorzystywanego na cele mieszkaniowe, co najmniej w połowie powierzchni całkowitej, mogły będą sfinansować w ramach program Ryś – termomodernizacja budynków jednorodzinnych. Wsparcie finansowe w formie dotacji (do prac remontowych wynosi 20% lub 40% dofinansowania, dla źródeł OZE -15% po 2016r. ) oraz pożyczki preferencyjnej (koszt pożyczki do 4% w pierwszym roku i do 2,5% w kolejnych latach kredytowania przy maksymalnym okresie finansowania do 36 miesięcy) będzie można uzyskać za pośrednictwem banków oraz WFOŚiGW. Nabory będą prowadzone w trybie ciągłym dla wszystkich wnioskodawców. Dofinansowaniu nie podlegają przedsięwzięcia zakończone przed dniem złożenia wniosku. Przy zakończeniu projektu Beneficjent będzie musiał wykazać wskaźniki osiągnięcia celu w postaci zmniejszenia zużycia energii, zmniejszenia emisji CO2 oraz ograniczenie emisji pyłów. Okres kwalifikowalności kosztów: od 01.01.2015 do 30.11.2023 r. Już na etapie wnioskowania o przedmiotowe dofinansowanie Beneficjent musi zwrócić uwagę, iż od otrzymanej dotacji ma obowiązek zapłaty podatku dochodowego. LEMUR - Energooszczędne Budynki Użyteczności Publicznej, to kolejna propozycja NFOŚIGW – programu prowadzącego do zmniejszenie zużycia energii, a w konsekwencji ograniczenie lub uniknięcie emisji CO2. Inwestycje, polegające na projektowaniu i budowie lub tylko budowie nowych energooszczędnych budynków str. 5 użyteczności publicznej oraz zamieszkania zbiorowego, można sfinansować z pożyczki i dotacji w wysokości zależnej od klasy energooszczędności budynku. Wnioskodawca, w tym przypadku podmioty z sektora finansów publicznych, z wyłączeniem państwowych jednostek budżetowych, samorządowe osoby prawne, spółki prawa handlowego, w których jednostki samorządu terytorialnego posiadają 100% udziałów lub akcji i które powołane są do realizacji zadań własnych JST, mogą ubiegać się o finansowanie przedsięwzięcia z obydwu form dofinasowania, pod warunkiem że wnioskowane o dofinansowanie przedsięwzięcia nie zostało zakończone przed dniem złożenia wniosku, tzn. takie które uzyskało pozwolenie na użytkowanie. Dofinansowaniu nie podlegają również przedsięwzięcia, które na dzień złożenia wniosku nie posiadają ostatecznej decyzji pozwolenia na budowę. Należy przy tym pamiętać, że minimalny koszt całkowity przedsięwzięcia kwalifikującego się do objęcia wsparciem wynosi 1 mln PLN. Pożyczka udzielana jest na okres nie dłuższy niż 15 lat, liczony od daty pierwszej planowanej wypłaty, przy czym istnieje możliwość zastosowania 18-miesięcznej karencji na spłatę rat kapitałowych. Oprocentowanie pożyczki ma charakter preferencyjny na poziomie WIBOR 3M – 100 punktów bazowych, nie mniej niż 2%. Dofinansowanie w formie dotacji jest uzależnione od klasy energooszczędności projektowanego budynku i wynosi odpowiednio 60%, 40% lub 20%. W przypadku pożyczki, wsparcie również można otrzymać na budowę nowych budynków użyteczności publicznej oraz zamieszkania zbiorowego, które mają charakter energooszczędny. Wynosi ono tutaj do 1200 zł/ m2 powierzchni użytkowej pomieszczeń o regulowanej temperaturze powietrza. Wnioski o udzielenie wsparcia przyjmowane są w trybie ciągłym. Nabór wniosków w ramach programu priorytetowego LEMUR trwa do 29.12.2016 r. Program 3.3. Wspieranie rozproszonych, odnawialnych źródeł energii Kolejnym programem kierowanym mi.in do jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków i stowarzyszeń, spółek prawa handlowego w których JST mają 100% udziałów lub akcji w ramach programu 3.3 „Wspieranie rozproszonych odnawialnych źródeł energii” jest program „PROSUMENT”. Prosument może być wdrażany przez Bank Ochrony Środowiska, który zawarł umowę o współpracy z NFOŚiGW. Bank będzie przyjmował indywidualne wnioski w zakresie omawianego programu od osób fizycznych, wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych. Alternatywą dla wdrażania tego programu przez bank pozostają Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, które podpisały umowę o współpracy z NFOŚiGW tj. WFOŚiGW w Białymstoku, Gdańsku, Krakowie, Olsztynie, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Toruniu i Wrocławiu. I to do nich jako Instytucji Wdrażających beneficjenci mogą występować z wnioskiem o wsparcie finansowe przeznaczone na zakup i montaż małych instalacji OZE do produkcji energii elektrycznej lub ciepła przeznaczonego dla budynków mieszkalnych, z możliwością finansowania m.in pomp ciepła, kolektorów słonecznych, systemów fotowoltaicznych, małych elektrowni wiatrowych o zainstalowanej mocy wskazanych w dokumentacji programowych. W tym przypadku, w zależności od zakresu finansowania, Beneficjentami końcowymi projektu mogą być mieszkańcy, którzy wyrazili chęć udziału w przedsięwzięciu. Przy omawianym przykładzie postępowania o przyznanie dofinansowania, samorządy występujący jako beneficjenci pośredni muszą zabezpieczyć przede wszystkim interesy JST. Dlatego też przed przystąpieniem do programu ważną rzeczą jest uregulowanie wzajemnych praw i obowiązków pomiędzy stronami tj. gminą a mieszkańcem. Formułując treść umowy należy zwrócić szczególną uwagę na zagadnienia dotyczące informacji o budynku (adres, powierzchnia całkowita, użytkowa, powierzchnia wykorzystywana w ramach działalności gospodarczej, liczbę mieszkańców), warunków realizacji inwestycji str. 6 (m.in. termin realizacji), zakres inwestycji (rodzaj źródła, moc znamionową, koszt), warunków finansowania (spłata pożyczki), udostępnienie nieruchomości w celu instalacji i eksploatacji urządzeń, upoważnienie do załatwienia formalności związanych z inwestycją), udostępnienia nieruchomości dla kontroli (JST, NFOŚiGW), czasu obowiązywania umowy, przy czym data końcowa trwania umowy musi obejmować okres trwałości przedsięwzięcia, warunków przejścia własności instalacji na właściciela budynku, zapisów na wypadek sprzedaży nieruchomości po upływie trwałości projektu (np. obowiązek przejęcia zobowiązania do spłaty pożyczki przez nabywcę itp.). Zważyć należy również na fakt, że to samorządy jako wnioskodawcy wybierają wykonawcę bądź wykonawców w celu realizacji przedsięwzięcia. Oznacza to, że mieszkaniec nie ma możliwości zlecenia robót objętych wnioskiem podmiotowi trzeciemu. Dofinansowanie jest udzielane w formie pożyczki wraz z dotacją łącznie na 100% kosztów kwalifikowanych, pod warunkiem dotrzymania limitów określonych w programie (maksymalna wysokość kosztów kwalifikowanych oraz maksymalny jednostkowy koszt kwalifikowany), w tym: 20-40% dofinansowania zależnie od rodzaju źródła energii - w formie dotacji, pozostała część do 100% kosztów kwalifikowanych – w formie pożyczki udzielanej na preferencyjnych warunkach (oprocentowanie stałe 1% w skali roku, okres finansowania nie dłuższy niż 15 lat). Opisana powyżej sytuacja dotyczy również innych programów dla których samorządy pełnią rolę tzw. „beneficjenta pośredniego” a mieszkaniec „beneficjenta końcowego”. Dlatego decydując się na realizację takiego typu przedsięwzięć, samorządy muszą mieć świadomość konieczności przedstawienia w jasny, zrozumiały i ogólnodostępny sposób wszelkich zasad, okoliczności i warunków przyznania dotacji. Program 4.1 „Ochrona i przywracanie różnorodności biologicznej”. Celem programu jest powstrzymywanie procesu utraty różnorodności biologicznej i krajobrazowej, odtworzenie i wzbogacanie zasobów przyrody oraz skuteczne zarządzanie gatunkami i siedliskami. Na uwagę zasługuje w tym możliwość finansowanie przedsięwzięć związanych z ochroną przyrody w tym urządzanie i utrzymywanie terenów zieleni, zadrzewień, zakrzewień oraz parków, wspomaganie systemów gromadzenia i przetwarzania danych związanych z dostępem do informacji o środowisku, przeciwdziałanie klęskom żywiołowym, i likwidowanie ich skutków dla środowiska. Program skierowany jest nie tylko do parków narodowych ale też jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, organizacji pozarządowych, właścicieli lub zarządców zabytkowych parków i ogrodów. Wszystkie nabory programów oferowanych przez NFOŚiGW w ramach środków krajowych odbywają się w trybie ciągłym a formą dofinansowania są pożyczki z możliwością częściowego umorzenia bądź dotacje bezzwrotne. Warunki przyznania pomocy finansowej, kryteria wyboru i wskaźniki celowe ujęte są w regulaminach każdego z konkursów upublicznionych na stronach internetowych instytucji oferujących dany program. Opisane powyżej możliwości finansowania przedsięwzięć stanowią tylko namiastkę oferowanych programów w ramach których samorządy mogą finansować bądź współfinansować inwestycje i działania z zakresu ochrony środowiska. Podsumowując, nasunąć może się wniosek na temat trudności jakie z pewnością napotkają wnioskodawcy zarówno przy starcie w konkursach, procesie inwestycyjnym jak i w kończącej projekt fazie rozliczeniowej. Niemniej jednak trzeba mieć na uwadze, że prawdopodobnie to ostatnia tak duża perspektywa finansowa stojąca przed naszym krajem w inwestycje chroniące środowisko. str. 7 Wyzwania stojące przed jednostkami samorządu terytorialnego w aspekcie wykorzystania odnawialnych źródeł energii wobec nowej perspektywy finansowej na lata 2014-2020 Analizując wyzwania stojące przed Polską w zakresie rozwoju odnawialnych źródeł energii, należy mieć na uwadze główne cele polityki energetycznej w tym obszarze, które obejmują: „wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w finalnym zużyciu energii co najmniej do poziomu 15% w 2020 roku oraz dalszy wzrost tego wskaźnika w latach następnych, osiągnięcie w 2020 roku 10% udziału biopaliw w rynku paliw transportowych, oraz zwiększenie wykorzystania biopaliw II generacji, ochronę lasów przed nadmiernym eksploatowaniem, w celu pozyskiwania biomasy oraz zrównoważone wykorzystanie obszarów rolniczych na cele OZE, w tym biopaliw, tak aby nie doprowadzić do konkurencji pomiędzy energetyką odnawialną i rolnictwem oraz zachować różnorodność biologiczną, wykorzystanie do produkcji energii elektrycznej istniejących urządzeń piętrzących stanowiących własność Skarbu Państwa, zwiększenie stopnia dywersyfikacji źródeł dostaw oraz stworzenie optymalnych warunków do rozwoju energetyki rozproszonej opartej na lokalnie dostępnych surowcach”1. Jak wynika z raportu Europejskiej Agencji Środowiska, przyjęte w przepisach unijnych standardy jakości powietrza nie są dotrzymywane w większości państw członkowskich. Jednym z państw, które ma największe problemy z czystością powietrza jest Polska, która „… od lat ma najbardziej zanieczyszczone powietrze w Unii Europejskiej. W wielu miastach stężenie toksycznych i rakotwórczych substancji – pyłu PM10 i benzo(a)pirenu – wielokrotnie przekracza dopuszczalne normy”. W konsekwencji Polska za niedotrzymanie standardów jakości powietrza określonych w unijnej dyrektywie może otrzymać nawet 4 mld zł kary2. Zanieczyszczenia powietrza w sposób istotny, negatywnie wpływają na zdrowie ludzi, powodując wiele dolegliwości i chorób, głównie układu oddechowego i krwionośnego.3 Zgodnie z szacunkami organizacji międzynarodowych, takich jak np. WHO, Europejska Agencja Środowiska czy organizacja HEAL z powodu zanieczyszczenia powietrza co roku w Polsce przedwcześnie umiera ok. 40 tys. osób, a ok. 10 proc. nowotworów płuc to efekt zanieczyszczenia powietrza4. Koszty zdrowotne ocenia się na ponad 8 mld euro5. Stale „…postępujący stopień zanieczyszczenia powietrza ma również negatywny wpływ na kondycję ekosystemów oraz niszczenie materiałów. Pomimo systematycznej poprawy jakości powietrza w Polsce, istotnym problemem nadal pozostają: w sezonie letnim - zbyt wysokie stężenia ozonu troposferycznego, a w sezonie zimowym – ponadnormatywne stężenia pyłu zawieszonego PM10 oraz benzo(a)pirenu. W większości stref (około 80% kraju) odnotowano przekroczenie dopuszczalnego poziomu pyłu (PM10 i w mniejszym stopniu PM2,5) oraz poziomu docelowego benzo(a)piranu w pyle PM10, ponadto notowane są pojedyncze strefy z przekroczeniami normy dla dwutlenku azotu, arsenu oraz 1 Tamże, s. 19. NIK o ochronie powietrza przed zanieczyszczeniami, http://www.nik.gov.pl [dostęp: 17.02.2015]. 3 Programowanie … op. cit., s. 27. 4 B. Piłat, M. Kokoszkiewicz, Czy polskie miasta muszą nas truć. Jak poprawić powietrze i zdrowie, http://wyborcza.biz, 16.02.2015 [dostęp: 17.02.2015]. 5 Niepłacony rachunek. Jak energetyka węglowa niszczy nasze zdrowie. Raport Health and Environment Alliance, www.env-health.org/unpaidhealthbill, Maj 2013, s. 26. 2 str. 8 benzenu. Za ww. zanieczyszczenia odpowiada w największym stopniu (ponad 85%) emisja z niskich źródeł (tzw. niska emisja), pochodząca przede wszystkim z sektora bytowokomunalnego, obejmującego indywidualne źródła wytwarzania ciepła oraz małe ciepłownie komunalne, a na kolejnych miejscach znajdują się emisja związana z intensywnym ruchem pojazdów (zwłaszcza w centrum miast) oraz z zakładów przemysłowych, ciepłowni i elektrowni. W przypadku zanieczyszczeń powietrza ogółem z zakładów szczególnie uciążliwych, najbardziej niekorzystna sytuacja występuje w województwach śląskim i łódzkim (z udziałem w całości tego typu emisji w kraju wynoszącym w 2012 r. po 18,9%), natomiast najniższy udział w zanieczyszczeniach pochodzących z przedmiotowych zakładów miały województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie i lubuskie (0,7 – 0,9%)”6. Dlatego też, jednym z priorytetów dla wykorzystania funduszy europejskich 2014-2020 będzie budowa gospodarki niskoemisyjnej. Na ten cel przeznaczone zostanie w Polsce aż ponad 8 mld euro.7 W przypadku jednostek samorządu gminnego, szczególnego znaczenia nabiera prawidłowe przygotowanie Planów Gospodarki Niskoemisyjnej (PGN). Jest to dokument o charakterze strategicznym, wyznaczający kierunki rozwoju gminy w aspekcie zadań inwestycyjnych i pozainwestycyjnych, w obszarach związanych z wykonywaniem zadań własnych gminy, a w szczególności: zaopatrzenia w ciepło i energię, budownictwo publiczne i mieszkalnictwo komunalne, transport publiczny i prywatny, gospodarka przestrzenna oraz gospodarka odpadami. Warto także zaznaczyć, że PGN jest dokumentem niezbędnym dla pozyskania środków z funduszy unijnych w ramach perspektywy finansowej na lata 20142020. Powinien zatem wyznaczać ściśle określone cele i projekty wraz z analizą źródeł finansowania w zakresie m.in.: redukcji emisji gazów cieplarnianych, zwiększenia efektywności energetycznej oraz możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii w gminie w oparciu o zasoby lokalne. W swym zakresie powinien zatem zawierać szczegółową inwentaryzację emisji gazów cieplarnianych w sektorach i obiektach znajdujących się na terenie gminy oraz wyliczenie ilości CO2 emitowanego wskutek zużycia energii na terenie gminy w przyjętym roku bazowym. Transformacja w kierunku gospodarki niskoemisyjnej będzie w latach 2014-2020 priorytetowym obszarem wspieranym ze środków europejskich. Nie oznacza to jednak, że każdy region (województwo) przeznaczy na ten cel tyle samo funduszy. Dane zawarte w tabeli 5 obrazują, które z polskich województw zdecydowały się w największym stopniu zainwestować w czystą energię, a które obszar ten potraktowały mniej priorytetowo. Największe środki z dostępnej alokacji w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w Regionalnym Programie Operacyjnym przeznaczono w województwie śląskim, gdzie na ten cel wygospodarowano 748 mln euro, co stanowiło prawie 30% dostępnej alokacji. W każdym z województw będą to zresztą kwoty dużo wyższe niż dotychczas w latach 2007-2013, co będzie miało kluczowe znaczenie dla rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce.8 Tabela 1. Udział środków na cel tematyczny 4 dotyczący gospodarki niskoemisyjnej w ramach całkowitej alokacji Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) w Regionalnym Programie Operacyjnym w poszczególnych województwach na lata 20142020 6 Programowanie … op. cit., s. 27. Oszczędnie, Odnawialnie, Obywatelsko, Fundusze europejskie na rewolucję energetyczną w regionach, CEE Bankwatch Network. Polska Zielona Sieć, Warszawa 2014, s. 2. 8 Oszczędnie … op. cit., s. 3. 7 str. 9 Lp Województwo 1 Śląskie 2 Lubelskie 3 Pomorskie 4 Podlaskie 5 Dolnośląskie 6 Warmińsko-mazurskie 7 Kujawsko-pomorskie 8 Świętokrzyskie 9 Podkarpackie 10 Łódzkie 11 Wielkopolskie 12 Małopolskie 13 Zachodniopomorskie 14 Mazowieckie 15 Opolskie 16 Lubuskie Źródło: Oszczędnie … op. cit., s. 4. Kwota 748 mln euro, 29,87% EFRR 396 mln euro, 24,63% EFRR 296 mln euro, 22,00% EFRR 159 mln euro, 20.52% EFRR 333 mln euro, 20,50% EFRR 247 mln euro, 19,82% EFRR 272 mln euro, 19,80% EFRR 192 mln euro, 19,58% EFRR 283 mln euro, 18,58% EFRR 290 mln euro, 17,86% EFRR 307 mln euro, 17,40% EFRR 350 mln euro, 16,88% EFRR 189 mln euro, 16,42% EFRR 245 mln euro, 15,86% EFRR 103 mln euro, 15,06% EFRR 98 mln euro, 15,00% EFRR Należy także pamiętać, w perspektywie finansowej na lata 2014-2020, w ramach funduszy unijnych przeznaczonych na przedsięwzięcia z zakresu OZE na najbliższe lata przewidziane jest dofinansowanie z wielu programów. Będzie to zarówno wsparcie bezzwrotne (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko oraz Regionalne Programy Operacyjne 2014+), pożyczki z dotacją (NFOŚiGW) oraz refundacje części poniesionych kosztów (Program Rozwoju Obszarów Wiejskich).9 Na pozytywne rozpatrzenie wniosku wpływ będzie miało spełnienie licznych kryteriów, wśród których do najistotniejszych należy zaliczyć: relację całkowitej mocy w stosunku do kosztów planowanej instalacji (kryterium maksymalnego kosztu jednostkowego inwestycji ma być restrykcyjnie przestrzegane i egzekwowane od inwestorów, by pozyskane środki zostały wykorzystane w sposób racjonalny), stopień redukcji emitowanego dwutlenku węgla (preferencyjne traktowanie projektów w instalacje systemów wykorzystujących odnawialne źródła energii, które przyczynią się do wyeliminowania procesów charakteryzujących się zwiększoną emisyjnością CO2), lokalizację projektu na obszarach objętych Programem Ochrony Powietrza lub projektów zaaplikowanych w większych procesach inwestycyjnych, zadeklarowanie gotowości do realizacji inwestycji w ujęciu administracyjnym i prawnym. Oznacza to konieczność posiadania na dzień rozpoczęcia naboru dokumentów poświadczających własność gruntów, warunków przyłączeniowych, środowiskowych i zabudowy, a także pozwolenia na budowę oraz promesy koncesji na sprzedaż energii.10 9 http://odnawialnezrodlaenergii.pl/oze-aktualnosci/item/1455-inwestycje-w-oze-waza-sie-losy-dotacji-z-ue-nalata-2014-2020 [dostęp: 17.02.2015]. 10 http://odnawialnezrodlaenergii.pl/oze-aktualnosci/item/1455-inwestycje-w-oze-waza-sie-losy-dotacji-z-ue-nalata-2014-2020 [dostęp: 17.02.2015]. str. 10 W ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020, inwestycje z zakresu OZE, będą współfinansowane przede wszystkim w ramach Osi Priorytetowej I: Zmniejszenie Emisyjności Gospodarki na którą zarezerwowano kwotę 1 828 430 978 euro. W ramach osi wydzielono następujące priorytety inwestycyjne11: PRIORYTET INWESTYCYJNY 4.1 Wspieranie wytwarzania i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych. W jego ramach możliwe jest wsparcie budowy: lądowych farm wiatrowych, instalacji na biomasę; instalacji na biogaz; w ograniczonym zakresie jednostek wytwarzania energii wykorzystującej wodę i słońce oraz ciepła przy wykorzystaniu energii geotermalnej oraz sieci przesyłowych i dystrybucyjnych umożliwiających przyłączenia jednostek wytwarzania energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych do KSE. PRIORYTET INWESTYCYJNY 4.2 Promowanie efektywności energetycznej i korzystania z odnawialnych źródeł energii w przedsiębiorstwach.W jego ramach możliwa jest dotacja na modernizację i rozbudowy linii produkcyjnych na bardziej efektywne energetycznie, modernizacji energetycznej budynków w przedsiębiorstwach, zastosowania technologii efektywnych energetycznie w przedsiębiorstwie, budowy, rozbudowy i modernizacji instalacji OZE, zastosowanie energooszczędnych (energia elektryczna, ciepło, chłód, woda) technologii produkcji i użytkowania energii oraz zastosowanie technologii odzysku energii wraz z systemem wykorzystania energii ciepła odpadowego w ramach przedsiębiorstwa, wprowadzanie systemów zarządzania energią. PRIORYTET INWESTYCYJNY 4.3 Wspieranie efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystania odnawialnych źródeł energii w infrastrukturze publicznej, w tym w budynkach publicznych i w sektorze mieszkaniowym. Przewiduje się wsparcie kompleksowej modernizacji energetycznej budynków użyteczności publicznej i mieszkaniowych wraz z wymianą wyposażenia tych obiektów na energooszczędne. PRIORYTET INWESTYCYJNY 4.4 Rozwijanie i wdrażanie inteligentnych systemów dystrybucji działających na niskich i średnich poziomach napięcia. Przewiduje się wsparcie w szczególności następujących obszarów: budowa lub przebudowa w kierunku inteligentnych sieci dystrybucyjnych średniego, niskiego napięcia dedykowanych zwiększeniu wytwarzania w OZE i/lub ograniczaniu zużycia energii, w tym wymiana transformatorów, kompleksowe pilotażowe i demonstracyjne projekty wdrażające inteligentne rozwiązania na danym obszarze mające na celu optymalizację wykorzystania energii wytworzonej z OZE i/lub racjonalizację zużycia energii, inteligentny system pomiarowy czy też działania w zakresie popularyzacji wiedzy na temat inteligentnych systemów przesyłu i dystrybucji energii, rozwiązań, standardów, najlepszych praktyk w zakresie związanym z inteligentnymi sieciami elektroenergetycznymi. PRIORYTET INWESTYCYJNY 4.5 Promowanie strategii niskoemisyjnych dla wszystkich rodzajów terytoriów, w szczególności dla obszarów miejskich, w tym wspieranie zrównoważonej multimodalnej mobilności miejskiej i działań adaptacyjnych mających oddziaływanie łagodzące na zmiany klimatu. Przewiduje się, że wsparcie będzie ukierunkowane m.in. na projekty takie jak: przebudowa istniejących systemów ciepłowniczych i sieci chłodu, celem zmniejszenia straty na 11 http://nowedotacjeunijne.eu/infrastruktura-i-srodowisko-na-lata-2014-2020/os-i-zmniejszenie-emisyjnoscigospodarki/ str. 11 przesyle, likwidacja węzłów grupowych wraz z budową przyłączy do istniejących budynków i instalacją węzłów dwufunkcyjnych (ciepła woda użytkowa), budowa nowych odcinków sieci cieplnej wraz z przyłączami i węzłami ciepłowniczymi w celu likwidacji istniejących lokalnych źródeł ciepła opalanych paliwem stałym, likwidacja indywidualnych i zbiorowych źródeł niskiej emisji pod warunkiem podłączenia budynków do sieci ciepłowniczej. PRIORYTET INWESTYCYJNY 4.6 Promowanie wykorzystywania wysokosprawnej kogeneracji ciepła i energii elektrycznej w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe. Przewiduje się wsparcie w szczególności następujących obszarów: budowa, przebudowa instalacji wysokosprawnej kogeneracji oraz przebudowa istniejących instalacji na wysokosprawną kogenerację wykorzystujących technologie w jak największym możliwym stopniu neutralne pod względem emisji CO2 i innych zanieczyszczeń powietrza oraz uzasadnione pod względem ekonomicznym, w przypadku instalacji wysokosprawnej kogeneracji poniżej 20 MWt wsparcie otrzyma przedsięwzięcie budowy uzasadnionych pod względem ekonomicznym, nowych instalacji wysokosprawnej kogeneracji o jak najmniejszej z możliwych emisji CO2 oraz innych zanieczyszczeń powietrza, budowa przyłączeń do sieci ciepłowniczych do wykorzystania ciepła użytkowego wyprodukowanego w jednostkach wytwarzania energii elektrycznej i ciepła w układach wysokosprawnej kogeneracji wraz z budową przyłączy wyprowadzających energię do krajowego systemu przesyłowego, wykorzystania energii ciepła odpadowego w ramach projektów rozbudowy/budowy sieci ciepłowniczych, budowa sieci cieplnych lub sieci chłodu umożliwiająca wykorzystanie energii cieplnej wytworzonej w warunkach wysokosprawnej kogeneracji, energii odpadowej, instalacji z wykorzystaniem OZE, a także powodującej zwiększenie wykorzystania energii wyprodukowanej w takich instalacjach12. Wykorzystanie energii odnawialnej w danej jednostce osadniczej może się odbywać w oparciu o inwestycje prowadzone przez inwestorów prywatnych zainteresowanych rozwojem przedsięwzięć komercyjnych lub poprzez działania podejmowane przez samorządy terytorialne, realizujące projekty inwestycyjne i działania promocyjne. W przypadku samorządów, dynamika inwestycji zależy od ich aktywnej postawy. Ponadto, działania zmierzające do wykorzystania odnawialnych źródeł energii powinny być ze względu na rozproszony charakter tych źródeł, zaplanowane i skoordynowane z innymi planami rozwojowymi danej jednostki osadniczej. Źródła: Strony www: 1. www.nfosigw.gov.pl 2. www.mr.gov.pl 3. http://www.ure.gov.pl/pl/rynki-energii/energia-elektryczna/odnawialne-zrodlaener/potencjal-krajowy-oze/5753,Moc-zainstalowana-MW.html [dostęp: 17.02.2015], 4. http://nowedotacjeunijne.eu/infrastruktura-i-srodowisko-na-lata-2014-2020/os-izmniejszenie-emisyjnosci-gospodarki. 12 http://nowedotacjeunijne.eu/infrastruktura-i-srodowisko-na-lata-2014-2020/os-i-zmniejszenie-emisyjnoscigospodarki/ str. 12 Publikacje: 1. Energia ze źródeł odnawialnych w 2013 r. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2014, 2. Energia ze źródeł odnawialnych w 2012 r. Informacje i opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2013, 3. Maśloch G., Uwarunkowania rozwoju energetyki odnawialnej w Polsce, O nowy ład gospodarczy w Polsce, SGH, Warszawa 2008, 4. Oszczędnie, Odnawialnie, Obywatelsko, Fundusze europejskie na rewolucję energetyczną w regionach, CEE Bankwatch Network. Polska Zielona Sieć, Warszawa 2014, 5. Paska, J., Surma, T., Rozwój energetyki odnawialnej a gospodarka, Polityka Energetyczna, Kraków 2013, Tom 16, Zeszyt 4, 6. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009 roku, Warszawa 2009, 7. Programowanie perspektywy finansowej 2014-2020 - Umowa Partnerstwa, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, www.mir.gov.pl, 2014, 8. Zrozumieć politykę Unii Europejskiej – Energia. Zrównoważona, bezpieczna i dostępna energia dla Europejczyków, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej, Bruksela 2014, 9. Źródła Energii – szanse i koszty, http://www.euractiv.pl. [dostęp: 17.01.2015 r.]. str. 13
