Русские страницы в истории Польши Śladami Rosjan w Polsce

Русские страницы
в истории Польши
Śladami Rosjan w Polsce
Варшава • Warszawa
2013
Русские страницы в истории Польши. Часть вторая. – Варшава,
Российский дом, 2013 – 120 с.: ил.
Śladami Rosjan w Polsce. Cz.2 – Warszawa, „Rosyjski dom”, 2013,
str. 120
Издание осуществлено при финансовой поддержке
Министра Администрации и Оцифровки Республики Польша
Projekt zrealizowany przy wsparciu finansowym
Ministra Administracji i Cyfryzacji Rzeczypospolitej Polski
Издатель – общество „Российский дом”
Wydawca – Stowarzyszenie „Rosyjski dom”
ISBN 978-83-929219-5-0
© Copyright by Stowarzyszenie „Rosyjski dom”,
Warszawa, 2013
e-mail: [email protected]
tel. +48 609 536 701
От издателя:
Дорогие друзья, вы держите в руках вторую часть из книжной серии „Русские страницы в истории Польши”. Первая часть вышла
в свет в 2012 году и содержала восемь статей, рассказывающих о
русских старожилах Польши – об истории старообрядцев, о связи
семьи Пушкиных и декабриста Лунина с Варшавой, об удивительной любви русского наследника престола Константина Павловича
Романова и польской графини Жанетт Грудзиньской, о профессоре
Варшавского университета Александре Львовиче Блоке – отце известного русского поэта Александра Блока, о родившемся в Польше русском генерале Антоне Ивановиче Деникине – одном из руководителей Белого движения в России, о „польских страницах”
в жизни русского поэта и писателя Петра Вяземского, а также о
более чем 200-летней связи польского города Болеславца с именем
одного из самых любимых в России полководцев князем Михаилом Кутузовым.
Во второй книге собраны материалы, описывающие жизнь русской диаспоры в XIX веке и в первой половине XX века. Часть из
них была уже опубликована в изданном нашим обществом сборнике „Русские в Польше” (2009). Некоторые были представлены
на наших ежегодных научно-популярных конференциях в виде
докладов и также были изданы в сборниках материалов этих конференций. Эта книга является частью огромного архива, который
собран нашим обществом о проживающем в Польше русском национальном меньшинстве. Мы планируем работать над продолжением подобных изданий и в будущем.
Галина Щигел, председатель общества „Российский дом”,
заслуженный работник культуры Республики Польши
Od Wydawcy:
Drodzy przyjaciele, macie przed sobą drugą książkę z serii „Śladami
Rosjan w Polsce”. Część pierwsza ukazała się w roku 2012 i zawierała
osiem tekstów: o staroobrzędowcach od stuleci mieszkających w Polsce, o rodzinie Puszkinów, o dekabryście Michaile Łuninie, o zadziwiającej miłości następcy rosyjskiego tronu, wielkiego księcia Konstantego i polskiej hrabianki Joanny Grudzińskiej, o profesorze Uniwersytetu
Warszawskiego Aleksandrze Lwowiczu Błoku – ojcu wybitnego rosyjskiego poety Aleksandra Błoka, o urodzonym w Polsce generale
Antonie Denikinie – jednym z liderów „białego” antybolszewickiego
ruchu, o „polskim” okresie w życiu poety i pisarza Piotra Wiaziemskiego i wreszcie o tym, co łączyło Michaiła Kutuzowa, jednego z najwybitniejszych wojskowych dowódców w historii Rosji, z miastem
Bolesławiec.
W niniejszej książce znajdują się materiały poświęcone życiu rosyjskiej mniejszości w II połowie XIX i I połowie XX wieku. Część z nich
ukazała się w pracy zbiorowej „Rosjanie w Polsce” (2009), a niektóre
materiały zostały zreferowane na naszych corocznych konferencjach
popularno-naukowych, a następnie opublikowane w materiałach pokonferencyjnych.
Książka ta stanowi część tworzonego przez nasze stowarzyszenie archiwum zawierającego bogate materiały na temat Rosjan w Polsce.
Planujemy kontynuację pracy nad kolejną edycją serii „Śladami Rosjan
w Polsce”.
Galina Szczygieł,
prezes zarządu Stowarzyszenia „Rosyjski dom”
Zasłużony Działacz Kultury RP
Содержание – spis treści:
Русские в Лодзи ������������������������������������������������������������������� 7 Rosjanie w Łodzi ����������������������������������������������������������������� 17
В многонациональной лодзинской семье ������������������������� 24 W wielokulturowej, łódzkiej społeczności ��������������������������� 39 Сердцу милая Беловежа ����������������������������������������������������� 49
Złoty wiek Białowieży ��������������������������������������������������������� 61 Русский президент Варшавы ��������������������������������������������� 67 Rosyjski Prezydent Warszawy ��������������������������������������������� 79 Русское национальное меньшинство в Польше
в 1921–1939 г.г. ������������������������������������������������������������������� 86 Rosyjska mniejszość narodowa w Polsce
w latach 1921–1939.
Stan prawny i działalność społeczno-polityczna ����������������� 96 Русская пресса в Польше (1918–1939) ��������������������������� 102
Prasa Rosyjska w Polsce (1918–1939) ������������������������������� 112 6
Русские в Лодзи
Говоря об истории русского меньшинства Лодзи
и её окрестностей, следует вернуться к тем
древним временам, когда не только Лодзи не
было в помине, но и само польское государство
стояло у своих истоков. Именно тогда, тысячу лет
назад, во время правления первого польского
короля Болеслава I Храброго, в непосредственной
близости от современной Лодзи впервые
появились русские жители.
Это были дружинники князя Святополка I Окаянного (ок.
980–1019 гг.). После неудачных попыток завладеть киевским
престолом князю и его сторонникам пришлось искать убежища во владениях тестя, польского монарха. Правда, сам
князь умер в пути, но его верные соратники прибыли к Храброму, который разрешил им поселиться в своих владениях
и наделил землёй.
Центром русских поселений стал Лютомерск – населённый
пункт на древнем торговом пути из Киева в Познань. Часть
русских воинов именно тут, в 18 километрах от центрa сегодняшней Лодзи, нашла свою вторую родину, а их останки
покоятся на старинном русском кладбище. Некоторые дружинники князя разъехались по окрестностям Лютомерска
и явились основателями новых населённых пунктов. Итак,
Ласко считается основателем г. Ласка, Пушта жил в сегодняшнем Пучневе, Кудра дал начало Кудровицам, а от Еловича пошло название уже несуществующей деревни Ялловичи.
О подлинности этих фактов свидетельствуют не только старинные летописи, но и археологические раскопки профессора Конрада Яжджевского на лютомерском кладбище. В
древних захоронениях найдены предметы „родом” из Киева,
окрестностей Томска и района озера Ладога. Ни один город
в центральной Польше не может похвалиться столь длительной историей проживания русского меньшинства.
Co временем пришельцы с востока растворились в местной
среде. Только в середине ХIХ века в городе вновь появились
русскоязычные жители. В этот период Лодзь стала центром
7
текстильной промышленности. Точкой отсчёта в развитии
города считается постановление царского наместника о причислении Лодзи к разряду фабричных городов. Выбор властей был продиктован следующими факторами: наличием
множества рек и речушек, обилием древесины в окрестных
лесах, удобным положением города и государственной собственностью на земли вокруг Лодзи.
Для привлечения специалистов были установлены льготы:
каждый новоприбывший получал бесплатную землю для постройки, освобождался от налогов и мог безвозмездно использовать древесину из окрестных лесов. Однако самым
важным нововведением явилось высочайшее решение об
упразднении таможенных пошлин между Царством Польским и остальной империей, что позволило найти выгодные
рынки сбыта.
Это решение, принятое осенью 1820 года, не только дало
толчок возникновению лёгкой промышленности, но и предопределило многонациональный характер города. Лодзь,
население которой на тот момент составляло 767 человек,
начали заселять приглашённые немецкие ткачи из Силезии,
Саксонии, Брандербургии, Моравии.
В 1857 году, когда Лодзь уже стала важнейшим текстильным
центром Российской империи, в городе насчитывалось около
30 тысяч постоянных жителей. Среди них поляки составляли 43%, немцы – 41%, евреи – 15%, а русские – всего 0,01%,
т. е. 3 человека. Демографическая ситуация изменилась после Январского восстания 1863 года, когда русские стали занимать ключевые посты в администрации и общественной
жизни. В поимённом списке православных жителей за 1870–
1872 гг. значится уже 112 человек – в основном это государственные чиновники и члены их семей.
В 1860-е годы здесь появляются первые военные соединения
– казачьи сотни. В 1875 году сюда прибыл 37-ой пехотный
Екатеринбургский полк, к приезду которого была приурочена постройка казарм. В Лодзи были также дислоцированы
десятая артиллерийская бригада и шеcтая сотня 5-го Донского казачьегo полка. Оркестр Екатеринбургского полка
участвовал во всех благотворительных концертах в пользу
Красного Креста и Христианского Попечительства. По несколько концертов в год давали и другие военные оркестры
русской армии.
8
Когда в июле 1865 года император Александр II подписал
разрешение на строительство железнодорожного сообщения между Лодзью и Варшавой, деятельное участие в строительстве Фабрично-Лодзинской железной дороги приняли
русские инженеры. В 1870-е годы с введением преподавания
русского языка в город приехали учителя из России. На улицах появились двуязычные польско-русские вывески. Русские купцы открыли магазины, а самыми известными были
заведения, принадлежащие Окоеву и Чквянову. В 1884 году
стала издаваться первая русская газета „Лодзинский листок”.
Увеличение православного населения вызвало потребность
в православном храме. До сих пор жителям города приходилось ездить на богослужение в Пётркув Трыбунальский
– столицу губернии. В самой же Лодзи домашние богослужения проводились в частной квартире на ул. Наврот. „Выписка из Высочайше утверждённых правил для устройства
церковных зданий в Привислинском крае” обязывала власти
тех городов, в которых имелись только временные церкви, а
существующие храмы „по ветхости, тесноте и неблаговидности не соответствовали своему назначению”, а также в
местах расположения войск сооружать новые православные
святыни. Однако средств на строительство не хватало.
После неудавшегося покушения на Александра II почётные
жители города и крупнейшие лодзинские фабриканты решили увековечить „чудное избавление драгоценной жизни Августейшего Монарха” постройкой на собственные средства
храма во имя благоверного князя Александра Невского. Сам
император дал согласие на сооружение церкви и горячо поблагодарил лодзинцев различных вероисповеданий за изъявление „верноподданейших чувств”. Собор, освящённый в
1884 году, служит лодзинцам и по сей день.
В 1896 году появились полковая церковь cв. Алексия и церковь св. Ольги. Рождение великой княжны Ольги Николаевны, первой дочери Николая II, в 1895 году подтолкнуло власти назвать построенный годом позже комплекс, состоящий
из церкви, приюта и школы для православных сирот, именем
блаженной княгини Ольги. Новая улица, на которой расположился комплекс, получила название Ольгинской. Приют
просуществовал до 1954 года. К слову, тогда православный
приход владел двумя кладбищами, которые используются и
по сей день.
9
В конце XIX столетия в Лодзи возникло Русское благотворительное общество. Хотя русское население перед Первой
мировой войной не превышало 3%, его, в основном, представляли сливки городского общества: военные, полицейские и административные чины, работники банков, почты,
купцы, преподаватели, инженеры.
Лодзь была городом, где в мире и согласии жили люди многих национальностей. Город был открыт для новых жителей,
которые отличались трудолюбием и смекалкой. Значимость
человека определяли не исповедуемая религия или национальность, а его предприимчивость или любовь к своей
работе. Об отношении к русским в Лодзи свидетельствует
мнение одного из польских исследователей общественных
отношений того периода. Он писал, что „космополитическая
молодая Лодзь не считала русских угнетателями или врагами, а воспринимала их как людей, кто оживлял город своей
предприимчивостью и представлявшими огромный рынок
сбыта”. Русские настолько органично вписывались в пейзаж
Лодзи, что летом жители засыпали власти города жалобами,
когда 37 пехотный Екатеринбургский полк уходил в летние
лагеря – прекращались полюбившиеся всем выступления
полкового оркестра!
Накануне Первой мировой войны Лодзь переживала пик
своего расцвета. Население составляло почти 500 тысяч человек, из которых 6000 было православных. Ткани лодзинских мануфактур были известны во всей России. К примеру,
в романе Ильфа и Петрова „Двенадцать стульев” несколько
раз упоминается костюм „коричневых лодзинских тонов”.
Начавшаяся 1 августа 1914 года Первая мировая война отрезала Лодзь от рынков сбыта. В ночь с 20 на 21 августа немецкие войска вступили в Лодзь, но через 5 дней были выбиты русскими частями. Жители города сердечно и радостно
приветствовали возвращение „своих”, как тогда говорилось
в Лодзи, войск. Осенью того же 1914 года началась Лодзинская операция. Бои были кровопролитными. Менее чем за
месяц погибли около 110 тысяч солдат российской армии и
около 90 тысяч солдат армии немецкой. В начале декабря город был оставлен русской армией.
Вокруг города появились десятки военных кладбищ, на которых покоятся воины обеих армий. Одно из этих кладбищ,
10
в Жгове под Лодзью, где похоронено около 10 тысяч солдат,
многие десятилетия было местом ежегодной заупокойной
молитвы лодзинских православных прихожан. Лодзинский
православный приход действовал постоянно. Огромная заслуга в сохранении за православной церковью храмов и церковного имущества принадлежит отцу протоиерею Антонию
Рудлевскому.
В межвоенный период количество русскоязычного населения
уменьшилось. Часть жителей уехала в глубь империи ещё с началом Первой мировой войны. Зато стали поселяться военные
белых армий и петлюровцы, хотя большинство из них позже
перебралось на запад Европы. Появилось множество русских
организаций. Русское меньшинство обладало всей полнотой
гражданских прав. Во время Второй мировой войны Лодзь,
переименованная в Litzmannstadt, входила в состав рейха. Немецкие законы, практически лишившие поляков гражданских
прав, всё же давали определённые права национальным меньшинствам. В некоторых немецких школах были организованы
русские классы, выдавались продовольственные карточки, работали православные храмы и кладбища.
В начале 1940 года временно была прекращена работа Русского благотворительного общества, все проблемы русское население решало через отделение Русского комитета в Берлине.
В Лодзи был открыт клуб Русской молодёжной организации,
где кипела культурная деятельность русской молодёжи. Не
прерывал своей работы русский приют при церки св. Ольги.
Один из прихожан, Валериан Зызыкин, работавший в то время директором химической фабрики „Борута” в Згеже, снабжал питомцев приюта молоком и одеждой. Работникам приюта также удалось спасти от смерти нескольких еврейских
малышей, которым были выданы православные свидетельства, причём, без их принудительного крещения, как это иногда бывало в других местах.
В одном из пригородов Лодзи, в Пабьяницах, находился
лагерь для пленных советских лётчиков. Лодзинские прихожанки наведывались туда с посильной помощью. Они
снабжали пленных хлебом, салом, лекарствами, передали им
несколько музыкальных инструментов, а к празднику Пасхи
организовали их приезд в собор св. Александра на заутреню.
11
После окончания войны власти посчитали, что в благотворительной деятельности уже нет надобности. 25 июня 1950
года Русское благотворительное общество было преобразовано в Русское культурно-просветительское общество. До
1957 года просуществовал знаменитый русский хор „Калинка”, работал самодеятельный театр под руководством Михаила Константиновича.
Под новым названием „Русское культурное общество” с 1962
года начался новый этап культурной консолидации русских
в городе и окрестностях. Продолжил свою деятельность театр, который после смерти М. Константиновича возглавила
А. Кречко. Появился оркестр народных инструментов под
руководством Е. Горского; действовала обширная библиотека, где директором была М. Кисель; издавалась газета
„Русский голос”, главный редактор – П. Юрьев; ежедневно
работал русский клуб, организацией которого занималась
В. Битнар. В. Эпштейн проводил курсы совершенствования
русского языка. Вечера за самоваром проходили при участии
Е. Дзержинской и М. Ярмонович, а новогодними балами и
показами советских фильмов занимался господин Мишин.
Однако властям такая активная деятельность не понравилась. Один из партийных назначенцев, став новым председателем главного правления, не только довёл дело до закрытия
общества, но и собственноручно сжёг всю его документацию. Это случилось 3 декабря 1974 года.
Следы принадлежности Лодзи к Российской империи сохранились и сегодня в названиях пригородов Константынув
Лудзки и Александрув Лудзки. Спустя десятилетия Лодзь
заново открывает свои многонациональные корни. Свидетельством тому становится ежегодный „Фестиваль четырёх
культур”, на котором представляется и современная русская
культура. В последние годы были изданы книги о роли немцев и евреев в создании промышленного могущества города.
В этой лодзинской культурной „мозаике” пока не достаёт
истории её русских жителей.
Марк Цыбарт
Виолетта Верницкая
12
Семья русского чиновника, нач. XX в.
Rodzina rosyjskiego urzędnika, pocz. XX w.
Панорама Лодзи, 2-я пол. XIX в.
Panorama Łódzi z drugiej połowy XIX wieku
13
Собор им. Александра Невского в Лодзи, кон. XIX в.
Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Łodzi, koniec XIX w.
Вокзал Фабрично-Лодзинской железной дороги до 1914 г.
Dworzec Łódź Fabryczna. 1914
14
Места захоронения русских
жителей на кладбище Долы
Część łódzkiego cmentarza
komunalnego Doły
przeznaczona na pochówki
ludności prawosławnej
Могила поручника 37 Екатеринбургского полка
В. Канишева.
Grób W. Kaniszewa, porucznika 37. Pułku
Jekaterinburgskiego.
Фрагмент сохранившейся надписи на одном из зданий
Fragment napisu w języku rosyjskim na budynku współczesnej Łodzi
15
Могилы русских солдат
Groby żołnierzy rosyjskich
Редактор „Русского голоса” П.В. Юрьев
Redaktor naczelny gazety „Russkij Golos”
Pantelejmon Jurjew
16
Rosjanie w Łodzi
Opowieść o historii rosyjskiej mniejszości Łodzi i jej okolic
należy zacząć od tych dawnych czasów, kiedy nie
tylko Łodzi jeszcze nie było, ale i samo państwo polskie
dopiero rozpoczynało swoje istnienie. Właśnie wtedy,
przed tysiącem lat, w czasach pierwszego polskiego
króla Bolesława I Chrobrego, w bezpośredniej bliskości
dzisiejszej Łodzi, po raz pierwszy pojawili się ruscy
mieszkańcy.
Byli to drużynnicy kniazia Świętopołka I „Wściekłego” (ok. 980–
–1019 r.). Po nieudanych próbach zawładnięcia tronem kijowskim kniaź i jego stronnicy zmuszeni byli szukać schronienia
na terytorium którym władał teść kniazia, polski monarcha. Co
prawda sam kniaź zmarł podczas podróży, lecz jego wierni towarzysze broni przybyli do Chrobrego, który pozwolił im na osiedlenie się w jego władaniach i nadzielił ich ziemią.
Centrum ruskich osad stał się Lutomiersk, miejscowość na starym szlaku handlowym z Kijowa do Poznania. I część ruskich
wojowników właśnie tu, 18 kilometrów od centrum dzisiejszej
Łodzi, znalazła swą drugą ojczyznę, a ich kości do dziś spoczywają na ruskim cmentarzysku. Niektórzy drużynnicy kniazia
rozjechali się po okolicach Lutomierska i stali się założycielami
nowych osad. I tak Łasko uważany jest za założyciela miasta Łasku, Puszta mieszkał w dzisiejszym Puczniewie, Kudra dał początek Kudrowicom, a od Jełowicza wzięła nazwę nieistniejąca
już dziś wieś Jałłowicze.
O prawdziwości tych faktów świadczą nie tylko stare latopisy,
ale i archeologiczne wykopaliska profesora Konrada Jażdżewskiego na terenie późniejszego cmentarza żydowskiego w Lutomiersku. W starych pochówkach odnaleziono przedmioty
„rodem” z Kijowa, okolic Tomska i z rejonu jeziora Ładoga…
Żadne inne miasto w centralnej Polsce nie może się pochwalić
tak długą obecnością mniejszości ruskiej.
Z upływem czasu przybysze ze Wschodu rozpłynęli się w miejscowej społeczności. Dopiero w połowie XIX wieku w mieście
znów pojawili się rosyjskojęzyczni mieszkańcy. W tym okresie
Łódź stawała się ośrodkiem przemysłu tekstylnego.
17
Za punkt wyjścia w rozwoju miasta uważane jest postanowienie namiestnika carskiego o zaliczeniu Łodzi do kategorii miast
fabrycznych. Taki wybór podyktowany był następującymi okolicznościami: występowaniem dużej ilości rzek i rzeczek, zasobów drewna w okolicznych lasach, dogodnym położeniem miasteczka, a także państwową własnością ziem w okolicach Łodzi.
W celu przyciągnięcia fachowców stworzono szereg ulg: każdy
przybysz bezpłatnie otrzymywał grunt pod zabudowę, zwolniony
był z podatków oraz mógł bezpłatnie korzystać z drewna okolicznych lasów. Jednak najważniejszą nowością było Najwyższe Postanowienie o zniesieniu ceł między Królestwem Polskim, a Imperium, co pozwalało na znalezienie korzystnych rynków zbytu.
Ta podjęta jesienią 1820 roku decyzja nie tylko stała się bodźcem
do rozwoju przemysłu lekkiego, ale i zaowocowała wielonarodowościowym charakterem miasta. Łódź, której liczba mieszkańców wynosiła w tym momencie 767 osób, zaczęli zasiedlać
zaproszeni tkacze niemieccy ze Śląska, Saksonii, Brandenburgii
i Moraw.
W 1857 roku, kiedy Łódź stała się już największym centrum włókiennictwa w Imperium Rosyjskim, miasto liczyło około 30 tysięcy stałych mieszkańców. Wśród nich Polacy stanowili 43%,
Niemcy – 41%, Żydzi – 15%, a Rosjanie – zaledwie 0,01%, to
jest 3 osoby. Sytuacja demograficzna zmieniła się po Powstaniu
Styczniowym, kiedy to Rosjanie zaczęli zajmować kluczowe
stanowiska w administracji i życiu społecznym. W spisie prawosławnych mieszkańców za lata 1870–1872 występuje już 112
osób – przede wszystkim urzędników państwowych i członków
ich rodzin.
W latach 60-tych XIX wieku pojawiają się w Łodzi pierwsze
jednostki wojskowe – sotnie kozackie. W roku 1875 przybył tutaj 37. Jekaterynburski Pułk Piechoty, na przyjazd którego była
przygotowana budowa koszar. W Łodzi stacjonowały również
dziesiąta brygada artyleryjska i szósta sotnia 5. Dońskiego Pułku
Kozaków. Orkiestra Pułku Jekaterynburskiego brała udział we
wszystkich dobroczynnych koncertach na rzecz Czerwonego
Krzyża i Kurateli Chrześcijańskiej. Także i inne orkiestry wojskowe armii rosyjskiej dawały po kilka koncertów rocznie.
Gdy w lipcu 1865 roku cesarz Aleksander II podpisał zgodę na
budowę połączenia kolejowego między Łodzią, a Warszawą, rosyjscy inżynierowie wzięli czynny udział w budowie Fabryczno-Łódzkiej Drogi Żelaznej. W latach 70-tych XIX wieku, wraz
18
z wprowadzeniem wykładania języka rosyjskiego, do miasta
zaczęli zjeżdżać nauczyciele z Rosji. Na ulicach pojawiły się
dwujęzyczne, polsko-rosyjskie szyldy. Rosyjscy kupcy otwierali
sklepy – najbardziej znanymi były przedsięwzięcia należące do
Okojewa i Czkwianowa. W roku 1884 zaczęto wydawać pierwszą gazetę rosyjską – „Łodzińskij Listok”.
Zwiększenie ilości ludności prawosławnej stworzyło potrzebę
wzniesienie prawosławnej świątyni. Do tego czasu prawosławni
mieszkańcy miasta zmuszeni byli do jeżdżenia na nabożeństwa
do Piotrkowa Trybunalskiego – stolicy guberni. W samej zaś Łodzi domowe nabożeństwa odprawiano w prywatnym mieszkaniu
przy ul. Nawrot. „Wypis z najwyżej zatwierdzonych zasad urządzania budynków cerkiewnych w Kraju Nadwiślańskim” zobowiązywał władze tych miast, w których były tylko tymczasowe
cerkwie, oraz „świątynie istniejące z powodu zużycia, ciasnoty
lub zaniedbanego wyglądu nie odpowiadające swojemu przeznaczeniu”, a także w miejscach dyslokacji wojsk, do wznoszenia
nowych świątyń prawosławnych. Nie starczało jednak środków
na te budowy.
Po nieudanym zamachu na Aleksandra II szanowani mieszkańcy miasta i znaczniejsi łódzcy fabrykanci postanowili uwiecznić „cudowne zachowanie drogocennego życia Najjaśniejszego
Monarchy” pobudowaniem ze środków własnych świątyni pod
wezwaniem świętego Aleksandra Niewskiego. Sam cesarz wyraził zgodę na wzniesienie cerkwi i gorąco podziękował łodzianom różnych wyznań za wyrażenie uczuć wiernopoddańczych.
Wzniesiony w 1884 roku sobór służy łodzianom do dziś.
W 1896 roku powstała cerkiew pułkowa p.w. św. Aleksego i cerkiew p.w. św. Olgi. Urodzenie się wielkiej księżniczki Olgi Nikołajewny, pierwszej córki Mikołaja II, w roku 1895 dało władzom asumpt, by poświęcić wybudowany rok później zespół
składający się z cerkwi, przytułku i szkoły dla prawosławnych
sierot wezwaniu świętej wielkiej księżny Olgi, babki św. Włodzimierza. Nowowybudowana ulica, przy której położony jest
ten zespół, otrzymała nazwę „Olgińskiej”. Przytułek istniał do
roku 1954. Warto dodać, że już w owym czasie (1896 r.) parafia
prawosławna posiadała dwa cmentarze, które wykorzystywane
są po dzień dzisiejszy.
W końcu XIX wieku powstało w Łodzi Rosyjskie Towarzystwo
Dobroczynne. Ludność rosyjska, choć przed I Wojną Światową
nie przekraczała 3% mieszkańców, w podstawowej swej masie
19
stanowiła śmietankę społeczności miejskiej: byli to wojskowi,
policjanci, urzędnicy, pracownicy banków, poczty, kupcy, nauczyciele, inżynierowie…
Łódź była miastem, gdzie w porozumieniu i zgodzie zamieszkiwali ludzie wielu narodowości. Miasto było otwarte na tych
nowych mieszkańców, którzy wyróżniali się sprytem i pracowitością. Znaczenie człowieka określały nie wyznawana religia czy
narodowość, a jego przedsiębiorczość i zamiłowanie do wykonywanej pracy. Stosunek do Rosjan w Łodzi charakteryzuje opinia
jednego z polskich badaczy stosunków społecznych tego okresu.
Pisał on, że „kosmopolityczna młoda Łódź nie uważała Rosjan
za wyzyskiwaczy ani wrogów, a traktowała ich jak ludzi, którzy ożywiali miasto swoją przedsiębiorczością i reprezentowali
ogromny rynek zbytu.” Rosjanie na tyle nieinwazyjnie wpisywali się w pejzaż Łodzi, że kiedy latem 37. Jekaterynburski Pułk
Piechoty udawał się na poligon, mieszkańcy Łodzi zasypywali
władze miasta skargami, że pozbawieni są w tym czasie występów wojskowej orkiestry.
W przededniu I wojny światowej Łódź przeżywała szczyt rozwoju. Ludności miała około 500 tysięcy osób, z czego 6000
było prawosławnych. Tkaniny z łódzkich manufaktur znane były
w całej Rosji. N przykład w „Dwunastu krzesłach” Ilfa i Pietrowa parokrotnie wspomina się o garniturze „w brązowych łódzkich tonach”.
Rozpoczęta 1 sierpnia 1914 roku pierwsza wojna światowa odcięła Łódź od rynków zbytu. W nocy z 20 na 1 sierpnia do Łodzi
weszły wojska niemieckie, które po pięciu dniach zostały wyparte przez jednostki rosyjskie. Mieszkańcy miasta serdecznie
i radośnie powitali powrót „swoich”, jak się wówczas w Łodzi
mówiło, wojsk. Jesienią tegoż 1914 roku rozpoczęła się operacja
łódzka. Walki były bardzo krwawe. W ciągu niecałego miesiąca zginęło 110 tysięcy żołnierzy rosyjskich i około 90 tysięcy
żołnierzy armii niemieckiej. Na początku grudnia miasto zostało
opuszczone przez armię rosyjską.
Wokół miasta pojawiły się dziesiątki cmentarzy wojennych na
których spoczęli żołnierze obu armii. Jeden z tych cmentarzy –
w Rzgowie pod Łodzią – na którym pochowano około 10 000
żołnierzy, przez dziesięciolecia był miejscem corocznych modłów żałobnych prawosławnych parafian łódzkich. Łódzka parafia prawosławna czynna była bez przerwy. Ogromna zasługa
20
zachowania dla Cerkwi świątyń prawosławnych i cerkiewnego
majątku jest dziełem ojca protojereja* Antoniego Rudlewskiego.
W okresie międzywojennym ilość ludności rosyjskojęzycznej
zmniejszyła się. Część mieszkańców wyjechała w głąb Imperium jeszcze na początku pierwszej wojny, a w ich miejsce
pojawili się białogwardziści i petlurowcy, z których większość
jednak przeniosła się następnie na zachód Europy. Powstało
mnóstwo organizacji rosyjskich. Mniejszość rosyjska posiadała
pełnię praw obywatelskich. W czasie drugiej wojny światowej
Łódź – przemianowana na Litzmanstadt – wchodziła w skład
Rzeszy. Niemieckie prawa, które praktycznie pozbawiły Polaków praw obywatelskich, dawały jednak pewne prawa mniejszościom narodowym. W niektórych niemieckich szkołach zostały
zorganizowane klasy rosyjskie, wydawano kartki żywnościowe,
bez przeszkód działały prawosławne świątynie i cmentarze.
Na początku roku 1940 czasowo została zawieszona działalność
Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego, a wszystkie problemy ludność rosyjska rozwiązywała za pośrednictwem oddziału
Komitetu Rosyjskiego z Berlina. W Łodzi został otwarty klub
Rosyjskiego Stowarzyszenia Młodzieży, gdzie miała miejsce
ożywiona działalność kulturalna młodego pokolenia Rosjan.
Rosyjski przytułek przy cerkwi św. Olgi kontynuował swoją
działalność. Jeden z parafian – pan Walerian Zyzykin, będący
w tym czasie dyrektorem fabryki chemicznej „Boruta” w Zgierzu, wspomagał wychowanków przytułku mlekiem i ubraniami.
Pracownikom przytułku udało się uratować od śmierci nawet kilkoro dzieci żydowskich, którym wydano prawosławne metryki
i to bez przymusowego chrztu, jak to się czasami działo w innych
miejscach.
W jednym z przedmieść łódzkich – w Pabianicach znajdował
się obóz jeniecki sowieckich lotników, którym parafianie łódzcy
w miarę możliwości starali się udzielać pomocy. Zaopatrywali
jeńców w chleb, słoninę, lekarstwa, przekazali im kilka instrumentów muzycznych, a na Wielkanoc zorganizowali ich przyjazd do soboru św. Aleksandra na zautrienię paschalną.
przełożony kleru katedralnego lub zwierzchnik większej parafii
(za: Irena Kamińska-Szmaj (red. nauk.), autorzy: Mirosław Jarosz
i zespół: Słownik Wyrazów Obcych. Wydawnictwo Europa, 2001.)
*
21
Po zakończeniu wojny władze uznały, że pomoc dobroczynna
nie jest już potrzebna. 25 czerwca 1950 roku Rosyjskie Stowarzyszenie zostało przekształcone w Rosyjskie Stowarzyszenie
Kulturano-Oświatowe. Do 1957 roku istniał jeszcze znakomity
chór rosyjski „Kalinka”, działał teatr amatorski pod kierownictwem Michała Konstantynowicza. Pod nową nazwą – „Rosyjskie
Stowarzyszenie Kulturalne” – od 1962 roku rozpoczął się nowy
etap konsolidacji kulturalnej Rosjan w mieście i okolicach. Kontynuował działalność teatr, którym po śmierci M. Konstantynowicza kierowała Aleksandra Kreczko. Powstała orkiestra instrumentów ludowych pod kierownictwem Eugeniusza Gorskiego,
działała obszerna biblioteka, gdzie książki wypożyczała Maria
Kisiel, wydawana była gazeta „Russkij Gołos”, pod redakcją
Pantelejmona Jurjewa, codziennie czynny był Klub Rosyjski,
opiekę nad którym sprawowała Walentyna Bytnarowa. Włodzimierz Epstein prowadził kursy doskonalenia języka rosyjskiego, a wieczory przy samowarze – panie Katarzyna Dzierżyńska
i Maria Jarmołowicz.
Tak aktywna działalność nie podobała się władzom. Pewien
partyjny nominat, awansowany nastanowisko nowego przewodniczącego Zarządu Głównego, nie tylko doprowadził do
zamknięcia Stowarzyszenia, ale i własnoręcznie spalił całą jego
dokumentację. Miało to miejsce 3 grudnia 1974 roku.
Ślady przynależności Łodzi do Imperium Rosyjskiego zachowały się do dziś w nazwach przedmieść: Konstantynów i Aleksandrów Łódzki. A po wielu dziesięcioleciach Łódź ponownie
odkrywa swoje wielonarodowościowe korzenie. Świadectwem
tego jest doroczny Festiwal Czterech Kultur, na którym jest
prezentowana i współczesna kultura rosyjska. Przed kilku laty
wydane zostały książki o roli Niemców i Żydów w tworzeniu
przemysłowej potęgi miasta. W tej łódzkiej mozaice jak na razie
brakuje historii jej rosyjskich mieszkańców.
Marek Cybart
Violetta Wiernicka
Bibliografia:
Archiwum Państwowe m. Łodzi. Akta miasta Łodzi.
Flatt O. Opis miasta Łodzi. Warszawa: Druk „Gazety Codziennej”, 1853.
22
Исторический очерк возникновения и развития г. Лодзи. S.l: s.n., 1896
Koter M. Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2005
Lewicki S. Kariera miasta Łodzi. Warszawa: Książka i Wiedza, 1971.
Łódź: dzieje miasta. Pod redakcją R. Rosina. T.1, do 1918 roku. Warszawa:
Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980.
Narodowości i wyznania religijne w Łodzi, red. Gałecki A. et al. Łódź: „Tolerancja”, 1997.
Puś W. Dzieje Łodzi przemysłowej. Łódź: Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1987.
Rachalewski S. Zastygły nurt życia. Łódź, która odeszła. Łódź: Drukarnia Ludowa, 1938.
Szukalak M. Miasto Lodzermenschów. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 1990.
Urbaniak A. Śladami starej Łodzi. Łódź: Wydawnictwo 86 Press, 1992.
23
В многонациональной
лодзинской семье
Русская диаспора, которая более 150 лет
проживает на территории Лодзи, не без
основания считается одной из четырёх главных
народно-этнических групп, которые создавали
промышленный центр под названием Лодзь
Фабричная.
Осмысление роли культурного и научного наследства русского национального меньшинства в Лодзи является непростой проблемой – существуют определённые трудности,
связанные с поиском и обнаружением архивных документов и их правильным переводом (русский язык претерпел
значительные изменения с тех пор). Большая часть важных
документов была вывезена из Польши в результате как военных, так и послевоенных пертурбаций, но несмотря на
это в лодзинском архиве ещё можно найти ценные и пока не
описанные исследователями документы. Не менее важными
являются воспоминания участников тех событий, передаваемые из поколения в поколение и записанные их детьми,
внуками, знакомыми. С их помощью мы можем также найти
интересную информацию, которая подтверждает вклад русской – хотя часто и не только русской, но и вообще восточной культуры – не только в жизнь Лодзи, но и всей Польши
в целом. Этот вклад имел характер двусторонний: непосредственная деятельность русских, живущих в Лодзи, а также
представление лодзинским жителями культурного наследия
России, которое проникало в Польшу с помощью и самих
поляков, и русских.
Русская диаспора в большинстве своём складывалась из
работников администрации и военных, но кроме этих двух
групп здесь проживали представители образования, культуры, а также люди самых обычных профессий, которые активно участвовали в общественно-культурной жизни. Они
оставили после себя значительный след, создавая в Лодзи
благотворительные организации, принимая участие в жизни
спортивных клубов, создавая литературные произведения,
24
произведения искусства, участвуя в обсуждении городской
жизни... Важную, если не наиважнейшую роль в объединении русских в Лодзи в XIX и XX веках играла православная
церковь и действующие при ней организации и общества.
Эта тема заслуживает отдельного разговора, поэтому в этой
статье деятельность церкви будет только обозначена.
Периодические издания
Из-за того, что не существовало других форм передачи информации, русские, как и другие национальные меньшинства, начали издавать свои газеты и журналы. На переломе
XIX и XX веков русскоязычные издательства занимали второе место среди всей печатной продукии и третье место в
специализированных изданиях (без учёта документов, касающихся общественной жизни). Это неожиданно высокий
процент, если учитывать довольно небольшую по численности русскую диаспору. В разных периодах и при разном количестве читателей выходили „Лодзинский листок”, „Łódzka
Gazeta Ogłoszeń – Лодзинская газета объявлений – Lodzer
Anzeiger”, „Время–Czas–Zeit”, „Лодзинский листок объявлений”, „Лодзинская мысль” и „Лодзинская жизнь”. Часто,
не находя читателей, издания очень быстро прекращали своё
существование.
Интересным представляется факт, что после 1910 года популярными были издания с паранормальной тематикой и тематикой, связанной с гигиеной („Искорки”, „Мысль” и „Тайная наука”). В межвоенный период в Лодзи издательство
Kompas издавало русскоязычный журнал „Маяк” – ежемесячник с религиозной тематикой, который просуществовал
с 1922 по 1939 год, и „Пособие для руководящих кружками
христианской молодежи” – квартальник, который издавался
в 1930 году. Вероятнее всего, эти журналы были ориентированы на русскоязычных эмигрантов, среди которых были и
представители баптистской церкви, которой принадлежало
само издательство. Таким образом баптисты старались привлечь в лоно своей церкви новых членов.
В 1950 году начала издаваться газета „Русский голос” – орган русского меньшинства, который был зарегистрирован
Русским культурно-просветительным обществом в послевоенные годы. Это общество было продолжателем основанного ещё в XIX веке Русского благотворительного общества.
25
Но из-за многочисленных проблем РКПО было закрыто, а
газета стала органом очередного русского общества „Звенья”. На своих страницах газета помещала информацию,
касающуюся культуры и искусства. Профессиональный уровень материалов, и прежде всего, связанных с литературой и
театром, был довольно высок. Да это и не могло быть иначе,
потому что её редактором был прозаик и известный журналист Пантелеймон Юрьев.
Но это не означает, что не было в послевоенной Лодзи и
других русских, одарённых литературным талантом. Была
среди них и Ирена Павлова, активистка общественной жизни, которая проживала в Лодзи, но свои статьи, предназначенные для женщин, публиковала во львовском журнале
„Очаг”. Ирена Павлова была членом Русского благотворительного общества и руководила лодзинским Пушкинским
комитетом: проводила литературные вечера и вела передачи
на местном радио. В апреле 1936 года она взяла интервью у
молодого русского поэта Леона Гомолицкого, который после
войны остался жить в Лодзи и был связан с этим городом
до конца жизни. Он работал в Лодзинском университете и
в Высшей школе актёрского мастерства, а свои статьи публиковал в разных изданиях, в том числе и в еженедельнике
„Кузница”.
С самого рождения, с 1908 года, с Лодзью был связан и Григорий Тимофеев – активный участник литературной жизни
Лодзи. Ещё перед Второй мировой войной он был членом
публикующейся в Варшаве лодзинской группы поэтов „Метеор”. Во время оккупации был активным членом „культурного подполья”, а позже побывал в лагерях Освенцим
(Oświęcim) и Матхаузен-Гузен (Mathausen–Gusen). Очередной наш герой – это Игорь Сикирицкий, поэт, писатель и
сатирик, который работал в основном для самой молодой
группы читателей – для детей. Тимофеев, Гомолицкий и
Сикирицкий многократно были награждены за творческие
успехи в различных конкурсах и за работу в разных издательствах. Их материалы были очень любимы читателями.
Культура и искусство из России
И в XIX, и в XX веках можно найти в популярной лодзинской прессе переводы на польский язык произведений Льва
Толстого, Антона Чехова, Леонида Андреева, Фёдора Соло-
26
губа, Фёдора Достоевского, Владимира Маяковского и Александра Вертинского, а также других популярных российских
авторов. Популяризация литературных произведений этих
авторов в лодзинской прессе является примером того, насколько большим интересом пользовалось русское искусство не только среди малочисленной русской диаспоры, но
и среди всех лодзинских жителей, представляющих собой
многие народы и, соответственно, их культуры.
Тот же процесс можно увидеть и в театре, где несмотря на
то, что не было сцены чисто русской, пьесы русских авторов
ставились во многих театрах. Одними из самых популярных
спектаклей были в то время „Вишнёвый сад”, „Три сестры” и
„Дядя Ваня”, поставленные режиссёром Александром Зельверовичем. Кроме пьес Антона Чехова играли также пьесы
Николая Гоголя, Сергея Найдёнова, Максима Горького, Льва
Толстого и Дмитрия Мережковского.
С половины 90-х годов XIX века здесь гастролировали также труппы русских театров. Можно назвать драматический
коллектив, которым руководила Елизавета Гореева – бывшая
актриса Петербургского театра. В 1900 году в Лодзи показало свои работы так называемое „Русское общество” под
руководством актёра и режиссёра Модеста Писарева.
Позднее, незадолго до начала Первой мировой войны, здесь
гастролировал коллектив Веры Комиссаржевской. В общем
жители Лодзи имели возможность познакомиться с широким
по тематике репертуаром русских театров: играли не только
пьесы авторов российских, но и западных. Среди них были
Морис Метерлинк, Генрих Ибсен, Фридрих Шиллер. Русское оперное товарищество, которым руководил П. Лоренц,
поставило в театре Victoria шесть опер российских композиторов. В 1907 году в Лодзь приехал ансамбль под руководством Г. Шейна, который с 5 по 11 мая показал восемь опер,
среди которых Halkę Станислава Монюшки.
К важным событиям культурной жизни можно отнести выступления одной из самых известных балерин того времени
– Тамары Красавиной, а также и других звёзд российского
театра – Марии Михайловой и Веры Королли.
Театр
Сразу после окончания Второй мировой войны в 1946 году
в Лодзи был создан театр для советских солдат, действовал
27
также любительский театр под руководством профессора
Михаила Константиновича. Он же руководил и любительским театром при городском управлении общественного
транспорта, а позже и театром общества польско-советской
дружбы. Стоит вспомнить и тот факт, что в период с 1945
до 1960 года на сценах лодзинских государственных театров
было поставлено более 50 пьес по произведениям русских и
советских авторов.
Кроме профессора Константиновича, без сомнения, яркими
творческими личностями в театральной и музыкальной жизни были преподаватели высшей музыкальной школы профессор Ольга Ольгина-Мацкевич (замечательная артистка
и педагог, заслуги которой являются не только достоянием
Лодзи, но и общепольской культуры – это она воспитала
оперных певиц Тересу Жилис-Гары и Тересу Кубяк) и профессор Григорий Орлов, также воспитавший целую плеяду
великолепных артистов, среди которых Дельфина Амброзяк,
а также семья Вилкомирских.
Музыкальная жизнь
В документах и публикациях можно также найти информацию о деятельности в конце XIX века русских хоров. Исследователь этой темы Альфонс Пелловски называет смешанный
русский хор, основанный в 1893 году учениками начальных
школ, хор Александровской школы и хор студентов высшего ремесленного училища, а также мужской хор, состоящий
из учителей начальных школ. Находим у Альфонса Пелловского и упоминание о смешанном хоре под руководством
Владимира Лукасика, преподавателя текстильной школы в
Лодзи, который действовал при городском обществе опеки
и обществе трезвости. В своей работе автор также даёт информацию о попытке регистрации Густавом Рестелом в 1907
году хорового обшества „Мир”. В календаре „Czas” в списке
художественных обществ есть информация о функционировании в Лодзи русского музыкально-драматического общества, председателем которого был подполковник Н. Резанов.
Из известных музыкантов на лодзинской музыкальной сцене
выступали композитор Сергей Рахманинов, пианист Александр Жилоти, Всеволод Сильвио Буйкли и Осип Габрилович. Среди скрипачей можно назвать имена Кароля Грегоровича и Якуба Гурвича.
28
Военные оркестры нередко участвовали в организованных в
Лодзи концертах, которые чаще всего проходили на открытом воздухе. Особенно хочется сказать об оркестре 37 Екатеринбургского пехотного полка, выступления которого всегда
заканчивались нескончаемыми аплодисментами и криками
„браво!”.
Не меньшей популярностью пользовались и оркестр 6 (Глуховского) драгунского полка и военные оркестры из Пётркова Трибунальского, Гостынина, Коньских, Варшавы,
Ченстоховы и других городов. До 90-х годов XIX века дирижёрами оркестров были чехи, поляки или немцы, а позднее
появились и русские дирижёры – выпускники Варшавского
музыкального института. В самой Лодзи русские открывали
музыкальные мастерские, где учили пению и игре на разных
инструментах, о чём свидетельствуют объявления в местных
газетах (например, объявления Даниеля Германа – виолончелиста из Петербургского царского оркестра).
В других видах искусства пользовались уважением Витольд
Волчаский, который вёл художественную школу, и художник
и иллюстратор Владимир Замараев. У Витольда Волчаского
была мастерская на ул. Завадской 14 (ныне ул. Прухника),
а к числу его выпускников принадлежат Теодора ТренклерСкотницкая, Елена Евгения Гланс-Барткевич и мастер польского пейзажа Хенрик Щиглиньский. Об остальной группе
художников можно найти только редкие упоминания, свидетельствующие об их участии в творческом процессе. Чаще
всего это были демобилизованные солдаты, которые, оставаясь в Лодзи, посвящали жизнь своему хобби – художественному искусству. Можно назвать имена художника Александра Ефимова, который не только занимался рисованием, но
и работал учителем, и Александра Дорофеева.
Но самым ярким представителем художественного мира Лодзи остаётся, конечно же, Екатерина (Катажина) Кобро, жена
Владислава Стшеминьского, который благодаря ей открыл
в себе художественный талант. Художница, которая искала
новые формы в художественном искусстве и в 20-х годах XX
века вместе со своими друзьями организовала группу „a.r.”.
Эта группа создавала скульптуры в стиле модерн и искала
галерею, которая захотела бы выставить работы молодых художников. Варшавские галереи не отважились предоставить
свои площади для работ твореческой группы „a.r.”, считая,
29
что они слишком абстрактные и шокирующие. А в родной
им Лодзи такую выставку всё же удалось организовать. Среди художников, которые прислали свои работы, были Жан
Арп, Фердинанд Легер, Карол Хиллер, Станислав Виткесич и Пабло Пикассо. Но основу составляли работы членов
группы „a.r.”: Екатерины Кобро, Владислава Стшеминьского, Хенрика Стажевского.
На выставке были представлены достижения артистов-модернистов со всего мира, и она вызвала огромный интерес,
а лодзинская группа наконец-то была признана критиками
искусства. Именно это событие привело к тому, что Лодзь
стала центром современного модернизма в искусстве. По
следам артистов группы „a.r.” пошли также архитекторы,
оставляя после себя на территории Лодзи великолепные здания и жилые комплексы в стиле модерн. Примером может
служить существующий до сих пор жилой район Монтвилла-Мирецкого, в котором жила позднее сама Екатерина Кобро со своей дочерью Никой.
Среди художников, связанных с семьёй Стшеминьских, был
и Болеслав Уткин, который родился в 1913 году в Москве,
а уже с 1914 года жил в Лодзи. В начале 30-х годов он познакомился с Владиславом Стшеминьским, который стал его
учителем. В 60-е годы он реконструировал работы Екатерины Кобро для лодзинского Музея искусств. Умер Болеслав
Уткин в Лодзи в 1993 году.
Русские школы
Русская образовательная система развивалась в Лодзи потихоньку, но систематически. В 1878 году русский язык был
введён как обязательный, а позже – как язык преподавания,
в результате чего из России дополнительно приехали школьные учителя, и их число в Лодзи значительно увеличилось. С
1879 года в Лодзи уже работали две русские средние школы
– мужская и женская. Мужская школа располагалась на улице
Николаевской (ныне ул. Сенкевича), а женская, правда только
с 1903 года, находилась на ул. Средней (ныне ул. Поморская).
Оба здания до сих пор сохранили свою образовательную
функцию. В помещении бывшей мужской гимназии сегодня
находится III, а в женской – IV общеобразовательные лицеи.
Важный вклад в развитие системы образования внесли также частные школы, которые были направлены на общее или
30
специализированное образование. Часто их хозяевами были
русские, и эти школы были очень популярны среди жителей
Лодзи и пользовались заслуженным уважением. В качестве
примера можно назвать школы Ивановой, Цирковской и
Яшуньской. В исследовательской работе Łódź. Dzieje Miasta
(под редакцией Рышарда Росина) находятся данные, которые говорят о том, что в 1912 году система русскоязычного
образования состояла из трёх школ с восьмью учителями и
общей численностью учеников 374 человека. Кроме того работала церковно-парафиальная школа с двумя учителями и
123 учениками, а также Александровская школа. Ситуация в
1913 году выглядела ещё лучше, и видно было, что русское
образование в Лодзи и дальше развивалось.
В 1912 году среди 23 школ, созданных при фабриках, была
и школа, работающая при фабрике Владимира Столярова. В
1914 году открылся и центр повышения квалификации русских учителей.
После Первой мировой войны кроме польских школ и далее
существовали школы для лодзинцев немецкого и русского
происхождения. Главной немецкой школой считалась Лодзинская немецкая гимназия (Lodzer Deutsche Gymnasium –
сокращённо LDG) и связанная с ней женская немецкая гимназия. В эти школы ходили и дети из еврейских, польских и
русских семей. Одной из выпускниц немецкой школы была
будущий профессор Лодзинского университета – Илия де
Лазари-Павловская, а частную школу Зимовского посещали
братья Столяровы.
После Первой мировой войны существовали две русские публичные школы и гимназия. К числу русских школ можно
также добавить и действующую с сентября 1893 года церковную школу (парафиальную), расположенную в пристроенном к церкви св.Ольги здании. На её занятия приходили не
только дети из православных семей, но и из семей с другим
вероисповеданием. Кроме церковной школы в Лодзи были
открыты также и частные школы, которые существовали
только в межвоенный период, и об их деятельности известно
сегодня немного.
С начала 20-х годов существовала также трёхлетняя гимназия, которая располагалась на ул. Дзельной, 40 (сегодня
это улица Нарутовича). С 1907 года на улице Миколаевской
(сегодня улица Килинского) находилась школа Пелагеи Цир-
31
ковской, которая функционировала также и после Второй
мировой войны. В работе Зигмундта Загурского, написанной
в 1924 году, посвящённой школам на территории Жечипосполитой Польши, в лодзинской гимназии Цирковской работали 9 православных учителей, 3 евангелиста и 1 католик.
Сама хозяйка гимназии была тоже православной, хотя не
установлено, кем была по происхождению – русской или же
немкой. Пелагея Цирковская, 1874 года рождения, имела диплом домашнего учителя, а в школе преподавала немецкий
язык, математику и географию.
В межвоенный период образовательной деятельностью
также занималось отделение Русского благотворительного
общества, расположенного в Лодзи на ул. Пиотрковской 91,
а в здании на ул. Складовой 15 организовавшее курсы русского языка. Во время немецкой оккупации представителям
русской диаспоры было позволено посещать учебные заведения, где для них создавались специальные классы. Как пишет Тадеуш Бояновский, в марте 1942 года были организованы два класса для 67 учеников, а в половине 1944 года таких
классов было уже три, а численность учеников выросла до
109. В этих классах работали два учителя.
Это обозрение является только своеобразным вступлением
к более широким исследованиям. Представленная здесь информация основана на записанных и в большинстве случаев опубликованных воспоминаниях. Здесь не представлена
активная и широкая деятельность Русского благотворительного общества, спортивных организаций и харцерства. Не
коснулись мы и деятельности Ирины де Лазари, семьи Зызыкиных, Столяровых и многих других, имена которых вписаны в историю культуры, образования и спорта города Лодзи,
и которые были известны также и за пределами Польши. Все
эти имена, некоторым знакомые, а для некоторых абсолютно
неизвестные, должны быть дополнены и именами тех, кто
сегодня живёт в Лодзи и с Лодзью связаны. Люди, без которых сегодняшняя „русская” Лодзь немыслима – Анастасия
Тыминьская и Павел Самохин. Их вклад в развитие русской
культуры в Лодзи нельзя переоценить.
Марчик Ковальчик,
выпускник Лодзинского университета
32
Сохранившееся здание женской гимназии на ул. Средней (сейчас ул. Поморская)
Istniejący do dzisiejszych czasów budynek gimnazjum żeńskiego mieszczącego się
przy ul. Średniej (obecnie Pomorskiej)
Здание бывшей мужской школы на ул. Николаевской (сейчас ул. Сенкевича)
Istniejący do dzisiejszych czasów budynek gimnazjum męskiego mieszczącego się
przy ul. Mikołajewskiej (obecnie Sienkiewicza)
33
Обложка книги, 1999 г.
Okładka książki o Katarzynie Kobro
wydanej w roku 1999
В этом доме на
ул.Сребжиньской, 75
в квартире 44 жила
Екатерина Кобро.
W tym budynku przy
ul. Srebrzyńskiej 75,
pod numerem 44
mieszkała Katarzyna
Kobro
34
Е. Кобро с мужем В. Стшеминьским
и Ю. Прибоcь.
K. Kobro z mężem W. Strzemińskim
i J. Przybosiem.
Работы Екатерины Кобро
Rzeźby Katarzyny Kobro
35
Леон Гомолицкий и его графические работы
Leon Gomolicki i jego pracy graficzne
Ия и Ирена де Лазари
в Лодзи в послевоенные
годы (слева)
Ija i Irena de Lazari w Łodzi
w latach powojennych
(od lewej)
Профессор Лодзинского
университета Ия де
Лазари-Павловская
Profesor Uniwersytetu
Łódzkiego Ija de LazariPawłowska
Работа Болеслава Уткина
(1913–1993) их Лодзинского
музея современного
искусства (слева)
Praca Bolesława Utkina
(1913–1993) znajdująca się
w Łódzkim Muzeum Sztuki
Współczesnej (od lewej)
Ольга Ольгина
Olga Olgina
36
В немецкой гимназии в Лодзи учились дети из православных семей
Do niemieckiego gimnazjum w Lodzi uczęszczały dzieci z prawosławnych rodzin
37
Игорь Сикирицкий в радиостудии в Люблине, 1944
Igor Sikirycki relacjonuje sesją KRN w Lublinie, 1944
Место захоронения поэта Григория Тимофеева на кладбище Долы в Лодзи
Grób poety Grzegorza Timofiejewa na Cmentarzu Komunalnym na Dołach w Łodzi
38
W wielokulturowej, łódzkiej
społeczności
Rosyjska społeczność, od ponad 150 lat obecna na
terenie Łodzi, nie bez powodu uważana jest za jedną
z czterech głównych grup narodowo-etnicznych, które
tworzyły wielkomiejską Łódź fabryczną.
Próba zaprezentowania spuścizny kulturalnej i oświatowej rosyjskiej społeczności w Łodzi jest problemem ze względu na trudności w dotarciu do dokumentacji archiwalnej oraz odpowiednim
jej przetłumaczeniu. Wiele dokumentów zostało wywiezionych
z Polski w skutek zarówno wojennych, jak i powojennych perturbacji, na szczęście jednak w łódzkim archiwum znajdują się
również wartościowe i jeszcze nieopisane dokumenty.
Na podstawie wspomnień opowiadanych kolejnym pokoleniom
oraz spisanych przez uczestników wydarzeń, ich dzieci, wnuki,
czy znajomych, dotrzeć możemy również do ciekawych informacji, które potwierdzają wpływ rosyjskiej, oraz – szerzej –
wschodniej kultury na społeczeństwo łódzkie i polskie. Wpływ
ten ma dwojaki charakter: bezpośredniej działalności łódzkich
Rosjan oraz prezentowania – zarówno przez Polaków, jak i Rosjan – społeczności łódzkiej dorobku kulturowego Rosji.
Diaspora rosyjska w większości składała się z pracowników administracji i wojska, jednak poza tymi dwiema grupami znaleźli
się również przedstawiciele oświaty, handlu oraz zwykli ludzie,
aktywnie uczestniczący w życiu społeczno–kulturalnym. Wszyscy oni pozostawili po sobie znaczący ślad, tworząc w Łodzi organizacje charytatywne, udzielając się w klubach sportowych,
pisząc, malując, dyskutując… Ważną, jeżeli nie najważniejszą
rolę w kształtowaniu społeczności Rosjan w Łodzi, spełniała cerkiew prawosławna oraz organizacje i stowarzyszenia przy niej
działające, zarówno w wieku XIX jak i XX.
Czasopisma
Ze względu na brak innych form przekazu Rosjanie, podobnie
jak inne mniejszości kulturowe, zaczęli publikować własne czasopisma. Na przełomie wieku XIX i XX wydawnictwa rosyjskie
zajmowały drugą pozycję wśród całej produkcji wydawniczej
39
i trzecią pozycję w drukach właściwych (z pominięciem dokumentów życia społecznego), co stanowiło wysoki procent w stosunku do nielicznej grupy Rosjan. Ukazywał się: „Lodzinskij
Listok”, „Łódzka Gazeta Ogłoszeń – Lodzinskaja Gazeta Objawlenij – Lodzer Anzeiger”, „Wremia – Czas – Zeit”, „Lodzinskij Listok Objawlenij”, „Lodzinskaja Mysl” oraz „Lodzinskaja
Żizń”. Publikacje te spotykały się z różnym zainteresowaniem,
przy czym niska popularność danego tytułu sprawiała, że część
periodyków w krótkim czasie została wycofana z druku. Ciekawostką jest fakt ukazywania się po 1910 roku gazet zajmujących
się tematyką paranormalną i higieną („Iskorki”, „Myśl” i „Tajnaja Nauka”). W okresie międzywojennym, staraniem Wydawnictwa Kompas wydawano w Łodzi rosyjskojęzyczne czasopisma
„Маяк” (czyli „Latarnia morska” – miesięcznik religijny ukazujący się w latach 1922–1939) oraz „Пособие для руководящих
кружками христианской молодежи” („Poradnik dla kierujących kółkami młodzieży chrześcijańskiej” – kwartalnik ukazujący się w 1930 roku). Najprawdopodobniej były to czasopisma
skierowane do rosyjskojęzycznych emigrantów, wśród których
łódzki Kościół Baptystów, do którego należało wydawnictwo,
starał się pozyskać nowych członków.
Kolejna gazeta zaczęła się ukazywać dopiero od 1950 roku i nosiła tytuł „Russkij Golos”. Był to organ prasowy powołanego
po wojnie Rosyjskiego Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego,
następcy założonego jeszcze w XIX wieku Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego. Ponieważ RTKO wskutek różnych problemów zostało rozwiązane, gazeta stała się organem kolejnego
Stowarzyszenia – „Zwienja” . Gazeta na swoich łamach kładła
nacisk na informacje dotyczące sztuki i kultury, a przedstawiane
w niej obszerne artykuły, związane przede wszystkim z literaturą
i teatrem, charakteryzował wysoki poziom. Nie mogło być inaczej, ponieważ jej redaktorem był prozaik i uznany dziennikarz
– Pantelejmon Jurjew.
Nie oznacza to jednak, że w okresie poprzedzającym II wojnę
światową wśród łódzkich Rosjan nie było osób uzdolnionych literacko. Na łamach przeznaczonego dla kobiet, a redagowanego
we Lwowie miesięcznika „Oczag” publikowała między innymi
aktywna w wielu dziedzinach życia społecznego i kulturalnego
Irena Pawłowa.
Była ona działaczką Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego, jak również kierowała w Łodzi Komitetem Puszkinowskim.
40
Organizowała wieczory poetyckie, a także prowadziła audycje
radiowe. W kwietniu 1936 roku przeprowadziła wywiad z młodym rosyjskim poetą – Leonem Gomolickim, który po wojnie
osiadł w Łodzi i związał się z nią na całe życie. Był to pracownik
Uniwersytetu Łódzkiego oraz Wyższej Szkoły Aktorskiej, który
swoje teksty publikował między innymi w tygodniku „Kuźnica”.
Od urodzenia, czyli od 1908 roku, z Łodzią związany był Grzegorz Timofiejew – aktywny uczestnik życia literackiego, redaktor pisma „Prądy”, będącego organem Łódzkiego Klubu Literackiego, a jeszcze przed II wojną światową członek publikującej
w Warszawie, łódzkiej grupy poetów „Meteor”. W czasie okupacji był aktywnym działaczem podziemia kulturalnego, następnie
został więźniem obozów w Oświęcimiu oraz Mathausen–Gusen.
Kolejną ważną postacią był Igor Sikirycki – poeta, pisarz i satyryk, który poświęcił się przede wszystkim pracy dla najmłodszej
grupy czytelników – dla dzieci. Timofiejew, Gomolicki i Sikirycki
wielokrotnie nagradzani byli za swoje dokonania przez różnego
rodzaju organizacje i wydawnictwa, cenili ich również czytelnicy.
Zarówno w XIX jak i wieku XX ukazywały się w łódzkiej prasie
polskojęzycznej cieszące się popularnością przekłady utworów
Lwa Tołstoja, Antona Czechowa, Leonida Andrejewa, Fiodora
Sołoguba, Fiodora Dostojewskiego, Władimira Majakowskiego
i Aleksandra Wertyńskiego oraz innych twórców rosyjskich. Popularyzowanie dzieł literackich autorów rosyjskich w prasie łódzkiej jest przykładem na stosunkowo duże zainteresowanie sztuką
rosyjską, nie tylko wśród marginalnej ilościowo diaspory rosyjskiej, ale całej mieszanki narodowościowo–kulturowej Łodzi.
Teatr
Zaobserwować to można również w teatrze, gdzie pomimo braku
sceny rosyjskiej, sztuki autorów rosyjskich były z powodzeniem
grane w teatrach. Dużą popularnością cieszyły się wyreżyserowane przez Aleksandra Zelwerowicza: „Wiśniowy sad”, „Trzy
siostry”, „Wujaszek Wania”. Oprócz Czechowa wystawiano
również sztuki Mikołaja Gogola, Sergieja Najdienowa, Maksyma
Gorkiego, Lwa Tołstoja, Dymitra Mereżkowskiego. Od połowy
lat 90. XIX wieku goszczono również rosyjskie trupy aktorskie,
jak chociażby zespół dramatyczny, kierowany przez Jelizawietę
Gorejewą, która była aktorką Petersburskiego Teatru Cesarskiego. W 1900 roku wystąpiło w Łodzi tzw. Towarzystwo Rosyjskie
kierowane przez aktora i reżysera – Modesta Pisariewa.
41
W późniejszych latach, przed I wojną światową, zaistniał zespół
Wiery Komissarżewskiej. Przekrój spektakli prezentowanych
przez wyżej wymienione zespoły był bardzo szeroki. Grano nie
tylko dramaty rosyjskich twórców, ale również sztuki napisane
przez autorów zachodnich. Należały do nich między innymi sztuki Maurice’a Maeterlinka, Henryka Ibsena, Friedriecha Schillera.
Kierowane przez P.K. Lorenza Rosyjskie Towarzystwo Operowe
od 1 marca 1896 roku wystawiło w teatrze „Victoria” sześć oper
rosyjskich kompozytorów. W 1907 roku przyjechał do Łodzi zespół pod kierownictwem G.J. Scheina, który w dniach 5–11 maja
wystawił osiem oper, w tym Halkę Stanisława Moniuszki. Równie istotnym wydarzeniem były występy jednej z najsłynniejszych tancerek klasycznych – Tamary Karsawiny, czy też innych
gwiazd teatrów rosyjskich – Marii Michaiłowej i Very Korolli.
Zaraz po wojnie, w 1946 roku, utworzono teatr dla żołnierzy
rosyjskich, działał też amatorski teatr pod kierownictwem profesora Michaiła Konstantynowicza (prowadzącego również teatr
amatorski założony przy Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym), a w późniejszym okresie Teatr Towarzystwa Przyjaźni
Polsko‑Radzieckiej. Warto również przytoczyć fakt, że od roku
1945 do roku 1960 na scenach łódzkich teatrów państwowych
zaprezentowano ponad 50 różnych sztuk autorów rosyjskich.
Oprócz profesora Konstantynowicza, niewątpliwie bardzo znanymi i cenionymi osobistościami z dziedziny sztuki teatralnej
i operowej byli nauczyciele łódzkiej Wyższej Szkoły Muzycznej: prof. Olga Olgina‑Mackiewiczowa (artystka oraz pedagog
o wielkich zasługach dla kultury nie tylko łódzkiej, wychowawczyni m.in. śpiewaczki operowej Teresy Żylis-Gary i Teresy
Kubiak) oraz Grzegorz Orłow – również wychowawca znakomitych artystów, między innymi Delfiny Ambroziak, a także rodzina Wiłkomirskich.
Kultura i sztuka
W dokumentach i publikacjach odnaleźć można informacje o funkcjonowaniu pod koniec XIX wieku rosyjskich chórów. Znawca
tematu – Alfons Pellowski – wymienia rosyjski chór mieszany,
założony roku 1893, w którym śpiewali uczniowie uczęszczający do szkół elementarnych, Szkoły Aleksandryjskiej oraz studenci
Wyższej Szkoły Rzemieślniczej, jak również chór męski złożony
z nauczycieli szkół elementarnych. Innym chórem, wymienianym
przez Alfonsa Pellowskiego, był chór mieszany pod kierownic-
42
twem Władimira Łukasika, nauczyciela Szkoły Włókienniczo-Przemysłowej w Łodzi, który został założony przy Miejskim
Opiekuństwie i Towarzystwie Trzeźwości. W tym samym opracowaniu autor zamieszcza informacje o próbie zarejestrowania
w 1907 roku Towarzystwa Śpiewaczego „Mir”, o którego założenie starał się Gustaw Restel. W kalendarzu „Czas”, w spisie towarzystw artystycznych, widnieje informacja o funkcjonowaniu
Rosyjskiego Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego w Łodzi,
którego prezesem był podpułkownik N. K. Rezanow.
Wśród znanych solistów, w łódzkim pejzażu muzycznym widniał między innymi kompozytor Sergiusz Rachmaninow oraz
znani pianiści, tacy jak Aleksander Ziłoti, Wsiewołod Silvio Bujukli czy Ossip Gabryłowicz. Wśród skrzypków na uwagę zasługują przede wszystkim Karol Gregorowicz oraz Jakub Gurwicz.
Orkiestry wojskowe żywo uczestniczyły w organizowanych
w Łodzi koncertach, które odbywały się najczęściej w plenerze.
Na szczególną uwagę zasługuje orkiestra 37. Jekaterynburskiego Pułku Piechoty, której występy nagradzano gromkimi brawami. Inną łódzką orkiestrą wojskową była orkiestra Orkiestra
6. (Głuchowskiego) Pułku Dragonów. Do Łodzi przyjeżdżały
również orkiestry wojskowe z Piotrkowa Trybunalskiego, Gostynina, Końskich, Warszawy, Częstochowy i innych miast.
Do lat 90. łódzkimi orkiestrami dyrygowali przede wszystkim
Czesi, Polacy lub Niemcy, dopiero później dyrygentami orkiestr
byli Rosjanie, którzy najczęściej kończyli Warszawski Instytut
Muzyczny. W samej Łodzi Rosjanie otwierali swoje warsztaty
muzyczne, nauczając śpiewu i gry na różnych instrumentach,
o czym świadczyć mogą ogłoszenia z miejscowych gazet (np.
ogłoszenia Daniela Hermana – wiolonczelisty Opery carskiej
w Petersburgu).
W innych dziedzinach sztuki cenieni byli między innymi Witold
Wołczaski, który prowadził szkołę rysunku oraz rysownik i ilustrator Włodzimierz Zamarajew. Witold Wołczaski posiadał pracownię przy ulicy Zawadzkiej 14 (obecnie Próchnika), a do grona jego
uczniów należeli Teodora Trenkler-Skotnicka, Helena Eugenia
Glanc-Bartkiewicz oraz pejzażysta młodopolski – Henryk Szczygliński. O działalności pozostałej grupy artystów można znaleźć
jedynie wzmianki. Najczęściej byli to zdemobilizowani żołnierze,
którzy pozostając w Łodzi oddawali się pasji artystycznej. Można
tu wymienić nazwiska Aleksandra Dorofiejewa, czy Aleksandra
Jefimowa, łączącego pasję z pracą nauczyciela.
43
Najwybitniejszą przedstawicielką sztuk plastycznych jest niewątpliwie Katarzyna Kobro, żona Władysława Strzemińskiego,
który właśnie dzięki niej odkrył w sobie zdolności plastyczne.
Artystka, przedstawiająca nowe formy w sztuce, w latach 20. razem ze swoimi przyjaciółmi powołała do życia grupę „a.r.”. Grupa ta tworzyła modernistyczne rzeźby i poszukiwała galerii, która zechciałaby wystawić ich prace. Żadna z warszawskich galerii
nie zdecydowała się na otwarcie wystawy prac zebranych przez
grupę „a.r.”, uznając je zapewne za zbyt szokujące i abstrakcyjne, jednak udało się zorganizować taką wystawę w latach 30. XX
wieku w Łodzi – siedzibie grupy. Wśród artystów, którzy nadesłali swoje prace wymienia się Jeana Arpa, Ferdynanda Légera,
Karola Hillera, Stanisława I. Witkiewicza czy Pabla Picasso oraz
członków grupy „a.r.” – Katarzynę Kobro, Władysława Strzemińskiego, Henryka Stażewskiego. Na wystawie zaprezentowano dokonania artystów-modernistów z całego świata. Wystawa
wzbudziła duże zainteresowanie, a grupa zyskała przychylność
krytyków sztuk. Te wydarzenia spowodowały, że Łódź stała się
centrum światowego modernizmu w sztuce. W ślady artystów
z grupy „a.r.” poszli również architekci, pozostawiając na terenie
Łodzi znakomite budowle i osiedla w stylu modernistycznym,
jak chociażby istniejące do dziś osiedle Montwiłła-Mireckiego,
na którym mieszkała później Katarzyna Kobro wraz ze swoją
córką Niką.
Wśród artystów związanych z rodziną Strzemińskich znajduje
się Bolesław Utkin, urodzony w 1913 roku w Moskwie, a zamieszkały w Łodzi od 1914 roku. Na początku lat 30. poznał
Władysława Strzemińskiego, który został jego nauczycielem.
W latach 60. wykonał rekonstrukcję prac Katarzyny Kobro dla
Muzeum Sztuki miasta Łodzi. Zmarł w Łodzi w 1993 roku.
Szkolnictwo
Szkolnictwo rosyjskie rozwijało się w Łodzi powoli, ale systematycznie. W 1878 roku wprowadzono język rosyjski jako obowiązkowy, a następnie jako wykładowy, na skutek czego sprowadzono z Rosji jeszcze większą liczbę nauczycieli. Od 1879 roku
społeczeństwo łódzkie mogło cieszyć się z utworzenia dwóch
rosyjskojęzycznych szkół średnich – jednej męskiej, drugiej żeńskiej. Szkołę męską ulokowano przy ulicy Mikołajewskiej (obecnie Sienkiewicza), natomiast żeńską umieszczono w 1903 roku
przy ulicy Średniej (obecnie Pomorska) . Oba budynki pełnią do
44
dzisiaj swoje funkcję i mieszczą się w nich III Liceum Ogólnokształcące (w budynku dawnego Gimnazjum Męskiego) oraz IV
Liceum Ogólnokształcące (w budynku Gimnazjum Żeńskiego).
Istotny wkład w rozwój oświaty miały również szkoły prywatne,
które ukierunkowane były na kształcenie ogólne lub kierunkowe.
Właścicielami często byli Rosjanie, a szkoły pod ich kierownictwem cieszyły się dużym uznaniem. Wśród tych szkół można
wymienić szkoły Iwanowej, Cyrkowskiej czy Jaszuńskiej.
Dane zamieszczone w opracowaniu Łódź. Dzieje Miasta pod
redakcją Ryszarda Rosina, informują, że w roku 1912 rosyjskie
szkolnictwo elementarne reprezentowały trzy szkoły z ośmioma
nauczycielami i łączną liczbą uczniów 374 oraz szkoła cerkiewno-parafialna z dwoma nauczycielami oraz 123 uczniami, a także
Szkoła Aleksandryjska. Sytuacja w roku 1913 wyglądała jeszcze
inaczej i pokazywała, że oświata rosyjska w Łodzi, w dalszym
ciągu się rozwija. W roku 1912, wśród dwudziestu trzech szkół
przyfabrycznych, znalazła się również szkoła prowadzona przy
zakładach Włodzimierza Stolarowa. Warty odnotowania jest
również fakt utworzenia w 1914 roku rosyjskiego seminarium
nauczycielskiego.
Po I wojnie światowej, oprócz szkół polskich, w dalszym ciągu istniały szkoły dla łodzian narodowości niemieckiej, jak
i dla łodzian narodowości rosyjskiej. Najważniejszą niemiecką
szkołą było Lodzer Deutsche Gymnasium (Łódzkie Gimnazjum
Niemieckie, w skrócie LDG) oraz związane z nim żeńskie gimnazjum niemieckie, do których uczęszczali również Żydzi, jak
też Polacy i Rosjanie. Jedną z abiturientek szkoły niemieckiej
była późniejsza profesor Uniwersytetu Łódzkiego – Ija de Lazari-Pawłowska, z kolei do szkoły prywatnej Zimowskiego
uczęszczali bracia Stolarowowie. Po I wojnie światowej istniały dwie rosyjskie szkoły powszechne oraz gimnazjum Pelagii
Cyrkowskiej.
Do rosyjskich szkół należy zaliczyć działającą od września 1893
roku szkołę przyparafialną, znajdującą się w budynku przytułku
przy cerkwi św. Olgi. Uczęszczały do niej, podobnie jak do LDG,
zarówno prawosławne dzieci, jak i wyznawcy innych religii.
Oprócz szkoły parafialnej w Łodzi utworzone zostały również
szkoły całkowicie prywatne, które istniały tylko w okresie międzywojennym, a o ich działalności niewiele wiadomo. Od początku lat 20. funkcjonowało również 3 klasowe gimnazjum, mające
swoją siedzibę przy ulicy Dzielnej 40 (obecnie Narutowicza). Od
45
1907 roku, przy ulicy Mikołajewskiej 111 (obecnie Kilińskiego),
otworzona została szkoła Pelagii Cyrkowskiej, która funkcjonowała również po wojnie. Według opracowania z roku 1924,
sporządzonego przez Zygmunta Zagórskiego, który zebrał informacje dotyczące szkół mieszczących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w łódzkim gimnazjum Cyrkowskiej pracowało
dziewięć osób prawosławnych, trzy – wyznania ewangelickiego
i jeden katolik. Właścicielka Gimnazjum była, według przypuszczeń Krzysztofa Baranowskiego, pochodzenia rosyjskiego lub też
niemieckiego, a wyznania prawosławnego. Cyrkowska, urodzona
w 1874 roku, posiadała dyplom domowej nauczycielki, a w szkole
nauczała niemieckiego, matematyki i geografii.
W okresie międzywojennym działalność oświatową prowadził
również łódzki oddział Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego, mieszczący się w Łodzi na ulicy Piotrkowskiej 91, który w budynku na ulicy Składowej 15 organizował kursy nauki
języka rosyjskiego. Podczas okupacji niemieckiej mniejszości
rosyjskiej pozwolono uczęszczać do placówek oświatowych,
w których tworzono dla nich specjalne klasy. Jak pisze Tadeusz
Bojanowski, w marcu 1942 roku stworzono dwie klasy dla 67
uczniów, a w połowie 1944 roku istniały już trzy klasy, łącznie
dla 109 uczniów, których kształciło dwóch nauczycieli.
Ten krótki przegląd dziejów mniejszości rosyjskie w Łodzi stanowi jedynie wstęp do szerszych badań. Przedstawione materiały opierają się na spisanych i, najczęściej, opublikowanych
wspomnieniach. Nie została w nim zaprezentowana szeroka
działalność Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnego, organizacji sportowych, harcerstwa. Nie wspomniałem o działalności
Iriny de Lazari, rodziny Zyzykinów, Stolarowów i wielu innych,
którzy zapisali się w annałach kultury, oświaty i sportu łódzkiego, a którzy znani byli również na arenie międzynarodowej.
Wszystkie te nazwiska, dla niektórych bardziej znajome, dla innych nieznane, uzupełnione powinny zostać o osiągnięcia osób,
które żyją obecnie w Łodzi i z Łodzią są związane. Osób, bez
których obecna rosyjska Łódź nie mogłaby istnieć – Anastazji
Tymińskiej oraz Pawła Samokhina. Ich wkład w rozwój kultury
rosyjskiej w Łodzi jest nie do przecenienia.
Marcin Kowalczyk
Absolwent UL
46
Bibliografia:
Anders B., Przecław Smolik. Organizator łódzkiego życia artystycznego
(Działalność w latach 1929–1933), praca magisterska, maszynopis
w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego.
Baranowski K., Średnie szkoły ogólnokształcące mniejszości narodowych
w Łodzi w okresie drugiej Rzeczypospolitej, [w:] T. Jałmużna, „Rola
szkolnictwa łódzkiego w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi
w XX wieku. Tradycje i współczesność łódzkich szkół”, Łódzkie
Towarzystwo Naukowe, Łódź 2001.
Bojanowski T., Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej
(1939–1945), praca habilitacyjna wydana przez „Acta Universitatis
Lodziensis”, Łódź 1992.
Chudobiński M., Utalentowana szkoła, „Ziemia Obiecana”, nr 5/2008.
Chadubiński M., W dawnej Łodzi, „Ziemia Łódzka”, nr 1/2008.
„Czas. Kalendarz na rok 1913”, Łódź 1902.
Cieślak L., Kultura muzyczna w Łodzi wielonarodowej XIX–XX wieku
[w:] P. Samuś (red.), „Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX–XX wieku.
Sąsiedzi dalecy i bliscy”, Łódź 1997.
Delfas H., Parafia prawosławna w Łodzi (1884–1914), „Rocznik Łódzki”,
nr 50, r. 2003.
Filanowski B., Od a.r. po ms2 – czyli jak awangarda trafiła do Łodzi,
www.fabrykancka.pl
Górski I., Rosyjska europejskość, „Ziemia Łódzka”, nr 3/2007
Górski I., Rosjanie ziemi łódzkiej, „Ziemia Łódzka”, nr 8/2004.
Grzejszczak Ł., Kolonia Apellesowa „przed wielkim jutrem”. Z dziejów
plastyki łódzkiej w latach 1890–1918, „Kronika miasta Łodzi”, nr 2/2006,
Łódź.
Krygier K., Rosjanka–Łodzianka–Europejka. Katarzyna Kobro – wielkość
niedoceniona, „Kronika miasta Łodzi”, nr 2/2006, Łódź.
„Księga adresowa miasta Łodzi i województwa łódzkiego z informatorami.
Rocznik 1937–1939”, Łódź b.d.,
Mochola A., Szkolnictwo rosyjskie w Polsce, www.mochola.org
Nowakowska I., Łódzkie szkoły średnie pod koniec XIX i na początku XX
wieku, [w:] „Wędrownik. Biuletyn Krajoznawczy RPK PTTK w Łodzi”, nr 1
(363)/2000.
Pellowska–Chudobińska B., Jak to w Łodzi wspólnie muzykowano, „Ziemia
Łódzka”, nr 8/2009.
Pellowski A., Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918, Łódź 1994.
Rosin R. (red.), Łódź. Dzieje miasta, Warszawa–Łódź 1980.
Stefański K., Gmachy użyteczności publicznej w Łodzi.
Strzałkowski J., Słownik artystów łódzkich, Łódź.
Stolińska–Pobralska N., Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej
Łodzi, Łódź 2002.
Włodkowski L., Z dziejów szkolnictwa w Łodzi. Od szkoły parafialnej
do akademickiego miasta, „Kronika miasta Łodzi”, Łódź 2000, nr 2/2000.
Zagórowski Z., Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych,
seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz
szkolnych, Książnica Polska, Lwów–Warszawa 1924.
47
Wojtkowiak S., Łódzkie narodowości [w:] A. Gałecki (red.), „Łódź
wielonarodowa i wielowyznaniowa a idea tolerancji”, Łódź 1997.
Woźniak K., Życie kulturalne i oświatowe w Łodzi w XIX i XX wieku
(do 1939 r.) [w:] S. Gala (red.), „Rola nauczycieli łódzkich w tworzeniu
dziedzictwa kulturowego Łodzi”, Łódź 1998.
„Ziemia Łódzka”, nr 12/2005, s. IV J. S. Witkiewicz, Leksykon operowy, Warszawa 2000.
www.pl.wikipedia.org
www.stat.gov.pl
48
Сердцу милая Беловежа
Беловежская пуща является самым старым
национальным парком Европы. О существовании
девственного леса упоминает уже Ипатьевская
летопись в 983 году. В XII веке здесь жил Владимир
Мономах ( правил в 1113–1125 гг. ), а в XIII и в начале
XIV века этой территорией владели литовские
князья. Пуща вошла в состав Речи Посполитой во
время правления Владислава Ягелло, устроившего
здесь охотничий двор. Самым старым объектом
в Беловеже является обелиск в память об охоте
здесь в 1752 году короля Августа III из Саксонской
династии. На памятнике описана церемония охоты
на немецком и польском языках.
После третьего раздела Польши Беловежская пуща вошла
в состав Российской Империи, но первый русский монарх
прибудет сюда лишь спустя 65 лет, ведь сначала эта территория была отдана в аренду на 50 лет князю Михаилу Кутузову.
Беловежская пуща сильно пострадала в результате военных
действий во время войны с Наполеоном, а охотничий домик
Августа III был сожжён.
Открывателем прелестей пущи стал Александр II, в октябре 1860 года прибывший сюда для „встречи без галстуков”
с принцами из немецких государств, с которыми Россия
всегда поддерживала хорошие отношения. Охота в беловежских лесах была частью большого политического плана, связанного с восстановлением влияния России в Европе
после поражения в Крымской войне (Россия против коалиции Франции, Англии, Турции и Сардинии), и своего рода
прелюдией к переговорам в Варшаве, где к Александру и
немецким принцам должны были присоединиться прусский регент Вильгельм и австрийский император Франц
Иосиф.
Император поселился в доме гродненского генерал-губернатора (ныне он является самым старым зданием в Беловеже), иностранных принцев разместили в жилище немецкого
купца. По случаю пребывания государя в Беловеже жителей
49
окрестных деревень угощали бесплатной едой и напитками,
а ночью небо озаряли великолепные фейерверки.
После этой охоты Беловежа вошла в моду в семье Романовых. К примеру, в 1875 году здесь охотился сын Александра
II Владимир, в 1879 – великий князь Николай Николаевичмладший с принцами Александром Ольденбургским и Евгением Лейхтенбергским. Кроме того, Александр II начал
проявлять заботу о пуще, запретив охоту на зубров и бесконтрольную вырубку деревьев.
Однако настоящий расцвет Беловежи начнётся после 1888
года, когда эта местность и окружавшая её пуща станут личной собственностью Александра III. Годом позже император
поручил архитектору Николаю де Рошфору постройку охотничьего дворца. Строительство было закончено в 1894 году.
Наследник престола – будущий Николай II – писал, что резиденция находилась в живописном и располагающем к уединению месте, „где есть огромные деревья и чудные леса,
порой напоминающие индийские джунгли”. Находящуюся
на возвышенности постройку украшали две башни: на одной из них был герб Российской империи. Ещё один герб из
цветов и низкого кустарника был высажен на клумбе перед
дворцом.
На территории резиденции появился дом для свиты с биллиардным залом и ванными комнатами. Здесь также были
прачечная, конюшня для 40 лошадей, кладовая, пекарня,
сторожевая будка, навес для взвешивания и разделки птицы.
Появилась здесь и электростанция, на которой остановимся чуть подробнее. Она производила электричество для освещения дворца и прилегающей к нему территории и была
оснащена биологическими фильтрами для очиcтки воды
в дворцовом водопроводе, берущем воду из близлежащего
пруда. Электростанция исправно работала в годы II мировой войны, а немцы закупили для неё современное оборудование в самом Париже. Перед отступлением из Беловежи
оккупанты вывезли самое ценное оборудование в Германию,
а остальное продали местным жителям. После войны попытки ввести электростанцию в действие не имели успеха.
Ныне это здание, принадлежащее Беловежскому национальному парку, является жилым помещением.
Итак, вернёмся к Беловеже конца XIX века. Управляющий
всем этим большим хозяйством – гофмаршал двора – по-
50
селся в кирпичном двухэтажном доме. В 1895 году на территории резиденции появился сад (проект Валерия Кроненберга), ограда которого напоминала решётку Летнего сада в
Петербурге.
В то время как внешний вид дворца не отличался ничем особенным, его внутреннее убранство поражало роскошью и
утончённостью, хотя Александр III запретил использовать
золото, серебро, бронзу и шёлк. Желая, чтобы используемое
для отделки дерево приобрело однородный тёмный цвет, мастера его сначала вымачивали в воде, а потом просушивали.
Дверные и оконные ручки, а также канделябры были изготовлены из смеси бронзы с отполированным чернёным железом. Во избежание скрипа под паркетом был помещён тонкий слой сухого песка. Изящная мебель, обитая бумажной
и льняной материями, была сделана из дуба, ясеня и ореха,
растущих в Беловежской пуще. Некоторые комнаты отличались оригинальной отделкой, например, в одной из них на
мебели и стенах были наклеены старые почтовые марки из
разных стран, а в другой – игральные карты. Дворцовые помещения носили довольно оригинальные названия : „Ночь”,
„Заря” „Маки”, „Со львом” или „Беседка”. Стенную роспись
выполнили мастера из Императорской академии художеств.
Николай выразил своё восхищение интерьером в письме королеве Виктории: „Дворцовые помещения – простые, удобные и со вкусом оформленные – устроены так хорошо, что
не оставляют желать лучшего. Архитектор граф де Рошфор
не упустил ни одной детали, в результате достигнув совершенства”.
Романовы финансировали и строительство православной
церкви Николая Чудотворца, в 1880-е годы находившейся в
таком плачевном состоянии, что её стены пришлось подпирать брёвнами. Такой церковь увидел великий князь Михаил
Николаевич, внук Николая I, который сообщил Александру
III о положении православного прихода. Император, человек
очень религиозный, решил финансировать эту постройку из
личных средств.
Последний визит Александра III в Беловеже имел место с 21
августа по 3 сентября 1894 года. Государь приехал с женой
Марией Фёдоровной, дочерью Ольгой, сыновьями Николаем
и Михаилом, братом Владимиром, королевичем Николаем
Греческим, кузеном Михаилом и ближайшей свитой, поэто-
51
му жизнь резиденции была „тихой и спокойной”. Александр
III и Мария Фёдоровна просыпались в 8 утра и вдвоём пили
кофе на балконе. Государь чувствовал себя настолько непринужденно, что в утренние часы носил халат. Даже после 28
лет брака в нежных взглядах и поведении супругов ощущалась любовь.
Не было ни приёмов, ни представлений императору, не было
даже военного оркестра, который скрашивал бы царское уединение. По желанию императора, не выносящего вмешательства в жизнь его семьи, охрана резиденции была сведена
к минимуму. Оставить резиденцию без защиты было невозможно, поэтому её пытались сделать „невидимой”, чтобы гости Беловежи не чувствовали присутствия всевидящего ока.
К десяти часам вечера вокруг дворца выставлялись часовые,
но на рассвете конвой покидал свои посты, а квартирующая
в Беловеже пехота использовалась для облав на охоте. Охрана ограничивалась дворцовой полицией: у входа в парк
нижние чины наблюдали за входящими, пропуская членов
свиты, придворную прислугу, а также тех, кому были выданы билеты на вход в парк и во дворец. На парадном крыльце
дворца находился швейцар с несколькими помощниками. В
коридорах не было ни караула, ни часовых, и только дворцовые служители охраняли вход в личные покои императорской семьи. Александр III оказывал безграничное доверие
своему окружению, хотя террористы часто покушались на
жизнь европейских монархов, а русскому императору приходилось бороться с нигилистами, которым удалось убить его
отца Александра II.
Последний визит императора был омрачён его прогрессирующей болезнью почек, причиной которой был, скорее всего,
сильный удар в спину во время крушения императорского
поезда в 1888 году. Александр III всегда был крупным и здоровым человеком, настоящим русским богатырём. Однако
в 1894 году окружающие были поражены изменениями облика царя: он был бледен, похудел, а выражение лица было
тоскливое и страдальческое.
Болезненное состояние Александра III усиливалось: в первые дни своего отдыха государь отстаивал обедню, но выходя
из церкви, опирался на руку императрицы. Хотя официальных бюллетеней о состоянии здоровья царя не издавалось,
людская молва только об этом и говорила. Лечащему врачу
52
удалось уговорить царя переменить влажный климат Беловежи на более сухой – спальский. Провожавшие царскую
семью „чуяли беду”, осознавая, что государь тяжело болен.
Выражение его лица было спокойным, но голос ослабел. Заметно было, что он физически страдает, и чувствовалось,
что Александр III прощался с окружающими навсегда.
Следующий российский император Николай II также очень
любил Беловежу, куда он c семьёй обычно приезжал в начале
сентября. Для него она была связана с самыми милыми сердцу воспоминаниями, поэтому он не хотел допускать сюда никого, кто мог бы нарушить семейную идиллию. Одним из таких людей был немецкий кайзер Вильгельм II, неоднократно
выражавший желание поохотиться на территории Беловежской пущи, но Николай пропускал его намёки мимо ушей, не
желая, чтобы их семейную гармонию нарушал человек, не
очень приятный ему и его жене. Император как-то со смехом
сказал своему министру двора: „Опять он напрашивается в
Беловежу, но я сделал вид, что ничего не понимаю”.
Поездки царской семьи в пущу завершились в 1912 году,
но сам император в последний раз посетил резиденцию 23
июня 1915 года. Ситуация на фронте была очень серьёзной:
русские войска отступали из-за нехватки необходимого снаряжения. Зная, что его любимая Беловежа находится под
угрозой, Николай решил посетить дорогой сердцу уголок.
Когда император сообщил о своих намерениях жене, Александра Фёдоровна выразила надежду,что её муж приятно
проведёт время в „нашей милой Беловеже”. Посетив резиденцию, Николай написал, что чувствовал себя „одиноким и
грустным”, но вид „дома и наших славных комнат” ободрил
его. Император признался, что ему удалось „забыть о настоящем и вновь пережить минувшие дни”.
Царские времена можно с полным правом назвать „золотым
веком” Беловежи. Появление царской резиденции в Беловежской пуще способствовало развитию региона. В 1894
году было начато строительство первого этапа железной дороги от Бельска Подляского до Беловежи. В 1897 году вблизи дворцового парка появилась станция Беловежа–Дворец,
и местность получила железнодорожное сообщение с Белостоком и Варшавой. В 1903 году была построена вторая
станция – Беловежа–Товарная. Обе станции благополучно
просуществовали до начала 1990-х годов, когда руководство
53
польских железных дорог, несмотря на протесты местных
жителей, ликвидировало это сообщение из-за его нерентабельности.
Ныне перед Польшей стоит трудная задача сохранения Беловежской пущи. Журналист „Газеты Выборчей” Адам Вайрак, занимающийся вопросами экологии, считает, что расцвет пущи пришёлся на царские времена, поскольку тогда
„обязывал принцип равновесия в природе. Можно было
пользоваться её дарами при условии, что не нарушался баланс в природе. И монархи, и местные жители пользовались
дарами пущи. И, кроме того, они же отвечали за охрану природы”. Поэтому, по мнению журналиста, сегодня нужна правительственная программа, „дающая пуще и её жителям возможности, которые они не получали со времён царствования
последнего императора”.
Виолетта Верницкая
54
Вид дворца со стороны парка, нач. XX в.
Widok na pałac myśliwski od strony parku, początek XX w.
Въездные ворота в резиденцию, нач. XX в.
Brama wjazdowa do rezydencji, pocz. XX w.
55
Один из залов дворца, нач. XX в.
Wnętrza Palacu
Бильярдная комната во дворце, нач. XX в.
Pokój do gry w bilard
56
Охотничий дворец, фронтальный вид, нач. XX в.
Pałac myśliwski od frontu
Сохранившийся дом гродненского губернатора
Zachowany po dzień dzisiejszy dom gubernatora
57
Здание электростанции в первой половине 30-х годов XX века
Budynek elektrowni w pierwszej połowie lat trzydziestych ubiegłego wieku
Здание
электростанции
в первые годы
после постройки
и вид в наши дни.
Elektrownia
w pierwszych latach
po wybudowaniu
i obecny wygląd
budynku.
58
Церковь Николая Чудотворца, 2009
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy
Один из залов „Царского ресторана”
W jednej z sal restauracji „Carskiej”
59
Сегодня портрет царя украшает
ресторан „Царский”
Portret cara na honorowym miejscu
w dzisiejszej restauracji „Carskiej”
Вид со стороны железной дороги, по которой ездил царский поезд
Widok od strony torów, którymi poruszał się carski pociąg
Бывшая железнодорожная станция, сегодня – „Царский ресторан”
Dawny dworzec kolejowy, obecnie – Restauracja Carska
60
Złoty wiek Białowieży
Zwyczaj organizowania polowań carskich w Białowieży
zapoczątkował panujący w latach 1856–1881
Aleksander II z dynastii Romanowów. Car podczas
swojej pierwszej wizyty na ziemiach polskich wziął
udział w polowaniu w okolicach malowniczej wsi
Białowieża, usytuowanej w samym sercu puszczy.
Tereny te oczarowały Aleksandra II równie mocno jak
wcześniej władców litewskich i polskich. Aleksander III,
a następnie Mikołaj II również chętnie tu przyjeżdżali
z najbliższą rodziną, by odpocząć od życia dworskiego.
Romanowowie traktowali Białowieżę i jej okolice jak
własny dom, troszcząc się o ich dobrostan.
O walorach Puszczy Białowieskiej można odnaleźć wzmianki
już w latopisie Ipatiewskim z 983 roku. W XII wieku na tych
terenach rezydował wielki książę Rusi Kijowskiej, Włodzimierz
II Monomach. Pod koniec XIII i w XIV wieku rejonem puszczy
władali litewscy książęta. W wyniku unii polsko-litewskiej, tereny te zostały podporządkowane władcom z dynastii Jagiellonów,
zapoczątkowanej przez Władysława Jagiełłę. Król ten na terenie
Puszczy Białowieskiej wzniósł myśliwski dwór, który niestety
nie zachował się do naszych czasów.
Po śmierci ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta Augusta, rozpoczęły się rządy władców elekcyjnych. Zwłaszcza Wettinowie
upodobali sobie te tereny. Najstarszym obiektem w Białowieży
jest obelisk, upamiętniający polowanie zorganizowane przez Augusta III Sasa w roku 1752. Na pomniku, w językach polskim
i niemieckim, znajduje się opis łowów.
Po trzecim rozbiorze Polski Puszcza Białowieska znalazła się
na terenie Imperium Rosyjskiego. Podczas wojen napoleońskich
znacznie ucierpiała, a domek myśliwski Augusta III Sasa został
spalony.
Dopiero po ponad sześćdziesięciu latach, gdy owe tereny zostały oddane w dzierżawę Michaiłowi Kutuzowowi, przybył tutaj
pierwszy monarcha z rodu Romanowów, Aleksander II, rozpoczynając „złoty wiek” Puszczy. Przybył w październiku 1860
roku, by w nieformalnych okolicznościach spotkać się z ksią-
61
żętami państw niemieckich, z którymi Rosja tradycyjnie utrzymywała dobre stosunki. Zorganizowane wówczas polowanie
było częścią szerzej zakrojonego planu politycznego związanego z odzyskaniem wpływu Rosji w Europie po klęsce w wojnie
krymskiej i swoistym wstępem do mających się odbyć w Warszawie rozmów, gdzie do cara Aleksandra i książąt niemieckich
mieli dołączyć regent Prus książę Wilhelm Hohenzollern oraz
cesarz Austrii Franciszek Józef.
W czasie pierwszego pobytu cara zakwaterowano w domku grodzieńskiego generał-gubernatora (obecnie jest to najstarszy domek w Białowieży), a zagraniczni książęta zamieszkali w domu
należącym do niemieckiego kupca. Z okazji wizyty tak znamienitych gości dla okolicznych mieszkańców zorganizowano poczęstunek, a wieczorami niebo rozświetlały fajerwerki.
Po tym owym pamiętnym polowaniu wśród Romanowów zapanowała moda na Białowieżę. W następnych latach przyjeżdżali
tu inni członkowie dynastii – w 1875 roku syn Aleksandra II,
Włodzimierz, w 1879 – wielki książę Mikołaj Mikołajewicz
młodszy wraz z książętami Aleksandrem Oldenburskim i Eugeniuszem Leuchtenbergskim.
Warto podkreślić, że Aleksander II wykazywał wielką dbałość
o puszczańskie tereny, zakazując polowania na żubry i niekontrolowanej wycinki drzew.
Prawdziwy rozkwit Białowieży nastąpił po roku 1888, gdy puszcza stała się osobistą własnością Aleksandra III, który rok później zlecił architektowi Mikołajowi de Rochefortowi wzniesienie
pałacu myśliwskiego. Budowę ukończono w 1894 roku. Jak opisywał rezydencję następca tronu – przyszły Mikołaj II – znajdowała się ona w „malowniczej” i „skłaniającej ku samotności”
okolicy, w której są „przepiękne lasy”, drzewa „wyrastają naprawdę ogromne”, a „niektóre miejsca przypominają indyjskie
dżungle”. Usytuowaną na podwyższeniu rezydencję zdobiły
dwie wieże, na jednej z nich znajdowało się godło Cesarstwa
Rosyjskiego. Jeszcze jedno godło z kwiatów i krzewów zostało
wysadzone na klombie przed pałacem.
Wzniesiono też dom dla świty, w którym były nawet łazienki i sala
bilardowa. Na terenie rezydencji znajdowały się między innymi:
domek dozorcy, stajnia dla czterdziestu koni, wiata dla ważenia
i sprawiania upolowanego ptactwa pralnia, piekarnia, spiżarnia,
elektrownia pozwalająca oświetlić carski pałac i przylegający do
niego teren oraz zasilająca nowoczesną konstrukcję, mieszczącą
62
filtry biologiczne do oczyszczania wody pobieranej przez wodociąg pałacowy z pobliskiego stawu. Marszałek dworu, zarządzający całym gospodarstwem miał do dyspozycji dwupiętrowy, ceglany dom. W roku 1895 przy carskiej rezydencji pojawił się ogród
projektu Walerego Kronenberga, z ogrodzeniem wzorowanym na
ogrodzeniu otaczającym Ogród Letni w Petersburgu.
Zanim przystąpiono do urządzania wnętrz pałacu, stroniący od
przepychu Aleksander III zakazał używania złota, srebra, brązu
i jedwabiu. Gustowny wystrój wnętrz rezydencji świadczył, że
można zrezygnować z drogich surowców, a mimo to osiągnąć
spektakularny efekt. W urządzaniu wnętrz wykorzystano wszystkie gatunki puszczańskich drzew, dla nadania drewnu jednolitego odcienia moczono je i osuszano. Pod parkietem umieszczono cienką warstwę suchego piasku, żeby uniknąć skrzypienia
podłogi. Meble zostały wyprodukowane z puszczańskich dębów
i olch, a ich gustowne obicia wykonano z lnu i bawełny. Niektóre
pomieszczenia miały szczególnie oryginalne wykończenie – na
przykład ściany i meble jednego pokoju były oklejone starymi
znaczkami pocztowymi z różnych krajów, a innego – kartami do
gry. Pokoje nosiły oryginalne nazwy: „Noc”, „Zorza”, „Maki”,
„Z lwem” czy „Altanka”. Wszystkie malowidła ścienne, przedstawiające fantastyczne leśne obrazki, wykonali artyści z Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu.
Mikołaj wyraził swój zachwyt wystrojem pałacu w liście do
królowej Wiktorii: „Jeśli chodzi o wnętrza, to są tak urządzone,
że nie pozostawiają absolutnie nic do życzenia – są proste, gustowne i wygodne. Hrabia Rochefort, architekt, który budował
ten domek, zadbał również o umeblowanie poszczególnych pomieszczeń do najmniejszego szczegółu, osiągając w tej kwestii
całkowitą perfekcję”.
Romanowowie sfinansowali również budowę prawosławnej cerkwi pod wezwaniem Mikołaja Cudotwórcy. Poprzednia świątynia w latach 80. XIX wieku znalazła się w tak opłakanym stanie, że jej ściany trzeba było podpierać drągami. Przebywający
w tym czasie w Białowieży wielki książę Michał, wnuk Mikołaja I, przerażony widokiem cerkwi udał się do Aleksandra III i poinformował go o sytuacji parafii prawosławnej. Car, człowiek
bardzo religijny, zdecydował się sfinansować budowę nowej
świątyni z własnych środków.
Ostatni pobyt Aleksandra III w Białowieży trwał od 21 sierpnia do
3 września 1894 roku. Car przybył tutaj z żoną Marią Fiodorowną,
63
córką Olgą, synami Mikołajem i Michałem, bratem Władimirem,
królewiczem Mikołajem Greckim i kuzynem Michałem. Romanowowie przyjeżdżali z nieliczną świtą, więc wiedli życie „ciche
i spokojne”. Aleksander III i Maria Fiodorowna budzili się około 8
rano i razem pili kawę na balkonie. Cesarz czuł się na tyle swobodnie, iż w godziny poranne spędzał przyodziany w bonżurkę. Czułe
spojrzenia i mowa ciała zdradzały, iż nawet po 28 latach związku
uczucia pomiędzy cesarzem, a jego żoną nie wygasły.
Nie było żadnych przyjęć czy tradycyjnej orkiestry wojskowej,
umilającej czas carskiej rodzinie. Zgodnie z życzeniem Aleksandra III, nie znoszącego jakiejkolwiek ingerencji w prywatność
rodziny, ochrona rezydencji miała być minimalna i wręcz niewidzialna. Sprowadzeni z Warszawy żołnierze Kozackiego Wojska Kubańskiego pełnili wartę od godziny dwudziestej drugiej
do świtu, a dwie kompanie piechoty, stacjonujące w Białowieży szły w nagonce na polowaniu. Dostępu do rezydencji broniła
policja pałacowa, sprawdzająca tożsamość osób wchodzących
i wychodzących na teren parku. Przy głównym wejściu do pałacu zawsze stał portier z kilkoma asystentami. W korytarzach
rezydencji nie było żadnej ochrony, wejścia do osobistych pokoi rodziny carskiej strzegła tylko obsługa pałacu. Najwidoczniej Aleksander III wykazywał wręcz bezgraniczne zaufanie do
swoich pracowników, chociaż na życie europejskich monarchów
czyhali zamachowcy, a sam Aleksander III musiał stawiać czoła nihilistom, którzy przecież, po wielu latach nieudanych prób,
w końcu zamordowali jego ojca, Aleksandra II.
Na wizycie Aleksandra III w 1894 roku kładła się cieniem postępująca choroba nerek cesarza, spowodowana najprawdopodobniej urazem po wykolejeniu się pociągu kilka lat wcześniej,
w roku 1888. Cesarz, który dotychczas wyglądał niczym prawdziwy siłacz rodem z rosyjskiej bajki: mocny, o imponującej posturze, potrafiący rozerwać talię kart czy zgiąć widelec na pół,
przerażał bladością, wychudłą twarzą i sylwetką oraz malującym
się na twarzy cierpieniem.
W Białowieży stan monarchy uległ widocznemu pogorszeniu:
w pierwszych dniach pobytu Aleksander wystawał całą mszę
i samodzielnie wychodził z cerkwi, ale już wkrótce musiał opierać się na ramieniu żony. Chociaż nie ukazywały oficjalne komunikaty o zdrowiu cesarza, choroba monarchy nie stanowiła
tajemnicy, więc temat stanu jego zdrowia nieustannie powracał
w rozmowach pracowników rezydencji.
64
Wreszcie osobistemu lekarzowi udało się namówić Aleksandra do
zmiany wilgotnego białowieskiego klimatu na bardziej suchy –
spalski. Odprowadzający rodzinę carską na pociąg „przeczuwali
katastrofę”, zdając sobie sprawę, iż monarcha jest poważnie chory.
Wyraz jego twarzy był nadal spokojny, ale głos znacznie osłabł.
Cesarz wyraźnie cierpiał, a wszyscy obecni czuli, iż Aleksander
III żegna się ze nimi na zawsze. Zmarł w listopadzie 1894 roku.
Następny cesarz – Mikołaj II – też pokochał Białowieżę, dokąd
przyjeżdżał wraz z rodziną, zazwyczaj we wrześniu. Puszczańska rezydencja była związana z najmilszymi sercu wspomnieniami, więc Mikołaj II starannie dobierał gości. Nie darzył sympatią
i starał się unikać niemieckiego cesarza Wilhelma II, którego
postrzegał jako człowieka nerwowego, pretensjonalnego i pompatycznego, potrafiącego wyprowadzić z równowagi każdego,
kto miał z nim do czynienia; mającego też ciągoty do posiadania
władzy absolutnej. Cesarz Wilhelm wielokrotnie wyrażał chęć
odwiedzenia puszczańskiej rezydencji. „Znowu wprasza się do
Białowieży – mówił Mikołaj II naczelnikowi kancelarii ministra
dworu – a ja udaję, że nie rozumiem, do czego on zmierza”.
Rodzina cesarska w komplecie po raz ostatni bawiła w Białowieży we wrześniu 1912 roku. Mikołaj II odwiedził ukochaną
rezydencję sam 22 czerwca 1915 roku, podczas pobytu w Stawce Naczelnego Dowódcy w Baranowiczach. Sytuacja na froncie
była wręcz katastrofalna – brak amunicji powodował, że armia
rosyjska wycofywała się w głąb Cesarstwa. Zdając sobie sprawę,
iż Białowieża może już wkrótce znaleźć się w rękach wroga, Mikołaj II zdecydował się odwiedzić miejsce, w którym spędził tyle
wspaniałych chwil.
Gdy poinformował o swoim zamiarze przebywającą w Carskim
Siole żonę, Aleksandrę Fiodorowną, ta wyraziła nadzieję, iż mąż
przyjemnie spędzi czas w „naszej miłej Białowieży”. Po wizycie
w białowieskim pałacu Mikołaj II przyznał, iż czuł się „samotny
i smutny”, ale ucieszył go „widok naszego domu i cudnych pokojów”, przyznając: „Zapomniałem o teraźniejszości i zanurzyłem się we wspomnienia”.
Można z pewnością nazwać czasy carskie „złotym wiekiem”
Białowieży. Pojawienie się rezydencji Romanowów sprzyjało rozwojowi regionu. W 1894 roku, tuż przed ostatnią wizytą
Aleksandra III, rozpoczęto budowę pierwszego odcinka kolei od
Bielska Podlaskiego do Białowieży. Przed przyjazdem Mikołaja
II w roku 1897 ukończono budowę połączeń Białowieża–War-
65
szawa i Białowieża–Białystok, a niedaleko pałacu pojawiła się
stacja Białowieża–Pałac. W 1903 roku wybudowano dworzec
Białowieża Towarowa. Wtedy też powstała droga, z której lokalni mieszkańcy korzystają do dziś. Za czasów carskich zbudowano szkołę, w której gmachu do niedawna uczyły się białowieskie
dzieci.
„Ochrona dóbr puszczy szła w parze z dobrobytem lokalnej
ludności i jej dość wysokim statusem społecznym” – zauważa
dziennikarz „Gazety Wyborczej” Adam Wajrak. Od setek lat
obowiązywała tutaj zasada, którą dziś określa się „zrównoważonym rozwojem”. Można było korzystać z dóbr puszczy pod
warunkiem, że nie naruszało to jej podstawowej tkanki. Zarówno
car, jak i lokalni mieszkańcy „odpowiadali za ochronę tego lasu”.
Obecnie puszczy zagrażają przede wszystkim: niekontrolowana
wycinka drzew, wysypiska śmieci, drogi przeznaczone dla ruchu
publicznego, zabudowa puszczańskich polan a zwłaszcza brak
przemyślanego programu rozwoju tych terenów. Puszcza Białowieska wymaga pomocy – największemu nizinnemu lasowi Europy grozi zagłada. Puszcza i jej mieszkańcy znów muszą dostać
szansę na zrównoważony rozwój. Szansę, której – według Adama Wajraka – nie mieli od czasu, gdy przyjeżdżał tutaj ostatni
car Rosji.
Violetta Wernicka
Bibliografia:
Bajko P. Białowieża: zarys dziejów. Białowieski Ośrodek Kultury, 2001.
Bajko P. Cerkiew i parafia prawosławna w Białowieży. Parafia Prawosławna
p.w. św. Mikołaja w Białowieży, 2002
King G. The Court of the Last Tsar. John Wiley and Sons, 2006
Mikołaj i Aleksandra: nieznana korespondencja. Wybór. Maylunas A.,
Mironenko S. (red.) Amber, 1998
Wajrak A. Dać szansę Białowieży. „Gazeta Wyborcza”, z dn. 11. 09. 2009
Карцов Г. Беловежская пуща. Артистическое заведение А. Ф. Маркса.
1903
Мосолов А. При дворе последнего русского императора. Анкор, 1993.
Платонов О. Николай II в секретной переписке. Родник, 1996
Полевой Н. Император Александр III в Беловеже, „Исторический
Вестник”, 1909, т. 115, № 2, с. 476–496
Черкас Н. Из истории царского охотничьего дворца в Беловеже, „Охота
и рыбалка. XXI век”, Nr 74, 01. 06. 2009
66
Русский президент
Варшавы
„Когда 1 ноября 1875 года Сократ Старынкевич
получил назначение на должность президента
города, никто не мог и предположить, что под его
руководством Варшава расцветёт так, как никогда.
Вскоре после назначения оказалось, что это
человек безупречной чести и честности. Был одним
из немногих царских сановников, который был
привязан не только к самой Варшаве, но также к
Польше и полякам. Жители города говорили о нём
просто: „Наш президент”. У рождённого русским
Сократа Старынкевича душа была настоящего
варшавянина”.
(С веб-сайта варшавской ратуши)
Впервые Сократ Иванович Старынкевич появился в Варшаве морозным декабрьским днём 1875 года. Уже немолодой
высокий человек, с красивым лицом, он произвёл хорошее
впечатление. Генеральский мундир и энергичная походка
подчёркивали его военное прошлое. Как большинство молодых людей из дворянских семей, Сократ закончил вначале
Благородный пансион при Московском университете, а позже – Высшее артиллерийское училище. Cреди своих сверстников он отличался живым умом, работоспособностью и
обязательностью. Видимо, эти черты он вынес из родительского дома: Сократ был старшим из десяти детей в семье
Ивана и Надежды Старынкевичей.
Родился Сократ Старынкевич в 1820 году в Таганроге на
Азовском море – городе с пятидесятитысячным населением, где было несколько банков, биржа, театр и две гимназии.
Директором одной из гимназий был его отец. Молодой Сократ сделал быструю военную карьеру. Принимал участие
в Венгерской кампании, затем в Крымской войне. В 1863
году в генеральском чине вышел в отставку и перешёл на
гражданскую службу. Работал начальником канцелярии генерал-губернатора Новороссийска П. Коцебу, позже был гу-
67
бернатором в Херсоне, потом управлял огромными имениями князя Анатолия Демидова-Сан-Донато – одного из самых
богатых людей Российской империи. В 1875 году П. Коцебу,
тогдашний варшавский губернатор, зная исключительную
порядочность Старынкевича, его честность и великолепные
способности рачительного хозяина, предложил ему занять
должность президента города Варшавы. Сократ Иванович
согласился.
Варшава, скорее всего, не вызвала у Сократа Старынкевича
восхищения. С вокзала, куда он прибыл, открывалась неприглядная перспектива с одноэтажными деревянными домами,
стоящими вдоль грязных, разъезженных и плохо освещённых улиц. Из окон ратуши, где он начал свою службу, вид
также не внушал удовлетворения. Этот многонациональный
город, с тремястами тысячами жителей, из которых 60% составляли поляки, 30% – евреи, более 2% – русские и немцы,
был крайне плохо благоустроен. Водопроводная сеть была
скудна. Даже там, где она проходила, не во всех домах был
кран во дворе. Качество воды было ужасным, поскольку водозабор на Висле находился ниже того места, куда впадали
сточные каналы, а фильтры были построены на бывшей мусорной свалке.
Если говорить вообще о санитарной культуре, то Варшава
отставала не только от городов Западной Европы, но также
и от других польских городов, находящихся на территориях
под прусским, чешским и венгерским влиянием. „Наш народ моется редко, и почти никогда не делает это основательно, – писал Болеслав Прус в своих заметках. – Люди у нас в
большинстве своём живут меньше, по сравнению с другими цивилизованными странами, есть множество болезней,
смертность среди детей огромная. Граждане не знают, что
такое мыло, гигиенические средства, и вообще просто с наслаждением тонут в своей неопрятности”.
Улицы в Варшаве в то время были плохо освещены, а булыжные мостовые в начале 70-х годов XIX века едва покрывали
половину улиц. По ним редко ездил городской транспорт.
Его роль выполнял один конный трамвай, курсирующий
между вокзалом Варшавско-Венской железной дороги и
вокзалом Петербургского и Тереспольского направления на
правом берегу Вислы. Этот вид транспорта дополняли ещё
70–80 конных омнибусов. Они могли перевозить небольшое
68
количество пассажиров, ездили редко и нерегулярно. Поэтому основным видом городского транспорта были конные повозки, а зимой – сани.
Новый президент сразу развернул активную деятельность.
В первую очередь он взялся за водопровод и канализацию,
чего в то время не было даже в Петербурге. Перед тем, как
поручить разработку предварительного проекта известному
в Европе английскому инженеру Уильяму Линдлею, Старынкевич лично посетил построенные им водопроводную и
канализационную сети во Франкфурте-на-Майне. Он самолично облазил водосточные канавы, проверяя, как действует
система. Старынкевич вложил собственные деньги в варшавскую инвестицию, не дожидаясь разрешения на расходование средств из городского бюджета. Через несколько лет
город вернул долг.
Когда проект был уже готов, президент сделал нечто небывалое для тех времён: он начал публичную дискуссию. В апреле 1879 года текст проекта с предисловием Старынкевича на
двух языках – польском и русском – был разослан по варшавским газетам. И тут разразилась буря. С нападками на проект обрушились владельцы варшавских доходных домов, которые должны были оплатить расходы на проведение воды
и канализации в их дома. Затраты показались им слишком
большими. Они даже убеждали, что замена сточных канав
трубами и общественных туалетов во дворах – клозетами в
домах навредит здоровью, может привести к разорению владельцев домов.
Главными противниками Старынкевича в дискуссии были
финансисты во главе с банкиром Яном Готлибом Блохом,
которые аргументировали неприятие проекта его дороговизной.
Президент Старынкевич, как мог, защищал проект Линдлея. „Однажды, несколько лет назад, ко мне вошёл высокий, щуплый российский генерал, – вспоминал выдающийся польский публицист Александр Свентоховский. – Вошёл
скромно, спокойной походкой достойного человека, который
за порогом оставляет привилегии, связанные с занимаемой
должностью: „Моя фамилия Старынкевич. Я являюсь президентом Варшавы. К сожалению, не говорю по-польски, но
всё понимаю. Поэтому вы можете говорить на своём языке. Я
пришёл к вам, чтобы защищать свой проект по канализации
69
города от обвинений господина Блоха”. Могу признаться,
что, как тогда, так и сейчас, я не могу сказать, какой из видов
канализации был лучшим, но зато я знаю, что этот президент в Варшаве, в эту эпоху, был самым удивительным, какого только можно себе представить”. И далее: „Старынкевич
мог, невзирая на Блохов и других противников, построить
такую канализацию, какая ему нравится. Но он всё же разослал проект во все печатные органы, отвечал на все обвинения, даже на прямую клевету, писал статьи, объяснял устно,
оправдывал проект перед всеми. Казалось, что если бы даже
охрана в ратуше имела иное мнение, он наверняка пошёл бы
к охранникам и старался бы их переубедить. Он не способен
был использовать власть и данную ему силу. У него всегда
преобладала этика. Закон из области государственной механики он перенёс в область морального действия”.
Работы по строительству были начаты в 1883 году. Обеспечить средства помогли выпущенные городские облигации и
строительные займы. А в 1885 году капризная Висла изменила свое русло. Президент принял решение о приобретении на городские средства речной землечерпалки, которую
выбирали сотрудники основанного им Общественного канализационного комитета. К сожалению, оборудование не
оправдало надежд. Сократ Старынкевич немедленно внёс
собственные 22 тысячи рублей в городской бюджет, поскольку чувствовал себя виноватым в бесполезной трате государственных средств. Землечерпалка была продана за 12 тысяч
рублей, которые ему были возвращены.
А спустя три года, 3 июля 1886 года, была подана первая
вода из очистительной станции. Тогда же было завершено
строительство первого коллектора городской канализации.
Работы по водоснабжению и канализации Варшавы длились
более двадцати лет.
Президент Старынкевич очень хотел, чтобы Варшава была
зелёным городом. Он основал Общественный комитет по
озеленению города. Только в 1891–1892 годах было посажено более 2,5 тысяч деревьев, отреставрировано 13 скверов и
разбит один новый, посажены деревья на 47 улицах и площадях. Был основательно реконструирован сад Красиньских, а
в 1896 году разбит новый Уяздовский парк.
По инициативе президента Старынкевича было построено
новое кладбище в жилом районе Брудно. Город купил за не-
70
большую цену земельный участок, частично огородил его,
там же был построен деревянный костёл, приобретён катафалк. Вначале кладбище на Брудно было „пролетарским”,
дорога к нему была длинная и разбитая. Только после Первой мировой войны Варшава почувствовала, как оно было
необходимо.
К сожалению, Старынкевич не успел построить городской
газовый завод – этому помешало лобби, которое предпочитало продлевать контракт с Дессауской газовой компанией,
беззастенчиво эксплуатировавшей город. Болеслав Прус
сравнивал Варшаву с дойной коровой, которую плохо пасли,
но постоянно доили. Но всё же Сократ Старынкевич смог
изменить контракт на более выгодный для города.
А с ремонтом мостовых он вынужден был подождать. Вопервых, потому что на улицах повсюду шли работы по
строительству водопроводной и канализационной сетей, а,
во-вторых, стоимость обновления мостовых была очень высока. Поэтому он занялся укладкой мостовых не в центре, а
на окраинах города. Ремонт булыжных мостовых в центре
был проведён во второй половине девяностых годов XIX
века.
Гораздо легче Сократу Старынкевичу удалось решить проблему с усовершенствованием городского транспорта. Уже
в 1881 году была открыта первая конная трамвайная линия,
три года спустя завершено строительство пяти следующих.
Трамваи перевозили более двадцати тысяч пассажиров ежедневно. Летние вагоны были красиво разукрашены, их везли два сильных коня, впереди сидел одетый в специальный
мундир извозчик, а сзади – кондуктор. Пассажиров было
всегда достаточно. Вместо маршрутных номеров трамваи
помечались разноцветными таблицами, дабы понятно было
неграмотным.
По почину Сократа Старынкевича были построены два крытых рынка – Кошиковский и Мировский, которые до сих пор
служат варшавянам. За время правления президента-генерала была открыта больница им. св. Станислава на Воле и реконструированы несколько больниц, например, в больнице
на Праге достроено отделение хирургии.
В эти же годы в Варшаве появились и первые телефоны.
Будучи православным, он финансировал из городского бюджета реставрацию католических костёлов, например, кафе-
71
дрального костёла св. Анны, а также строительство костёла
Всех Святых, одного из крупнейших католических храмов в
Варшаве.
Старынкевич был председателем Общества дешёвых кухонь
и Общества спасения утопающих, а также членом Варшавского благотворительного общества, куда всегда вносил немалые членские взносы. Его помощь малоимущим редко
становилась известной широким кругам, поскольку он старательно скрывал её, не желая никакой рекламы или шумной благодарности. Он всегда сам лично включался в любую
благотворительную акцию, щедро выделяя средства из своих не очень богатых доходов. Посетив в 1879 году колонию
молодых преступников в Студенце, он пожертвовал ей пятую часть своей президентской зарплаты.
Как-то один чиновник–поляк обратился в городскую кассу
с просьбой оказать ему материальную помощь. Оказалось,
что у городского управления нет фондов, предназначенных
на эту цель. Тогда президент снял с камина два старинных
подсвечника. „Продайте их или отдайте в залог”, – предложил он. Когда же после внезапной смерти городского кассира была обнаружена недостача, президент без колебания выложил из своего кармана 17 тысяч рублей. Он считал, что как
руководитель, он тоже несёт ответственность за недостачу.
Правда, позже эти деньги были возвращены Старынкевичу.
Президент не брал и полагающейся ему доплаты за детей,
поэтому за семнадцать лет его правления собралась приличная сумма – 22 тысячи рублей. Может он делал это потому,
что дети уже были взрослыми? Хотя, согласно действующим
тогда предписаниям, это не имело никакого значения.
О его личной жизни известно мало. Он был женат, имел дочь
и двоих сыновей. Один из них – врач – умер в Варшаве от
заражения во время операции.
Сократ Старынкевич, выйдя на пенсию после семнадцати
лет пребывания на посту президента Варшавы, оказался беднее, чем до вступления в эту должность. Он жил недалеко
от ратуши на улице Рысей, 5. Его комната стала кабинетом
„президента без должности”.
Сократ Старынкевич продолжал частенько появляться там,
где реализовывались очередные планы. Когда в 1898 году перед городским советом стал вопрос покупки или продления
концессии на конные трамваи, именно бывший президент
72
подготовил обширный материал по этому вопросу, который,
как обычно, опубликовал в печати. И горсовет поддержал его
предложение.
Сократ Старынкевич скончался 23 августа 1902 года. Печать, и не только варшавская, была переполнена некрологами и воспоминаниями о нём. В день похорон ратуша была
в траурных чёрно-белых тонах, с самого утра горели уличные фонари, приглушённые чёрным крепом. Вот что пишет
автор биографии Старынкевича Анна Слонева: „26 августа
1902 года Варшава облачилась в траур. Вся Варшава, а не
только представители „из общества”, отдавала последние
почести своему лучшему в течение истекшей половины столетия президенту, провожая его всем миром к месту последнего успокоения. Похороны стали, наверное, наиболее красноречивым свидетельством того, чем был этот человек для
Варшавы, кем он стал для её жителей за время своего пребывания в этом городе, куда его назначило ненавистное полякам царское правительство, чтобы усмирить, подчинить и
русифицировать непокорных варшавян. В начале своего президентства Старынкевич был личностью, в лучшем случае,
безразличной жителям города. Однако очень быстро он стал
уважаемым, потом популярным, ценимым и, в конце концов,
вызывавшим восхищение”.
Отпевание и панихида состоялись в православном кафедральном соборе в центре Варшавы. На прилегающих улицах с левой стороны стояли ряды военных, с правой – ремесленников и промышленников. Они держали хоругви с
чёрными бантами. Из церкви похоронная процессия прошла
на православное кладбище в районе Воля. Город оплатил похороны и надгробный памятник.
Варшавяне ещё долго с благодарностью вспоминали президента Старынкевича. На здании ратуши появился портрет
варшавского президента, 4 июля 1907 года на улице Кошиковой, 81 был установлен на общественные средства бюст
Сократа Старынкевича. Во время Варшавского восстания в
1944 году бюст был разрушен, но по инициативе Городского
предприятия водоснабжения и канализации в 1996 году восстановлен.
„Имя президента Старынкевича будет запечатлено… в памяти общества, которое всему учится и ничего не забывает,
– писал Болеслав Прус. – И пусть мне будет позволено от
73
имени этой горстки людей выразить первую благодарность
господину Старынкевичу за его полезный и честный труд
для нашего города. Это не букет и не сонет, а доброе слово от
людей, которые не имеют привычки ничего просить, и им нечасто представляется случай выразить свою благодарность”.
Ему вторил Александр Свентоховский: „Это был чистый человек, к которому искушения даже не смели приблизиться.
Это был человек, который не совершил самого серьёзного
греха – политического. Он никому не причинил вреда, а сделал много хорошего”.
В честь российского генерала, представителя древнего русского рода и девятнадцатого президента Варшавы, названа
площадь в самом сердце польской столицы. Но всё же он
не очень известен среди ныне живущих, и у его могилы на
православном кладбище в Варшаве не собираются толпы...
При подготовке материала использован очерк Аллы
Матренчик,„Православное обозрение”, N 3(213) март
2003, и книга Анны Слоневой „Сократ Старынкевич”
74
Сократ Иванович Старынкевич (1820–1902)
Sokrates Starynkiewicz (1820–1902)
75
Площадь около собора св. Александра, начало 60-х годов XIX в.
Plac sw. Aleksandra, pocz. l. 60-ch XIX w.
Площадь Замковая, 1892
Plac Zamkowy, 1892
76
Последнее заседание магистрата под председательством С. Старынкевича, 1892
S. Starynkiewicz podczas swojego ostatniego posiedzenia w Magistracie m. Warszawa, 1892
Строительство водопровода в Варшаве, 1888
Budowa wodociągu w Warszawie, 1888
77
Городская колонка на рынке Cтарого города, 1900
Studnia miejska na Rynku Starego Miasta, 1900
Строительство водопровода,
конец XIX века
Budowa wodociągu, koniec XIX w.
Памятная доска на здании
городской ратуши в наши дни
Tablica na ścianie dzisiejszego
Ratusza upamiętniająca
prezydenturę S. Starynkiewicza
Площадь Старынкевича в центре Варшавы
Plac Starynkiewicza w centrum Warszawy
78
Памятник С. Старынкевичу
Pomnik S. Starynkiewicza
Rosyjski Prezydent Warszawy
„Kiedy 1 listopada 1875 roku Sokrates Starynkiewicz został
mianowany prezydentem miasta, nikt nie przypuszczał,
iż pod jego rządami Warszawa rozkwitnie jak nigdy
dotąd. Wkrótce po objęciu stanowiska udowodnił, iż
jest człowiekiem niesłychanie honorowym i kryształowo
uczciwym. Był jednym z niewielu carskich urzędników,
przywiązanych nie tylko do Warszawy, ale i do całej
Polski i Polaków. Mieszkańcy miasta mówili o nim po
prostu: „Nasz prezydent”. Rosjanin Sokrates Starynkiewicz
posiadał duszę prawdziwego warszawiaka.”
(źródło: strona internetowa warszawskiego Ratusza)
Sokrates Starynkiewicz przybył do Warszawy pewnego mroźnego dnia w grudniu 1875 roku. Był wysokiego wzrostu, miał interesującą twarz, a generalski mundur oraz energiczny, sprężysty
krok świadczyły o jego wojskowej przeszłości. Jak większość
chłopców z rodzin szlacheckich, Sokrates ukończył najpierw Instytut Szlachecki, później Wyższą Szkołę Artyleryjską. Jeszcze
w czasie nauki zauważono jego bystrość, pracowitość i obowiązkowość. Najwidoczniej młody człowiek wyniósł te cechy z rodzinnego domu.
Sokrates był najstarszym z dziesięciorga dzieci Iwana i Nadieżdy Starynkiewiczów. Urodził się w 1820 roku w Taganrogu nad
Morzem Azowskim, pięćdziesięciotysięcznym mieście z kilkoma bankami, giełdą, teatrem i dwoma gimnazjami. Jednemu
z nich dyrektorował jego ojciec Iwan.
Młody Sokrates zrobił szybką karierę w armii cesarskiej, uczestniczył też w kampanii węgierskiej i wojnie krymskiej. W roku
1863 generał Starynkiewicz przeszedł w stan spoczynku i rozpoczął służbę cywilną. Najpierw był dyrektorem kancelarii gubernatora Noworosyjskiego i Besarabskiego hrabiego Kotzebue
(późniejszego generał-gubernatora warszawskiego), potem – gubernatorem w Chersonie i wreszcie administrował ogromnym
majątkiem potentata księcia Anatola Demidowa Sandonato, jednego z najbogatszych ludzi Imperium.
W roku 1875 Kotzebue, doceniając wyjątkową uczciwość Starynkiewicza oraz jego zdolności organizacyjne, zaproponował
79
mu stanowisko prezydenta Warszawy. Sokrates powiedział „tak”.
Warszawa nie zachwyciła Starynkiewicza, gdy nowy prezydent,
jadąc z dworca, zobaczył parterowe drewniane domki oraz rozjeżdżone i słabo oświetlone ulice. Widok z okien ratusza też
nie napawał optymizmem. To wielonarodowe, trzystutysięczne
miasto (60% jego mieszkańców stanowili Polacy, 30% – Żydzi,
ponad 2% – Rosjanie i Niemcy) problemów miało co niemiara.
Choć już w XVI wieku pojawiły się pierwsze wodociągi, ich zasięg w drugiej połowie XIX wieku wciąż był bardzo skromny.
Co więcej, nawet tam, gdzie docierał wodociąg, nie wszystkie
domy miały choćby kran w podwórzu. Jakość wody była fatalna,
ujęcie znajdowało się bowiem poniżej ujścia kilku kanałów; na
domiar złego filtry zbudowano na dawnym wysypisku śmieci.
Pod względem kultury sanitarnej Warszawa odstawała nie tylko
od miast Europy Zachodniej, ale też innych ziem polskich w zaborach pruskim i austriackim.
„Nasz lud myje się rzadko, a kąpie prawie nigdy” – alarmował
Bolesław Prus w swoich kronikach. „Ludzie u nas przeciętnie krócej żyją niż wśród innych ucywilizowanych społeczeństw, chorób jest mnóstwo, śmiertelność wśród dzieci zastraszająca. (...)
Obywatele nie znają mydła, środków odwietrzających i w ogóle
z upodobaniem toną w niechlujstwie”.
Stan warszawskich ulic był fatalny. Na początku lat siedemdziesiątych zaledwie 60% ulic i placów było brukowanych, najczęściej brukowcem zwykłym, tak zwanymi „kocimi łbami”.
Ulice były kiepsko oświetlone, a komunikacja miejska, czyli
kolej konna łącząca Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej
z Dworcem Petersburskim i Terespolskim na Pradze, kursowała rzadko. Do tego Warszawa dysponowała 70–80 omnibusami
konnymi, ale zabierały one niewielu pasażerów i jeździły nieregularnie. Latem podstawowym środkiem komunikacji były
dorożki, a zimą sanie.
Nowy prezydent rozpoczął urzędowanie z marszu. Wodociągi
i kanalizacja – taka kolejność prac nasuwała się sama. Zanim
powierzył sporządzenie wstępnego projektu inżynierowi Williamowi Lindleyowi, Starynkiewicz odwiedził zbudowane przez
niego wodociągi i kanalizację we Frankfurcie nad Menem. Tam
osobiście schodził do kanałów i sprawdzał działanie systemu.
W projekt wodociągów zainwestował własne oszczędności, nie
czekając na pieniądze z kasy miejskiej. Dopiero po kilku latach
miasto zwróciło mu wyłożoną kwotę.
80
W kwietniu 1879 roku, gdy projekt był gotowy, Starynkiewicz
uczynił rzecz niebywałą – poddał go publicznej dyskusji, polecając wydrukowanie jego tekstu w dwóch wersjach językowych (polskiej i rosyjskiej) i rozesłanie do warszawskiej prasy.
Wtedy rozpętała się burza. Mawiano, iż ta droga inwestycja nie
jest „na miarę środków biednego miasta”. Potężne lobby bogatych warszawskich kamieniczników, na czele którego stanął
wpływowy Jan Gotlib Bloch, bankier i rzeczywisty radca stanu,
popierało kanalizację na ulicach, odmawiając wniesienia opłat
za instalację urządzeń kanalizacyjnych w swoich kamienicach,
ponieważ inwestycja była „za droga”. Kanalizacja miała też
być „szkodliwa dla zdrowia” i „zabójcza” dla rolnictwa z okolic Warszawy, bo pozbawiała je cennych nawozów.
W rzeczywistości sprzeciw Blocha oraz innych finansistów wynikał z tego, iż Starynkiewicz nie chciał skorzystać z ich oferty
kredytowej, a finansował inwestycję głównie z nisko oprocentowanych obligacji miejskich.
Prezydent z całych sił bronił projektu Lindleya. „Pewnego razu
przed kilkunastu laty wszedł do mnie wysoki, chudy generał rosyjski – wspominał po latach czołowy polski publicysta Aleksander Świętochowski – Wszedł on tym skromnie i łagodnie
ujmującym ruchem człowieka wytwornego, który za progiem
zostawia przywileje swego stanowiska...
– Jestem Starynkiewicz, prezydent miasta. Po polsku niestety nie
mówię, ale rozumiem. Racz więc pan w rozmowie naszej używać swego języka (...) Przychodzę usprawiedliwić przed panem
mój projekt kanalizacji wobec zarzutów pana Blocha. Wyznaję, że zarówno wówczas, jak dziś nie potrafię powiedzieć, który
z dwóch rodzajów kanalizacji jest lepszy; za to wiem, że ten prezydent w Warszawie, w tej epoce, był najdziwniejszym, jakiego
wyobrazić sobie można”. Według Świętochowskiego, „Starynkiewicz mógł nie zważając na Blochów i innych przeciwników
zaprowadzić taką kanalizację, jaka mu się podobała. On tymczasem rozesłał projekt do wszystkich organów prasy, odpowiadał
w niej na wszystkie zarzuty, nawet potwarze, pisał, tłumaczył
ustnie, usprawiedliwiał się przed każdym. Zdawało się, że gdyby
usłyszał, że strażnik na ratuszu ma przeciwne zdanie, poszedłby
na wartownię, żeby go przekonać. Nie był zdolny posługiwać się
władzą jako siłą nadaną, samowolną i niezależną, w nim zmieniała się ona ciągle w etykę. Prawo przeniósł on z dziedziny mechaniki państwowej w sferę działania moralnego”.
81
Prace rozpoczęły się w 1883 roku, a dwa lata później kapryśna
Wisła zmieniła koryto. Prezydent zadecydował o zakupie za pieniądze miasta pogłębiarki rzecznej. Zakupu dokonali technicy
z powołanego przez niego Społecznego Komitetu Kanalizacyjnego. Niestety, urządzenie okazało się mało skuteczne, a Sokrates Starynkiewicz natychmiast wyłożył 22 tys. rubli własnych
oszczędności do kasy miejskiej, czując się odpowiedzialny za
marnowanie pieniędzy publicznych. Pogłębiarkę sprzedano za
12 tys. rubli i taką kwotę zwrócono prezydentowi.
Już po trzech latach, 3 lipca 1886 roku, popłynęła pierwsza woda
ze Stacji Filtrów przy ulicy Koszykowej i zakończono budowę
pierwszego kolektora kanalizacji miejskiej. Prace trwały ponad
dwadzieścia lat.
Oprócz troski o skanalizowanie miasta, prezydent Starynkiewicz
zadbał o tereny zielone, powołując społeczny komitet plantacyjny. Tylko w latach 1891–1892 zasadzono ponad 2,5 tys. drzew,
odnowiono trzynaście skwerów, założono jeden nowy – w sumie
zadrzewiono 47 ulic i placów. Odnowiono gruntownie Ogród
Krasińskich, a w roku 1896 założono nowy Park Ujazdowski.
Prezydent Starynkiewicz doprowadził również do założenia
cmentarza na Bródnie. Miasto zakupiło po niezwykle atrakcyjnej
cenie teren, częściowo ogrodziło go i zniwelowało, wystawiło
drewniany kościół, zaopatrzyło w wóz pogrzebowy. Początkowo
cmentarz na Bródnie był cmentarzem wyłącznie proletariackim,
droga do niego była daleka i uciążliwa. Dopiero po wojnie Warszawa odczuła, jak bardzo potrzebna miastu była ta inwestycja.
Nie udało się Starynkiewiczowi wybudować miejskiej gazowni,
ale tu na przeszkodzie stanął opór warszawiaków. Woleli pozostać
przy kontrakcie z dotychczasowym Towarzystwem Dessauskim,
które bardzo wyraźnie eksploatowało miasto (Bolesław Prus porównywał Warszawę do krowy uwiązanej na sznurze, źle pasionej, ale dojonej znakomicie). Na szczęście Sokrates Starynkiewicz
zdołał renegocjować kontrakt na bardziej korzystny dla miasta.
Warszawa musiała poczekać także ze zmianą nawierzchni ulic.
Po pierwsze, dlatego, iż inwestycję tę uniemożliwiały prace nad
siecią wodociągową i kanalizacyjną. Po drugie, jej koszty były
bardzo wysokie. Prezydent skupił się więc na brukowaniu piaszczystych ulic na peryferiach, a zmiana nawierzchni w centrum
nastąpiła w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych.
Znacznie łatwiej poszło Starynkiewiczowi z usprawnieniem komunikacji miejskiej. Już w 1881 roku zainaugurowano pierwszą
82
linię tramwajową, trzy lata później zakończono budowę pięciu
kolejnych z odgałęzieniami. Tramwaje przewoziły ponad dwadzieścia tysięcy pasażerów dziennie. Letnie wagony były niezwykle malownicze. Ciągnęły je dwa potężne konie, z przodu
siedział umundurowany woźnica, a z tyłu – konduktor. I tylko
zamiast numerów na tramwajach widniały kolorowe tablice, bo
wśród warszawskiego ludu było wielu analfabetów.
Z inicjatywy Sokratesa Starynkiewicza powstały dwie hale targowe – na Koszykach i Mirowska. Za urzędowania prezydenta-generała zmienił lokalizację szpital Dzieciątka Jezus, szpital praski
został powiększony o oddział chirurgiczny, powstał też szpital
św. Stanisława na Woli. W tym samym okresie w Warszawie pojawiły się pierwsze telefony. Starynkiewicz, gorliwy wyznawca
prawosławia, finansował z kasy miejskiej odnowienie kościołów
(katedry i św. Anny) oraz budowę największej rzymskokatolickiej świątyni Warszawy – kościoła Wszystkich Świętych.
O najbiedniejszych też stale pamiętał. W przeciwieństwie do
swego poprzednika, a także następcy, był członkiem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, prezesem Tanich Kuchen
i Towarzystwa Ratownictwa Tonących. Składki na WTD płacił
niemałe, w 1881 roku tylko siedem osób wniosło większe. Wielu zamożnych ludzi, m.in. J.G. Bloch, zadeklarowało znacznie
niższe wpłaty. Sam prezydent skrzętnie ukrywał swoją działalność charytatywną, nie życząc sobie wdzięczności ani dowodów
uznania i zastrzegając anonimowość. Gdy w 1879 roku odwiedził Osadę Rolno-Rzemieślniczą dla młodocianych przestępców
w Studzieńcu, ofiarował jej z miejsca jedną piątą swojej prezydenckiej pensji.
Innym razem pewien urzędnik, Polak, zwrócił się o zapomogę
do kasy miejskiej. Gdy okazało się, że miasto nie ma na ten cel
funduszy, prezydent zdjął z kominka dwa stare pamiątkowe lichtarze. – Niech pan to sprzeda lub zastawi – zaproponował.
Kiedy po nagłym zgonie miejskiego kasjera wykryto brak 17 000
rubli, Starynkiewicz bez wahania wyłożył z własnej kieszeni całą
kwotę. Uważał bowiem, że jako prezydent jest odpowiedzialny za całość funkcjonowania urzędu. Władze nakazały jednak
zwrócić Starynkiewiczowi pieniądze.
Prezydent nie pobierał przysługującego mu dodatku na dzieci,
a przez siedemnaście lat urzędowania uzbierała się z tego pokaźna suma – 22 tys. rubli. Może dlatego, że dzieci miał już wtedy
dorosłe? Choć ten fakt z punktu widzenia ówczesnych przepisów
83
nie miał żadnego znaczenia. Bardzo niewiele wiemy o jego życiu
prywatnym. Miał żonę, córkę i dwóch synów. Jeden z nich, lekarz, zmarł w Warszawie, zaraziwszy się podczas operacji.
Sokrates Starynkiewicz, przechodząc na emeryturę po siedemnastu latach sprawowania funkcji prezydenta, był biedniejszy niż
przed jej objęciem. Zamieszkał nieopodal ratusza, przy Rysiej 5.
Jego pokój był do końca gabinetem prezydenta bez urzędu.
Często można go było spotkać tam, gdzie realizowano kolejne
inwestycje. Gdy w 1898 roku Zarząd Miasta miał zadecydować
o wykupie lub przedłużeniu koncesji tramwajów konnych, to
właśnie były prezydent przygotował obszerny memoriał w tej
sprawie, który swoim zwyczajem opublikował w prasie. I Zarząd
przychylił się do jego propozycji.
Sokrates Starynkiewicz odszedł 23 sierpnia 1902 roku. Prasa, nie
tylko warszawska, zapełniła się nekrologami i wspomnieniami.
W dniu pogrzebu ratusz udekorowano czarno-białymi barwami,
od rana palono latarnie uliczne owinięte czarną krepą. Anna Słoniowa, autorka książki „Sokrates Starynkiewicz” pisała, iż Warszawa przywdziała żałobę. Całe miasto, a nie tylko tak zwane
towarzystwo, oddawało hołd swemu najlepszemu od lat prezydentowi. Pogrzeb Starynkiewicza stał się najlepszym świadectwem
roli, jaką ten człowiek odegrał w życiu warszawian. Na początku
urzędowania prezydenta stosunek do niego był w najlepszym wypadku obojętny, ale Starynkiewicz bardzo szybko zaskarbił sobie
szacunek, popularność, a nawet podziw mieszkańców.
Jego pogrzeb odbył się w ówczesnej prawosławnej katedrze przy
ulicy Długiej. Na ulicach Miodowej i Senatorskiej aż do Placu
Teatralnego ustawiały się szpalery, z lewej strony wojska, z prawej cechowe z chorągwiami przewiązanymi czarnymi wstążkami. Z cerkwi kondukt skierował się w stronę cmentarza na Woli.
Miasto sfinansowało pogrzeb oraz nagrobny pomnik.
Warszawiacy w ciągu wielu lat z wdzięcznością wspominali Starynkiewicza. Na budynku ratusza pojawił się portret prezydenta,
a 4 czerwca 1907 roku – jego pomnik przy ulicy Koszykowej 81,
sfinansowany ze składek społecznych. Gdy Polska w 1918 r. odzyskała niepodległość i zaczęła niszczyć wszelkie ślady rosyjskiej obecności w Warszawie, nikt nie odważył się ruszyć jego
portretu na budynku ratusza. Podczas Powstania Warszawskiego
popiersie Starynkiewicza zostało zniszczone, ale w roku 1996,
z inicjatywy Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, pomnik powrócił na swoje miejsce.
84
„Nazwisko p. Starynkiewicza znajdzie się jeszcze i na innej,
trwalszej tablicy: w pamięci społeczeństwa, które uczy się
wszystkiego, a niczego nie zapomina” – pisał przed laty Bolesław
Prus. „Niechże mi będzie wolno w imieniu tej garsteczki złożyć
pierwsze podziękowania p. Starynkiewiczowi za jego pożyteczną i uczciwą pracę dla naszego miasta. Nie jest to bukiet, nie
jest to sonet, ale dobre słowo od ludzi, którzy nie mają zwyczaju
o nic prosić, ani zbyt częstych okazji do podziękowań”. Wtórował mu Aleksander Świętochowski: „Był to człowiek czysty, do
którego pokusy nawet nie śmiały się zbliżać. Był to człowiek,
który nie popełnił najpoważniejszych grzechów – politycznych.
Nigdy nikogo nie ukrzywdził, a wiele zrobił dobrego”.
Imię rosyjskiego generała i przedstawiciela starego szlacheckiego rodu otrzymał plac w samym sercu polskiej stolicy – plac
Starynkiewicza. Jednak jego postać nie jest zbyt znana współczesnym, a wokół jego grobu na cmentarzu prawosławnym nie
gromadzą się tłumy…
Na podstawie artykułu A. Matreńczyk
(Przegląd Prawosławny Nr 3 (213), marzec 2003)
oraz książki A. Słoniowej
„Sokrates Starynkiewicz”, PIW, 1981
85
Русское национальное
меньшинство в Польше
в 1921–1939 гг.
В независимом польском государстве
в 1920–30-е гг. русские жители имели статус
национального меньшинства. Значительную часть
русского национального меньшинства составляли
лица православного вероисповедания.
Среди них можно выделить русских „по происхождению”
(великороссов) и так называемых „местных русских”, то
есть беларусов или украинцев по происхождению, которые
сами себя называли русскими, указывая эту национальность
в документах.
При подобном самоопределении большую роль играли этнокультурные и конфессиональные представления данной
категории населения (они считали себя носителями русского
языка, русской культуры, исповедовали православие). Ещё
одну группу русского национального меньшинства в Польше составляли старообрядцы, которые проживали компактными группами в двух регионах: в районе г. Вильно и г. Сувалки (Белостокское воеводство). Жили они, в основном, в
деревнях, сохранив русский язык и церковную обрядность.
И если в 1920-е гг. старообрядцы держались в стороне от
деятельности остальных русских организаций, то уже с начала 1930-х гг. они пошли на сотрудничество с ними с целью
защиты прав русскоязычных учебных заведений.
Русское население Польши было достаточно немногочисленным и рассеянным по всей стране. По данным переписи
1921 года, в Польше проживали 56,2 тыс. русских жителей,
при этом не учитывались репатрианты, беженцы и военнопленные. Перепись 1931 г. определила численность русских
жителей в 138,7 тыс. человек: в это число вошли эмигранты и представители русского национального меньшинства.
Можно предположить, что численность русского меньшинства в то время составляла около 50–58 тыс. человек, учитывая, что эмигрантов было около 80–85 тысяч.
86
По географии расселения русских в Польше выделяются три
центра: Варшава (6–7 тыс. русских жителей), восточные воеводства (Виленское – 3,5%, Белостокское – 2%, Полесское
– 1,4%, Новогрудское – 0,6%, Волынское - 1,1%) и несколько
городов в западных воеводствах (рядом с бывшими лагерями для военнопленных). В остальных воеводствах Польши
численность русских не превышала 0,2%.
Права национальных меньшинств, проживавших в Польше,
в том числе и русского, регулировались международным и
польским законодательством. 28 июня 1919 г. в Версале была
подписана Конвенция о правах национальных меньшинств.
Её 12 статей гарантировали представителям национальных
меньшинств Польши свободу вероисповедания, свободу
употребления родного языка в частных отношениях, в прессе и т.п., право избирать своих представителей в законодательные органы, свободу создания и содержания различных
благотворительных, религиозных и общественных организаций, право учреждения и содержания национальных школ.
Выполнение этих требований контролировалось Лигой Наций: они не могли отменяться или изменяться без её согласия. Все указанные в Конвенции положения были закреплены в статьях польской Конституции 1921 г. и практически
без изменений были перенесены в Конституцию 1935 г. В
Конституции декларировалось, что „…польские граждане,
принадлежащие к национальным, религиозным или языковым меньшинствам, имеют равные права учреждения за
свой собственный счёт благотворительных, религиозных,
общественных организаций, школ, свободного употребления
там своего родного языка и религиозной обрядности; имеют
право свободы вероисповедания”. Кроме того, права русского, белорусского и украинского населения Польши оговаривались в Рижском мирном договоре от 17 марта 1921 г., семь
статей которого регламентировали языковые, религиозные и
культурные права этих национальностей в Польше .
Русское национальное меньшинство в Польше юридически
имело все вышеперечисленные права, но реализовать их в
полной мере не могло из-за ряда проблем.
1.В соответствии с законом о школах для национальных
меньшинств 1924 г. в тех местностях, где национальные
меньшинства составляли более 25% от численности населения, создавались школы на родном языке, которые
87
финансировались государством. В силу своей малочисленности и распылённости по всей стране русские
не могли превысить этот барьер, в результате чего их
школы не получали государственного финансирования
(исключение составляли начальные школы в г. Вильно
для старообрядцев). В результате в Польше действовали главным образом частные русскоязычные школы.
2.Русский язык не был включён в перечень языков национальных меньшинств в Законе о языках 1924 г. При
этом русский язык использовался в школах на уроках
Закона Божьего и в Православной церкви при чтении
проповедей и ведении документации, а в восточных воеводствах русский язык достаточно длительное время
использовался в административных учреждениях. В
1930-е гг. русский язык стал вытесняться из употребления в Православной церкви. В итоге сохранение русского языка, придание ему надлежащего статуса стало
главными заботами в деятельности русских организаций в Польше.
3.Выпускники русских школ не могли поступать в те
учебные заведения, которые готовили чиновников.
В результате наличие подобных проблем сформировало
цели и основные направления работы русских общественнополитических и культурно-просветительских организаций в
Польше, задачей которых стала борьба за наиболее полную
реализацию прав русского национального меньшинства.
Русское национальное меньшинство было представлено
практически всеми социальными слоями дореволюционной
России: главным образом это были представители интеллигенции (бывшие царские чиновники, учителя, юристы), бывшие офицеры и солдаты царской армии, православные священники, а также немногочисленная группа крестьянства.
В 1920–30-е гг. организации русского национального меньшинства в Польше вели активную общественно-политическую деятельность: участвовали в выборах в местные и
государственные законодательные органы, координировали
культурно-просветительскую и благотворительную работу,
организовывали и направляли общественную жизнь русского населения в провинции.
Впервые в выборах в польский парламент представители
русского национального меньшинства приняли участие в
88
1922 г. в едином блоке с украинцами, беларусами, немцами и
евреями. В итоге русские депутаты получили по одному месту в Сейме и Сенате. Сенатором стал М. Касперович, а послом в Сейм был избран Н. Серебрянников, который в 1920-е
– нач. 30-х гг. был одним из лидеров русского национального
меньшинства в Польше. По инициативе Н. Серебрянникова
в 1926 г. была создана и первая русская общественно-политическая организация – Русское народное объединение
(РНО). Центр РНО находился в Варшаве, а его провинциальные отделы были созданы в нескольких городах восточных
воеводств Польши, где насчитывалось более 4 тыс. членов и
сочувствующих этой организации.
В 1926 г. на учредительном съезде в Варшаве был разработан и принят устав. РНО было провозглашено национальнополитической организацией, действовавшей в рамках конституции Польши с целью „организации систематического
сотрудничества всех деятелей русской национальности в
Польше в решении важных национальных вопросов русской общественности”. 27 февраля–1 марта 1927 г. во Львове прошёл первый общепольский съезд РНО. На нём были
разработаны основные направления деятельности организации, избран Верховный совет, председателем которого стал
П. Король – лидер русской общественности города Бреста.
Членами Верховного совета стали посол в Сейм Н. Серебрянников, депутат Сената М. Касперович и уполномоченные от воеводств.
В начале 1930-х гг. у Н. Серебрянникова появились политические соперники: группа русских деятелей, возглавляемая Б. Пимоновым, которая находилась на позициях взаимодействия и сотрудничества с польским правительством.
Они предложили действовать через парламентскую работу,
в рамках взаимодействия с правительством добиваться расширения прав русского национального меньшинства, выходя на выборы в Беспартийном блоке.
В итоге, накануне выборов 1930 г. ситуация закончилась
расколом Русского Народного объединения. Группа Н. Серебрянникова отказалась от участия в Беспартийном блоке
и решила выступать самостоятельно. В Бресте состоялась
конференция РНО, участники которой приняли решение о
вступлении в Беспартийный блок, так как главной целью
его работы они видели борьбу за расширение политических
89
прав всех без исключения национальных меньшинств. Это
решение поддержало и руководство Православной церкви,
которое объявило о своей поддержке деятельности Беспартийного блока, отказавшись тем самым от взаимодействия
с группой Н. Серебрянникова. Деятельность русских депутатов в рамках Беспартийного блока поддержали и общины
русских старообрядцев. В итоге Русский избирательный комитет в Вильно выдвинул кандидатуры Бориса и Арсения
Пимоновых, которые и одержали победу на выборах.
В начале 1931 г. начался новый этап в общественно-политической деятельности русских организаций. По инициативе МВД Польши началось выдвижение на позиции лидера
русской общественности Бориса Пимонова. В связи с этим
1 февраля 1931 г. в Варшаве состоялось заседание Верховного Совета РНО, в котором приняли участие представители
всех восточных воеводств и делегаты от Малой Польши. На
этой встрече Б. Пимонов сформулировал два главных принципа своей дальнейшей деятельности: объединение всех
русских общественных организаций и сосредоточение их
на культурно-просветительской работе, сохранение позиции
лояльного отношения к польскому государству. РНО выразило своё доверие Б. Пимонову и признало его официальным представителем русского меньшинства в польском парламенте, где Борис Пимонов вплоть до 1939 г. представлял
интересы русского населения.
В начале 1931 г. началась активная подготовка к съезду организаций русского национального меньшинства в Польше.
Главной причиной его созыва стала необходимость поднятия уровня национального самосознания русского населения
Польши. В этот период среди русской общественности стало
преобладать мнение, что этого можно было добиться, только объединив усилия всех организаций. Польские власти со
своей стороны поддержали создание единой русской организации, так как это существенно облегчало задачу контроля и
координации её деятельности.
Идею создания подобного союза поддержали практически
все русские организации в Польше за исключением группы
Н. Серебрянникова, которая после поражения на выборах
1930 г. ушла в оппозицию.
28–29 июня 1931 г. в Варшаве состоялся первый съезд Союза
организаций русского меньшинства („Союза русских мень-
90
шинственных организаций в Польше”). Председателем Союза был избран Б. Пимонов.
Через два месяца польскими властями был утверждён устав
СРМО, в котором подчёркивалось, что Союз не будет заниматься политической деятельностью. 9 февраля 1932 г. было
принято Воззвание Союза к русскому населению, в котором
говорилось, что его создание является „…событием большой исторической важности: оно показало, что правительство перестало относиться к русскому населению Польши
как к несуществующему, что теперь никто уже не сможет
сказать, что „русских в Польше нет”. В 1934 г. на втором
съезде СРМО в Вильно Б. Пимонов заявил: „Русское меньшинство и далее будет стремиться, с одной стороны, укреплять и углублять русское национальное самосознание, с
другой же – практически войти, как органическая часть, в
жизнь польского государства”.
Самой мощной и, пожалуй, наиболее успешно действовавшей в Польше в 1920–30-е годы организацией было Русское
благотворительное общество (РБО). Оно занималось попечительством над русскоязычными школами и гимназиями,
созданием и финансированием русских просветительских
центров и творческих организаций, библиотек и книгоиздательств, финансовой и материальной поддержкой частных
лиц, оказанием правовой помощи русским жителям Польши,
организацией и финансированием культурных мероприятий.
Благотворительность традиционно занимала одно из главных мест в русской ментальности и культуре.
Особое значение она имела и для русских культурных и просветительских организаций в Польше, поскольку для них в
тот период очень остро стояли и были жизненно важными
вопросы финансирования и материальной поддержки. И
практически только благодаря благотворительной деятельности здесь были сохранены русские учебные заведения.
С 1937 г. деятельность русских общественно-политических
организаций в Польше начинает постепенно сворачиваться,
что было вызвано в большой степени и бездействием самой
русской общественности, что постепенно привело к аморфности русского населения, к нежеланию участвовать в каких
бы то ни было политических акциях. В отчётах поветовых
старост этого периода отмечается, что большинство русских
организаций прекратили свою деятельность.
91
Грань между представителями русского национального
меньшинства и русскими эмигрантами чётко определялась
польским законодательством, которое запрещало им взаимодействовать в рамках общественно-политических организаций. Но на бытовом уровне это разделение было условным.
Во-первых, эти две группы, начиная с середины 1920-х гг.,
чаще всего компактно проживали в одних и тех же городах,
их дети учились в одних и тех же школах, что способствовало их сближению в повседневной жизни. Во-вторых, многие
беженцы со временем получали польское гражданство, вливаясь в группу „национального меньшинства”, но не теряли
при этом связи с русской эмиграцией. В-третьих, их объединяли общие проблемы, которые касались культурно-просветительской жизни. Таким образом, разделение русских жителей Польши на две группы является только юридической
категорией.
В процессе своей деятельности русские меньшинственные
организации привлекали большое внимание польских властей, которые всячески пытались пресечь их влияние на население „кресов всходних”. Взаимоотношения польского
государства и русских общественно-политических организаций претерпели ряд изменений: от открытого неприятия
в начале и середине 1920-х гг. русских, что особенно ярко
проявлялось на местном уровне, до установления контроля
государства над русским общественно-политическим движением. При активной поддержке польских властей с начала 1930-х гг. стала преобладать идеология мирного сосуществования и постепенной интеграции русского меньшинства
в польское общество. Главным проводником её стал СРМО
– организация, которую признало польское правительство
и которая формально получила полномочия юридического
представителя русского меньшинства в Польше.
Валентина Швайко,
Брестский государственный университет
92
Общепольский съезд русских общественных организаций, 1932
Ogólnopolski zjazd organizacji społecznych Rosjan mieszkających w Polsce, 1932
А. Пимонов, сенатор от беспартийного
блока III созыва
A. Pimonow, senator III kadencji w II RP
93
Б. Пимонов, депутат Сейма III, IV
i V созывов во II Речи Посполитой
B. Pimonow, poseł na Sejm III, IV
i V kadencji w II RP
Бал в честь русских
инвалидов в гостинице
„Европейская” в Варшаве,
1930-е годы
Bal na rzecz inwalidów
rosyjskich w Hotelu
Europejskim w Warszawie,
lata 30-e XX w.
Русский бал, на котором
был проведён сбор денег
для помощи русской
гимназии в Варшаве, 1932
Bal mniejszości rosyjskiej na
rzecz gimnazjum rosyjskiego
w Warszawie
Участники Русского бала
– активисты Русского
благотворительного
общества, 1932
Działacze Rosyjskiego
Towarzystwa Dobroczynnego
na balu, 1932
94
Участники новогоднего Русского бала
киноактриса Бара-Бурляк и АхныкинГpувор, январь, 1932
Uczestnicy Balu Noworocznego: Bara-Burłak
i Achnykin-Gruwor, styczeń 1932
Музыканты русского оркестра, играющие на балах
Rosyjska orkiestra
95
Rosyjska mniejszość narodowa
w Polsce w latach 1921–1939.
Stan prawny i działalność
społeczno-polityczna
W niepodległym państwie polskim w latach
dwudziestych i trzydziestych rosyjscy mieszkańcy posiadali
status mniejszości narodowej. Znaczną ich część
stanowiły osoby prawosławne.
Pośród nich można było wyodrębnić Rosjan „z pochodzenia”
(Wielkorusów) i tzw. „miejscowych Rosjan”, tzn. Białorusinów bądź Ukraińców, którzy sami siebie określali jako Rosjan,
właśnie tę narodowość wskazując w dokumentach. Przy takim
samookreśleniu dużą rolę odgrywało etniczno-kulturowe i konfesyjne pojmowanie przynależności narodowej (uważali siebie
za nosicieli języka rosyjskiego, rosyjskiej kultury, wyznawali
prawosławie). Jeszcze inną grupę rosyjskiej mniejszości narodowej w Polsce stanowili staroobrzędowcy, którzy zamieszkiwali
w zwartych grupach w rejonie Wilna i Suwałk (województwo
podlaskie). Żyli głównie na wsiach, zachowując język rosyjski
i staroobrzędowe tradycje. I jeżeli w latach dwudziestych trzymali się z dala od działalności pozostałych rosyjskich organizacji, to już od początku lat trzydziestych podjęli współpracę
z nimi w celu obrony praw rosyjskojęzycznego szkolnictwa.
Ludność rosyjska na terenie Rzeczypospolitej Polskiej była
nieliczna i rozproszona po całym obszarze kraju. Według przeprowadzonego w 1921 roku spisu, teren Polski zamieszkiwało 56,2 tys. Rosjan, jednak spis nie uwzględniał repatriantów,
uchodźców oraz jeńców wojennych. Według spisu z roku 1931
rosyjskich mieszkańców było 138,7 tys. – na tę liczbę złożyli się
również emigranci oraz przedstawiciele mniejszości rosyjskiej.
Liczebność ówczesnej mniejszości rosyjskiej można szacować
na 50‒58 tys. ludzi, a emigrantów – około 80‒85 tys.
Pod względem geograficznym Rosjanie skupieni byli w trzech
centrach: Warszawie (6‒7 tys. rosyjskich mieszkańców), województwach wschodnich (wileńskie – 3,5%, białostockie – 2%,
96
poleskie – 1,4%, nowogrodzkie – 0,6%, wołyńskie – 1,1%) i kilku spośród miast województw zachodnich (razem z dawnymi
obozami jenieckimi). W pozostałych województwach liczebność
Rosjan nie przekraczała 0,2%.
Prawa zamieszkujących Polskę mniejszości narodowych, w tym
także mniejszości rosyjskiej, były regulowane zarówno przez ustawodawstwo międzynarodowe, jak i polskie. 28 czerwca 1919 roku
w Wersalu została podpisana „Konwencja o prawach mniejszości
narodowych”. Dwanaście artykułów tego dokumentu gwarantowało
przedstawicielom mniejszości narodowych w Polsce wolność wyznania, wolność posługiwania się rodzimym językiem w kontaktach
prywatnych, w prasie itp., prawo wyboru swoich przedstawicieli do
organów ustawodawczych, swobodę zakładania i utrzymywania
różnych organizacji charytatywnych, religijnych i społecznych,
prawo do zakładania i utrzymywania narodowościowych szkół. Na
straży realizacji tych postanowień stała Liga Narodów – bez jej zgody zapisy te nie mogły być znoszone bądź zmieniane. Wszystkie
postanowienia konwencji znalazły się w artykułach polskiej konstytucji z 1921 roku i praktycznie bez zmian zostały przeniesione do
konstytucji z 1935 roku. W Konstytucji deklarowano: „Obywatele
polscy, należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych lub językowych, mają równe z innymi obywatelami prawo
zakładania, nadzoru i zawiadywania swoim własnym kosztem zakładów dobroczynnych, religijnych i społecznych, szkół i innych
zakładów wychowawczych, oraz używania w nich swobodnie swej
mowy i wykonywania przepisów swej religii”.
Ponadto prawa rosyjskiej, białoruskiej i ukraińskiej ludności Polski, dotyczące języka, religii i kultury, zostały omówione w siedmiu artykułach pokojowego traktatu ryskiego z 17 marca 1921
roku. Rosyjska mniejszość narodowa w Polsce prawnie dysponowała wszystkimi wyżej wymienionymi prawami, ale w pełni
korzystać z nich nie mogła.
1.Na mocy ustawy o szkołach dla mniejszości narodowych
z 1924 roku w tych miejscowościach, w których mniejszości narodowe stanowiły ponad 25 procent ogółu ludności,
powstawały szkoły z nauczaniem w językach narodowych,
które były finansowane przez państwo. Rosjanie, w związku z małą liczebnością i dużym rozproszeniem po całym
kraju, nie mogli pokonać tej bariery, w związku z czym ich
szkoły nie były finansowane z budżetu państwa (wyjątek
stanowiły szkoły podstawowe w Wilnie dla staroobrzędow-
97
ców). W związku z tym w Polsce funkcjonowały głównie
prywatne rosyjskojęzyczne szkoły.
2.Język rosyjski nie został włączony do spisu języków mniejszości narodowych w „Ustawie o językach” z 1924 roku.
Używany był przy tym w szkołach na lekcjach religii oraz
w cerkwiach prawosławnych do wygłaszania kazań i prowadzenia dokumentacji, a we wschodnich województwach
dość długo wykorzystywany w administracji. W latach
30. język rosyjski zaczął być wypierany z cerkwi prawosławnej. W związku z tym zachowanie języka rosyjskiego,
nadanie mu należnego statusu, stało się główną troską rosyjskich organizacji w Polsce.
3.Absolwenci rosyjskich szkół nie mogli kontynuować nauki
w szkołach przygotowujących urzędników.
Te problemy wytyczyły zasadnicze kierunki pracy rosyjskich organizacji społeczno-politycznych i kulturalno-oświatowych, których zadaniem stała się walka o jak najpełniejszą realizację praw
rosyjskiej mniejszości narodowej. Rosyjską mniejszość narodową
stanowiły wszystkie warstwy społeczne przedrewolucyjnej Rosji,
głównie przedstawiciele inteligencji (dawni carscy urzędnicy, nauczyciele, prawnicy), dawni oficerowie i żołnierze carskiej armii,
prawosławni duchowni, a także nieliczna grupa chłopów.
W latach dwudziestych i trzydziestych organizacje rosyjskiej
mniejszości narodowej w Polsce prowadziły aktywną działalność społeczno-polityczną: uczestniczyły w wyborach lokalnych
i do państwowych organów ustawodawczych, koordynowały
pracę kulturalno-oświatową i charytatywną, organizowały i kierowały życiem społecznym rosyjskiej ludności na prowincji.
Przedstawiciele rosyjskiej mniejszości narodowej po raz pierwszy wzięli udział w wyborach do polskiego parlamentu w 1922
roku, we wspólnym bloku z Ukraińcami, Białorusinami, Niemcami i Żydami. Rosyjscy kandydaci otrzymali wtedy po jednym
miejscu w Sejmie i Senacie. Senatorem został Matfiej Kasperowicz, a na posła do Sejmu został wybrany Nikołaj Sieriebriannikow, w latach 1920‒1930 jeden z liderów rosyjskiej mniejszości
narodowej w Polsce. Z inicjatywy Nikołaja Sieriebriannikowa
w 1926 roku została utworzona pierwsza rosyjska organizacja społeczno-polityczna – Rosyjskie Zjednoczenie Narodowe
(RZN). Centrala RZN znajdowała się w Warszawie, a liczące
ponad 4 tys. członków i sympatyków oddziały lokalne w kilku
miastach wschodnich województw Polski.
98
W 1926 roku na zjeździe założycielskim w Warszawie opracowano i przyjęto statut RZN. Proklamowano, że Rosyjskie
Zjednoczenie Narodowe jest narodowo-polityczną organizacją,
działającą w konstytucyjnych ramach w celu zorganizowania
systematycznej współpracy wszystkich działaczy rosyjskiej narodowości w Polsce w rozwiązywaniu ważnych narodowych
problemów rosyjskiej społeczności. Między 27 lutego, a 1 marca
1927 roku we Lwowie odbył się pierwszy ogólnopolski zjazd
Rosyjskiego Zjednoczenia Narodowego. Wytyczono zasadnicze
kierunki działalności organizacji, wybrano Radę Najwyższą,
której przewodniczącym został Pawieł Korol, lider rosyjskiej
społeczności w Brześciu. Członkami Rady Najwyższej zostali poseł Nikołaj Sieriebriannikow, senator Matfiej Kasperowicz
oraz pełnomocnicy województw.
Na początku lat 30. Mikołajowi Sieriebriannikowi przybyli konkurenci – grupa rosyjskich działaczy z Borysem Pimonowem na
czele, która stała na stanowisku współdziałania z polskim rządem
na gruncie parlamentarnym, by tą drogą, startując w wyborach
w ramach Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR)
uzyskać rozszerzenie praw rosyjskiej mniejszości narodowej.
W ten sposób, tuż przed wyborami 1930 roku, doszło do rozłamu
w Rosyjskim Zjednoczeniu Narodowym. Grupa Nikołaja Sieriebriannikowa odmówiła udziału w BBWR i postanowiła wystąpić
samodzielnie, zaś uczestnicy konferencji Rosyjskiego Zjednoczenia Narodowego w Brześciu podjęli decyzję o wstąpieniu do
Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, za główny cel swej
działalności uważali bowiem walkę o rozszerzenie politycznych
praw wszystkich mniejszości narodowych. Tę decyzję poparło
też kierownictwo Cerkwi Prawosławnej, odmówiwszy tym samym współdziałania z grupą Sieriebriannikowa. Działalność
rosyjskich posłów w ramach BBWR poparły także wspólnoty
staroobrzędowców (z których Pimonowowie się wywodzili).
W konsekwencji rosyjski komitet wyborczy w Wilnie wysunął
kandydatury Borysa i Arsenija Pimonowych, którzy weszli do
parlamentu z ramienia BBWR.
Na początku 1931 roku rozpoczął się nowy etap społeczno-politycznej działalności rosyjskich organizacji. Z inicjatywy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zaczęto wysuwać Borysa Pimonowa na pozycję lidera rosyjskiej społeczności. 1 lutego 1931
roku w Warszawie odbyło się posiedzenie Rady Najwyższej
Rosyjskiego Zjednoczenia Narodowego, w którym uczestniczyli
99
przedstawiciele wszystkich wschodnich województw i delegaci Małopolski. Na spotkaniu tym Borys Pimonow sformułował
dwie główne zasady swojej dalszej działalności: zjednoczenie
wszystkich rosyjskich organizacji społecznych i skoncentrowanie ich na pracy kulturalno-oświatowej oraz zachowanie lojalności wobec polskiego państwa. Rosyjskie Zjednoczenie Narodowe wyraziło zaufanie wobec Borysa Pimonowa i uznało go
za oficjalnego przedstawiciela rosyjskiej mniejszości w polskim
parlamencie, w którym zasiadał do 1939 roku.
Na początku 1931 roku rozpoczęło się aktywne przygotowanie
do zjazdu wszystkich organizacji rosyjskiej mniejszości narodowej w Polsce. Uważano, że niezbędne jest podniesienie świadomości narodowej rosyjskiej ludności, a osiągnąć to można jedynie jednocząc wysiłki. Polskie władze popierały ideę utworzenia
jednej rosyjskiej organizacji, ułatwiało to bowiem kontrolę nad
tą mniejszością. Sprzeciwiła się temu jedynie grupa Nikołaja Sieriebriannikowa, która po porażce w wyborach 1930 roku
przeszła do opozycji.
28 i 29 czerwca 1931 roku w Warszawie odbył się pierwszy zjazd
Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych w Polsce.
Przewodniczącym Związku został Borys Pimonow. Dwa miesiące później polskie władze zatwierdziły status organizacji, w którym podkreślano, że Związek nie będzie zajmował się działalnością polityczną. 9 lutego 1932 roku przyjęto odezwę Związku do
rosyjskiej ludności, w której podkreślano, że jego utworzenie jest
„wydarzeniem dużej historycznej wagi: dowiodło bowiem, że
rząd przestał traktować rosyjską ludność Polski jak nieistniejącą,
że teraz już nikt nie może powiedzieć, że «Rosjan w Polsce nie
ma»”. W 1934 roku, na II zjeździe Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych w Wilnie, Borys Pimonow oświadczył:
„Rosyjska mniejszość w dalszym ciągu będzie dążyć, z jednej
strony, do umocnienia i pogłębienia rosyjskiej samoświadomości
narodowej, z drugiej – do tego, by praktycznie stać się organiczną częścią życia polskiego państwa.”
Wśród działających w Polsce w latach 20. i 30. XX wieku organizacji, najbardziej znaczące było Rosyjskie Towarzystwo Dobroczynne (RTD). Wspierało ono rosyjskojęzyczne szkoły i gimnazja, tworzyło i finansowało ośrodki oświatowe i artystyczne,
biblioteki i wydawnictwa, służyło wsparciem finansowym i materialnym osobom prywatnych, udzielało pomocy prawnej rosyjskim mieszkańcom Polski oraz finansowało imprezy kulturalne.
100
Dobroczynność tradycyjnie zajmowała jedno z głównych miejsc
w rosyjskiej mentalności i kulturze. Szczególne znaczenie miała dla działających w Polsce rosyjskich organizacji kulturalnych
i oświatowych, dla których wparcie finansowe i materialne miało
w tym okresie duże znaczenie. I swoje istnienie rosyjskie placówki oświatowe zawdzięczały prawie wyłącznie filantropom.
Od 1937 roku działalność rosyjskich organizacji społeczno-politycznych w Polsce zaczęła stopniowo słabnąć, co było spowodowane w dużym stopniu brakiem aktywności samej rosyjskiej
społeczności. W sprawozdaniach starostów powiatowych z tego
okresu podkreśla się, że większość rosyjskich organizacji zaprzestała działalności.
Polskie ustawodawstwo wytyczało wyraźną granicę między przedstawicielami rosyjskiej mniejszości narodowej i rosyjskimi emigrantami, nie pozwalając na ich współdziałanie w ramach organizacji
społeczno-politycznych. Ale na co dzień ten podział był umowny.
Po pierwsze, obie te grupy, począwszy od połowy lat 20., najczęściej mieszkały obok siebie, ich dzieci uczyły się w tych samych
szkołach. Po wtóre, wielu uchodźców z czasem otrzymywało polskie obywatelstwo, wchodząc tym samym do grupy „mniejszości
narodowej”, nie tracąc przy tym łączności z rosyjską emigracją. Po
trzecie, łączyły ich wspólne problemy dotyczące życia kulturalno-oświatowego. W ten sposób podział rosyjskich mieszkańców Polski na dwie grupy pozostawał tylko kategorią prawną.
Rosyjskie organizacje mniejszościowe pozostawały pod baczną
obserwacją polskich władz, które w najrozmaitszy sposób starały się ograniczyć ich wpływ na ludność „kresów wschodnich”.
Wzajemne stosunki polskiego państwa i rosyjskich organizacji
społeczno-politycznych ewoluowały od otwartego odrzucenia Rosjan na początku i w połowie lat dwudziestych, co wyraźnie było
widoczne zwłaszcza na poziomie lokalnym, do ustanowienia kontroli państwa nad rosyjskim ruchem społeczno-politycznym. Przy
aktywnym poparciu polskich władz od początku lat trzydziestych
zaczęła dominować ideologia pokojowego współistnienia i stopniowej integracji rosyjskiej mniejszości w polskim społeczeństwie.
Głównym jej przewodnikiem był Związek Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych, organizacja, którą polski rząd uznawał za
prawnego przedstawiciela rosyjskiej mniejszości w Polsce.
Walentyna Szwajko,
Brzeski Uniwersytet Państwowy
101
Русская пресса в Польше
(1918–1939)
Русскую периодику в Польше в межвоенный
период часто называют эмигрантской, указывая
на то, что её издателями и создателями были
эмигранты, прибывшие из России после
революций 1917 года. Явление это было пёстрое
и многоплановое не только в Польше, но и во всём
мире: с 1918 по 1940 годы за рубежами России
выходило свыше 1000 изданий на русском языке.
В своей работе „Русская эмигрантская пресса в Польше
в 20–30 годы XX века” А. Ёлкин образно сравнил процесс
рождения этих изданий с ростом грибов после дождя, подчёркивая не только их огромное количество, но и факт, что
жизнь их „была грибная, короткая”. Мы же останавливаемся на этой теме потому, что тот бурный всплеск русской
интеллектуальной мысли оказал несомненное влияние на
дальнейшее развитие культуры русского национального
меньшинства в Польше в целом и на развитие польской
русскоязычной прессы в последующие годы.
Первая попытка изучения эмигрантских периодических
изданий была предпринята самими эмигрантами, а в 1922
году в Петрограде вышла книга В. Белова с характерным
подзаголовком: „Белая печать: её идеология, роль, значение
и деятельность: материалы для будущего историка”.
Но если говорить о русской периодике в Польше в межвоенный период, то она остаётся мало изученной. Ей, как правило, посвящены только фрагменты в публикациях, касающихся культурно-просветительской деятельности эмиграции, и
она совсем не упоминается в истории русского национального меньшинства в Польше. И если русские как меньшинство проживали в Польше с XI века, то проблема, связанная
с пребыванием большого числа приезжих бывших граждан
царской империи на польской территории, возникла только
в конце 1918 года.
Особенностью социального состава эмиграции в Польше
было большое количество военных. На территорию страны
102
оказались интернированы воинские формирования, а солдаты и офицеры, входившие в их состав, находились в лагерях в 1920–1924 годах. Среди интернированных находилось
около 5000 тысяч казаков. Конечно, ситуация в лагерях, связанная с материальным положением, социально-бытовыми
условиями и трудоустройством, вызывала пристальное внимание появлявшихся газет, в том числе, и издаваемых в самих лагерях.
Как пример можно привести изданную в Варшаве 7 августа 1921 года однодневную политическую и литературную
газету „Голос казачества” (ред. А. Прохоров). Как пишет А.
Ёлкин в вышеназванной работе, свою задачу газета видела
„в объединении сил казачества для борьбы с „единонеделимцами” – коммунистами и врангелевцами”. С осени 1921 года
командующий казачьей группой полковник М. Гнилорыбов
при финансовой поддержке Б. Савинкова в Польше начал издавать газету „Голос казачества”, которая рассылалась в 134
колонии и лагеря в различных странах, а её читателями были
около 20 тысяч казаков!
Немало среди „лагерных” газет и журналов было и печатавшихся на гектографе. Конечно, главное внимание на их страницах уделялось перипетиям лагерной жизни, но были здесь
и литературные издания. В лагере Остров-Ломжинский выходили литературные журналы „Дон” и „Казак”, в Торуни
издавался даже сатирический журнал „Отзвуки”. По мере
сокращения лагерей, естественно, уменьшалось и количество издаваемых в них периодических изданий.
В 20–30-е годы на территории Польши проживало и около
50–60 тысяч русских эмигрантов, которые также активно занимались издательской деятельностью. Популярность прессы среди русской эмиграции некоторые исследователи объясняют её доступностью для издателей и читателей: на неё
не требовалось больших денежных затрат, она оперативно
реагировала на события, удовлетворяя разные политические
и культурные потребности. А. Ёлкин пишет: „Следует иметь
ввиду, что интерес к периодике являлся одной из отличительных черт общественной жизни. Русская пресса в Польше служила главным источником информации для эмигрантов”. Но
нам кажется, что это было бы всё же некоторым упрощением.
Причиной популярности издаваемых периодических изданий
были и те литературные силы, которые оказались в Польше.
103
Среди них десятки имён уже известных в то время в России
писателей, драматургов, публицистов. Качество русской журналистики в то время было на высочайшем уровне. Ни до, ни
после русская пресса уже не могла похвастаться такими именами в составе редколлегий и такими яркими авторами.
Самой влиятельной общепольской газетой на русском языке
в то время была „За свободу” или в последующие годы –
„Свобода”, которая выходила почти двенадцать лет, с 1920
по 1932 годы. Круг её читателей был намного больше тиража: её часто передавали из рук в руки. Выходя на шести
страницах небольшого формата, газета освещала непростые
вопросы эмигрантской жизни: правовой статус и социальнобытовые условия.
Немало места было уделено и политике польского государства по отношению к русскому национальному меньшинству,
школе, Православной церкви. Чтобы облегчить адаптацию
эмигрантов, „Свобода” знакомила читателей с польскими
реалиями, были даже специальные рубрики: „В сейме”, „Обзор политической прессы”, „Городская жизнь”.
В отличие от Чехословакии и Югославии, где эмигрантские издания спонсировали государственные структуры, а
во Франции и Германии российские журналисты пользовались такими же правами, как и журналисты других стран, в
Польше ситуация была несколько иной. Русские эмигранты
не являлись полноправными польскими гражданами и были
„прикреплены” к определённому месту жительства, а на поездки им нужны были одноразовые специальные разрешения. В архивах сохранилось письмо полесского воеводы от
13 сентября 1929 года, направленное в министерство внутренних дел, в котором он выступал против предоставления
разрешения на приезд в Полесье делегации русских писателей и журналистов, в том числе и зам.редактора газеты „За
Свободу” А. Хирякова. Свою просьбу воевода мотивировал
тем, что такие поездки преследуют цель показать Европе,
что вопреки официальной статистике, в Польше существует
компактное русское меньшинство…
Одной из острых проблем русскоязычной прессы являлось
открытое соперничество между изданиями, демонстрирующее отсутствие единства, что было неудивительно в условиях противопоставления монархических и демократических
настроений эмигрантов из России.
104
Всё это время газета „Свобода” старалась сохранить беспартийных характер, что было невероятно трудно в условиях
идеологической раздробленности русской эмиграции. Тучи
над редакцией сгустились в 1925 году, когда в Польше развернулась подготовка к проведению Зарубежного съезда,
призванного объединить эмиграцию. Разные партии старались подчинить влиятельный печатный орган своим интересам. Газета оказалась в тяжёлом финансовом положении,
её тираж сократился. В результате в редколлегии произошёл
раскол, и из её состава вышел вместе со некоторыми своими
коллегами известный русский писатель, драматург Михаил
Арцыбашев, а редактором газеты остался Дмитрий Философов, не менее известный русский публицист, художественный и литературный критик. Просуществовав ещё почти
семь лет, газета закрылась.
Наследником газеты „За свободу” стала ежедневная газета
„Молва”, возглавляемая тем же Д. Философовым. Она уже
не была такой „острополитической” и информационной, а
стала более иллюстративной и популярной. Вместо рисунков появились фотографии, а на последней странице часто
печатались рассказы о звёздах Голливуда и различные сенсации. Позднее Дмитрий Философов вместе с Дмитрием
Мережковским начинают издавать парижско-варшавский
еженедельник „Меч”, который после 21 номера – из-за разногласий издателей – становится варшавской газетой.
Эмиграция в это время, выступая в роли правопреемницы
старой, дореволюционной России, активно пропагандировала русскую культуру, проводя даже Дни русской культуры.
Такие дни проводились во многих странах с 1924 по 1939
годы и приурочивались ко дню рождения А. Пушкина. Эти
Дни русской культуры можно смело назвать продолжением
традиций русского просветительства.
Ко дню русской культуры в 1926 году в Варшаве вышел первый номер еженедельного журнала „Родное слово”, читателями которого стали не только русские в Польше, но и жители Латвии, Литвы, Эстонии и Чехословакии.
На территории Польши в межвоенный период проживало
русское национальное меньшинство, насчитывавшее, по
разным оценкам, от 100 до 200 тысяч человек. Русское население проживало, главным образом, в городах Бресте над
Бугом, Вильно, Варшаве, Гродно, Львове, Ровно. Пресса, из-
105
даваемая эмигрантами, стремилась к сотрудничеству с русским национальным меньшинством, освещая его проблемы
и запросы. Но у русского меньшинства были и свои, не менее разнообразные издания: „Русский голос”, „Виленское
утро” („Утро”), „Волынское слово”.
Хотелось бы отметить и ещё одно уникальное издание, существовавшее в межвоенный период в Польше – это церковно-народный иллюстрированный журнал „Воскресное
чтение”, выпускаемый Синодальной типографией, которая
существовала в Варшаве с 1923 года. Этот журнал выходил с
1924 по 1939 годы и распространялся не только среди православных в Польше, но и среди всего Русского зарубежья.
Этот короткий обзор газет и журналов, выходивших в Польше в 1918–1939 годы свидетельствует о напряжённой духовной и творческой жизни русской интеллигенции, волею
судьбы оказавшейся на польской территории. Уровень изданий зависел, конечно, от длительности их выхода. Некоторые из них выпускали всего один или несколько номеров,
некоторые же существовали годами. Это определялось не
только экономическими или политическими причинами, но
и частой сменой редакторов и сотрудников из-за внутренних
политических разногласий, их выездами в другие страны,
финансовыми трудностями.*
Светлана Биль
* При подготовке материала использована статья Ёлкина А.И. Русская
эмигрантская пресса в Польше в 20-30-е годы ХХ века / А.И. Ёлкин
// Вiсник Харкiвського нацiонального унiверситету iм. В.Н. Каразiна.
Сер.: Історія. – 2007. – № 762. – С. 155–165.
106
Список печатных изданий на русском языке
в 20-30 годы XX века в Польше
Бюллетень информационного бюро попечительского комитета в Польше
(об эмигрантах) – Варшава, 1920–1921, издавался ежеквартально.
„В ограде церковной” – религиозный еженедельник, ред. А. Свитич.
Варшава, 1933. Вышло 15 номеров.
„Варшавские отклики” – ежедневная газета, ред. В. Цеховский.
Варшава, 1921–1922.
„Варшавский голос” – ежедневная газета, ред. Г. Ледкевич. Варшава, 1921.
„Варшавское эхо” – варшавская газета. Орган Блока национальных
меньшинств. Варшава, 1921. Выходила нерегулярно.
„Вестник Братства православных богословов в Польше” – религиозный
журнал. Варшава, 1934–1938. Выходил два раза в год.
„Вестник православной митрополии в Польше” – варшавский религиозный
ежемесячник. Варшава, 1923–1926.
„Вестник эмигранта” – один из первых журналов для эмиграции
и об эмиграции в Польше. Издавался два раза в месяц, редактор и издатель
И. Мицкевич. Варшава, 1920–1921.
„Воскресная школа” – приложение к журналу „Гость”. Варшава, 1923–1936.
Вышло 24 номера.
„Воскресное чтение” – иллюстрированный еженедельник
(церковно-народный). Варшава, 1924–1937.
„Газета РОМа” – орган Русского объединения молодежи в Польше,
ред. Н. Рязанцев. Варшава, 1937. Вышло 5 номеров.
„Голос казачества” – политическая и литературная газета, ред. А. Прохоров.
Варшава, 1921–1922.
„Гость” – ежемесячник религиозный и общественный, ред. В. Малов,
изд. В. Фетлер. Берлин–Варшава–Рига, 1923–1939.
„Донской казак” – журнал. Торунь, 1920–1921.
„За проволокой” – литературно–художественный сборник, ред. А. Рудин.
Скальмержице–Щипёрно, 1920.
„За свободу!” (позже „Свобода”) – самая известная русская ежедневная
газета–долгожитель, ред. И. Мацеевский. Вaршава, 1921–1932.
„Заря” – литературное приложение к лагерной газете „Новое Слово”.
Редакторы О. Великанов и Н. Бартеньев. Тухоля, 1921–1922.
Издавалось два раза в месяц.
Информационный бюллетень Российского попечительского комитета
в Польше об эмигрантах. Варшава, 1932. Вышло 8 номеров.
107
Информационный бюллетень Российского общественного комитета
в Польше. Варшава, 1922–1923. Вышло 7 номеров.
„Казак” – журнал. Острув (Ломжинский)–Коморово, 1919–1921.
Выходил два раза в месяц.
„Крестьянская Русь” – приложение к газете „Свобода”. Варшава, 1921–1922.
Вышло около 40 номеров.
„Маяк” – религиозный ежемесячник. Лодзь, 1922–1939.
„Меч” – один из самых значительных русских еженедельников, издаваемых
в Польше под редакцией Д. Философова (Варшава), Д. Мережковского
(Париж). Варшава, 1934–1939.
„Молва” – ежедневная иллюстрированная русская газета. Издатель
В. Брандт. В редакционный комитет в разное время входили Д. Философов
(председатель), В. Брандт, Е. Вебер–Хирьякова, С. Войцеховский, Г. Соколов,
А. Фёдоров. Варшава, выходила с 6 апреля 1932 г. по 31 января 1934 г.
„Наше время” – ежедневная независимая газета, ред. Г. Мациевский,
издатель Е. Котляревский. Вильно–Варшава, октябрь 1930–сентябрь 1939.
„Наши дни” – варшавский литературный и научно-популярный еженедельник,
ред. Ф. Гаскевич. Варшава, 1923. Вышло 8 номеров.
„Новое Варшавское слово” – журнал, ред. В. Горвиц–Самойлова. Варшава,
1921.
Пособие для руководителей кружков христианской молодежи
– ежеквартальный христианский журнал. Лодзь, 1930.
„Родное слово” – еженедельник. Варшава, 1926–1927.
„Русское слово” – ежедневная независимая общественная и политическая
газета, ред. Е. Котляревский, в конце 1930–х гг. ред. Ф. Котляревский,
изд. Е. Котляревский. Варшава–Вильно, 1931–1939 гг.
„Русспресс” – информационный орган Русского телеграфного агентства
и пресс-бюро в Варшаве. Варшава, 1921–1928.
„Русь” – политический альманах. Издание Русской народной партии.
Варшава, 1921.
„Свет к просвещению” – русский религиозный ежемесячник,
ред. В. Геце. Варшава, 1933–1937.
„Свободная мысль” – региональный еженедельник, ред. В. Иваницкий.
Белосток, 1922.
„Северный Кавказ” – орган Народной партии (свободных) народов Кавказа,
ред. В. Байнусон. Париж–Варшава, 1934–1939.
„Слово” – православный еженедельник. Варшава, 1931–1938.
108
Дмитрий Мережковский,
русский философ и поэт
Dmitrij Mereżkowski, rosyjski filozof i poeta
109
Дмитрий Философов, русский публицист
и литературный критик
Dmitrij Fiłosofow, rosyjski publicysta,
krytyk literacki
110
111
Prasa rosyjska w Polsce
(1918–1939)
Periodyki rosyjskojęzyczne w Polsce w okresie
międzywojennym często nazywa się emigracyjnymi,
ponieważ ich wydawcami oraz twórcami byli uchodźcy
z Rosji przybyli do Polski po rewolucji 1917 roku. Zjawisko
tworzenia rosyjskojęzycznych wydawnictw miało
charakter różnorodny i wielopłaszczyznowy nie tylko
w Polsce, lecz na całym świecie. Poza granicami Rosji
od 1918 do 1940 roku ukazywało się ponad
W publikacji „Rosyjska prasa emigracyjna w Polsce w latach
20–30 XX wieku” A. Jołkin pisał o „pojawiających się jak grzyby po deszczu” rosyjskojęzycznych wydawnictwach, podkreślając nie tylko fakt ich ogromnej ilości, lecz również to, że „żyły
tyle, co grzyby”. Przyglądamy się temu zjawisku, gdyż wywarło
ono niewątpliwy wpływ zarówno na dalszy rozwój kultury rosyjskiej mniejszości narodowej w Polsce, jak i na rozwój polskiej
prasy rosyjskojęzycznej w latach następnych.
Pierwsza próba przeanalizowania emigranckich wydawnictw
periodycznych została podjęta przez samych emigrantów.
W 1922 roku w Piotrogrodzie wydano książkę W. Biełowa, której podtytuł brzmiał „Biała prasa: jej ideologia, rola, znaczenie
i działalność. Materiały dla przyszłego historyka”.
Jeżeli chodzi o rosyjskie periodyki w Polsce w okresie międzywojennym, to pozostają one słabo zbadane. Tym wydawnictwom
zazwyczaj poświęca się zaledwie niewielkie fragmenty w publikacjach dotyczących oświatowo-kulturalnej działalności emigracji, natomiast nie są one w ogóle wymieniane w historii rosyjskiej mniejszości narodowej w Polsce.
Jej początki sięgają XI wieku, gdy na ziemiach polskich osiedlali
się Rusini. Jednak zjawisko emigracji na tak wielką skalę jak po
rewolucji październikowej nie było obserwowane nigdy wcześniej w polsko-rosyjskich stosunkach.
Cechę szczególną składu społecznego emigracji w Polsce stanowiła duża liczba wojskowych. Jednostki wojskowe stacjonujące
na terytorium kraju zostały internowane, a ich żołnierze i ofice-
112
rowie, w tym około pięciu tysięcy Kozaków, w latach 1920–1924
przebywali w obozach jenieckich. Warunkami socjalno-bytowymi i zatrudnieniem w miejscach internowania zainteresowane
były media, również te wydawane na terenie obozów.
Debiutująca w Warszawie 7 sierpnia 1921 roku gazeta polityczna i literacka „Gołos Kazaczestwa” pod redakcją A. Prochorowa według słów A. Jołkina, stawiała sobie za cel „zjednoczenie
sił kozactwa do walki z „jedinoniedielimcami” („zwolennikami
idei jednej i niepodzielnej Rosji” – przyp. tłum.) – komunistami
i wranglowcami”. Począwszy od jesieni 1921 roku dowodzący
grupą kozacką pułkownik M. Gniłorybow, przy wsparciu finansowym B. Sawinkowa, zaczął w Polsce regularnie wydawać
„Gołos Kazaczestwa” i rozsyłać go do 134 kolonii i obozów
w różnych krajach. Grono czytelników periodyku liczyło sobie
około 20 tysięcy Kozaków!
Niemałą część „obozowych” gazet i czasopism stanowiły wydania drukowane za pomocą powielacza, tak zwanego hektografu
. W tych wydawnictwach główną uwagę skupiano na aspektach
życia obozowego, jednak publikowano na ich łamach również
teksty literackie. W obozie Ostrów Łomżyński ukazywały się
tytuły „Don” i „Kazak”, a w Toruniu wychodziło nawet czasopismo satyryczne „Otzwuki”. W miarę zmniejszania liczby obozów w sposób naturalny malała też liczba wydawanych w nich
periodyków.
W latach 1920–1930 na terytorium Polski mieszkało około
50–60 tysięcy emigrantów rosyjskich, aktywnie zajmujących
się działalnością wydawniczą. Popularność prasy wśród emigracji rosyjskiej niektórzy badacze tłumaczą jej przystępnością dla
wydawców i czytelników: nie wymagała ona wielkich nakładów
finansowych, szybko reagowała na wydarzenia, dostarczając na
bieżąco informacji o życiu politycznym i kulturalnym. A. Jołkin
pisze: „Należy pamiętać, że zainteresowanie prasą stanowiło jedną z charakterystycznych cech życia społecznego. Prasa rosyjska
w Polsce była dla emigrantów głównym źródłem informacji”. Zapewne jednak jest to pewne uproszczenie. Do popularności wydawanych periodyków przyczyniali się również ci literaci, którzy
znaleźli się w owym czasie w Polsce. Nigdy wcześniej prasa rosyjska nie mogła się poszczycić nazwiskami dziesiątków znanych już
w tym czasie w Rosji pisarzy, dramaturgów, publicystów zasiadających w kolegiach redakcyjnych i w gronie autorów. Dziennikarstwo rosyjskie stało wówczas na najwyższym poziomie.
113
Najbardziej wpływowym ogólnopolskim periodykiem rosyjskojęzycznym w tamtym okresie była gazeta „Za Swobodu”,
w latach następnych przemianowana na „Swoboda”, ukazująca
się przez blisko dwanaście lat, od roku 1920 do 1932. Krąg jej
czytelników był o wiele większy od nakładu, nierzadko przekazywano ją z rąk do rąk. Sześciostronicowa, niedużego formatu
gazeta zajmowała się trudnymi zagadnieniami z życia emigrantów: ich statusem prawnym oraz warunkami socjalno-bytowymi.
Sporo miejsca poświęcała również polityce państwa polskiego
wobec rosyjskiej mniejszości narodowej, szkoły i cerkwi prawosławnej. Aby ułatwić emigrantom adaptację, „Swoboda” zapoznawała czytelników z polskimi realiami, zamieszczając na swoich łamach rubryki: „W sejmie”, „Przegląd prasy politycznej”,
„Życie miejskie”.
W porównaniu do Czechosłowacji i Jugosławii, w których publikację wydawnictw emigracyjnych finansowało państwo, oraz do
Francji i Niemiec, gdzie dziennikarze rosyjscy korzystali z tych
samych praw, co dziennikarze innych krajów, sytuacja w Polsce była nieco gorsza. Rosyjscy emigranci nie mieli pełnych
praw obywatelskich i byli „przypisani” do określonego miejsca
zamieszkania, do wyjazdów zaś potrzebowali zezwoleń. W archiwach zachował się list wojewody poleskiego z 13 września
1929 roku, skierowany do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,
w którym występował on przeciwko udzieleniu pozwolenia na
przyjazd do Polesia delegacji pisarzy i dziennikarzy rosyjskich,
w tym też zastępcy redaktora gazety „Za Swobodu” A. Chiriakowa. Swoją prośbę wojewoda motywował tym, że takie wyjazdy
mają na celu pokazanie Europie, że wbrew oficjalnej statystyce
istnieje w Polsce spójna mniejszość rosyjska…
Jednym z palących problemów prasy rosyjskojęzycznej była
otwarta rywalizacja między wydawnictwami, czemu trudno było
się dziwić z uwagi na konflikt istniejący między zwolennikami
monarchii i demokracji.
Przez cały ten czas gazeta „Swoboda” starała się zachować
charakter bezpartyjny, co w warunkach ideologicznego rozwarstwienia emigracji rosyjskiej było niezmiernie trudne. Chmury
nad redakcją zebrały się w 1925 roku, kiedy to w Polsce ruszyły
przygotowania do Zjazdu Zagranicznego, który miał zjednoczyć
emigrację. Różne partie próbowały podporządkować ten wpływowy organ prasowy własnym interesom. Gazeta znalazła się
w trudnej sytuacji finansowej, zmalał również jej nakład. Na sku-
114
tek tego w redakcji doszło do rozłamu, po czym odszedł z niej
wraz z niektórymi swoimi kolegami, znany rosyjski pisarz, dramaturg Michaił Arcybaszew, a redaktorem gazety został Dmitrij
Filosofow, również znany rosyjski publicysta i krytyk literacki.
Gazeta działała jeszcze przez siedem lat, po czym została zamknięta.
Spadkobiercą gazety „Za Swobodu” stał się dziennik „Mołwa”,
prowadzony przez tego samego redaktora D. Fiłosofowa. Nie
był on już równie „ostry politycznie”, osłabła jego rola informacyjna; gazeta nabrała charakteru bardziej ilustracyjnego i popularyzatorskiego. Zamiast rysunków pojawiły się fotografie,
a na ostatniej stronie często można było ujrzeć gwiazdy Hollywood oraz różne sensacje. Następnie, również pod redakcją D.
Fiłosofowa powstał kolejny rosyjskojęzyczny tytuł – „Miecz”,
wychodzący początkowo jako tygodnik, a od 21 numeru jako
dziennik. „Miecz” ukazywał się nie tylko w Warszawie, lecz
również w Paryżu, gdzie redaktorem naczelnym został Dmitrij
Mierieżkowskij, rosyjski pisarz i poeta, historyk i filozof, jeden
z twórców symbolizmu i przedstawiciel znakomitego okresu poezji rosyjskiej, zwanego Srebrnym Wiekiem.
W tym czasie emigracja, występując w roli spadkobiercy spuścizny kulturowej starej, przedrewolucyjnej Rosji, aktywnie popularyzowała kulturę rosyjską, między innymi organizując na terenie
wielu krajów Dni Kultury Rosyjskiej. Odbywały się one w latach
1924-1939 w miesiącu urodzin A. Puszkina i śmiało można je
uważać za kontynuację tradycji rosyjskiego oświecenia.
W 1926 roku z okazji Dni Kultury Rosyjskiej w Warszawie ukazał
się pierwszy numer tygodnika „Rodnoje Słowo”, którego czytelnikami zostali Rosjanie nie tylko polscy, lecz również ci mieszkający na terytoriach Łotwy, Litwy, Estonii i Czechosłowacji.
Polskę w okresie międzywojennym zamieszkiwała rosyjska
mniejszość narodowa, licząca według różnych statystyk od 100
do 200 tysięcy osób. Ludność rosyjska osiadła głównie w miastach – Brześciu nad Bugiem, Wilnie, Warszawie, Grodnie, Lwowie, Równem. Wydawana przez emigrantów prasa dążyła do
współpracy z rosyjską mniejszością narodową, zwracając uwagę
na jej problemy i potrzeby. Ale mniejszość rosyjska miała też
swoje, nie mniej różnorodne periodyki: „Russkij Gołos”, „Wilenskoje Utro” („Utro”), „Wołynskoje Słowo”.
Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden unikatowy periodyk, wydawany w okresie międzywojennym w Polsce, czyli na ilustro-
115
wane czasopismo ludowo-cerkiewne „Woskresnoje Cztenije”,
wydawane przez drukarnię Synodu, działającą w Warszawie od
1923 roku. Czasopismo to ukazywało się od 1924 do 1939 roku
i trafiało nie tylko do osób prawosławnych w Polsce, lecz również do diaspory rosyjskiej rozsianej po wielu innych krajach.
Ten krótki przegląd gazet i czasopism, ukazujących się w Polsce
w latach 1918–1939, świadczy o wzmożonym życiu duchowym
i twórczym inteligencji rosyjskiej, z woli losu osiadłej na terytorium Polski. Poziom wydawnictw zależał, rzecz jasna, od okresu
ich wydawania. Niektóre z nich ukazywały się tylko raz lub miały kilka edycji, natomiast inne istniały przez lata. Składały się
na to nie tylko przyczyny ekonomiczne czy też polityczne, lecz
częsta zmiana redaktorów naczelnych i współpracowników na
skutek wewnętrznych rozbieżności ich poglądów politycznych,
przeprowadzek do innych krajów, problemów finansowych itd.*
Swietlana Bil
W publikacji wykorzystano artykuł: Jołkin A.I. „Rosyjska prasa
emigracyjna w Polsce w latach 20–30 XX wieku / A.I. Jołkin // Wisnyk Charkiwskoho nacionalnoho uniwersytetu im. W. Karazina.
Ser.: Istorija. 2007, Nr 762, s. 155–165.
*
116
Wykaz publikacji rosyjskojęzycznych ukazujących się drukiem
w latach 20–30 XX wieku na terenie Polski
Biuletyn Biura Informacyjnego Komitetu Opiekuńczego w Polsce (dotyczący
emigrantów) – Warszawa, 1920‒1921, ukazywał się raz na kwartał.
„W Ogradie Cerkownoj” – tygodnik religijny, red. A. Switicz. Warszawa, 1933.
Ukazało się 15 numerów.
„Warszawskije Otkliki” – gazeta codzienna, red. W. Cechowskij. Warszawa,
1921‒1922.
„Warszawskij Gołos” – gazeta codzienna, red. G. Ledkiewicz. Warszawa, 1921.
„Warszawskoje Echo” – gazeta warszawska. Organ prasowy Bloku Mniejszości
Narodowych. Warszawa, 1921. Ukazywała się nieregularnie.
„Wiestnik Bratstwa Prawosławnych Bogosłowow w Polsze” – czasopismo
religijne. Warszawa, 1934‒1938. Ukazywało się dwa razy w roku.
„Wiestnik Prawosławnoj Mitropolii w Polsze” – warszawski miesięcznik religijny.
Warszawa, 1923‒1926.
„Wiestnik Emigranta” – jedno z pierwszych czasopism dla emigracji
i o emigracji w Polsce. Ukazywało się dwa razy w miesiącu. Redaktor i wydawca
I. Mickiewicz. Warszawa, 1920‒1921.
„Woskresnaja Szkoła” – dodatek do czasopisma „Gost’”. Warszawa, 1923‒1936.
Ukazały się 24 numery.
„Woskresnoje Cztenije” – tygodnik ilustrowany (ludowo-cerkiewny). Warszawa,
1924‒1937.
„Gazeta ROMa” – organ prasowy Rosyjskiego Zjednoczenia Młodzieży w Polsce,
red. N. Riazancew. Warszawa, 1937. Ukazało się 5 numerów.
„Gołos Kazaczestwa” – gazeta polityczna i literacka, red. A. Prochorow. Warszawa, 1921–1922.
„Gost’” – miesięcznik religijny i społeczny, red. W. Małow, wyd. W.A. Fietler.
Berlin–Warszawa–Ryga, 1923‒1939.
„Donskoj Kazak” – czasopismo. Toruń, 1920‒1921.
„Za Prowołokoj” – almanach literacko-kulturalny, red. A. Rudin.
Skałmierzyce–Szczypiorno, 1920.
„Za Swobodu! ” (później „Swoboda”) – najbardziej znana i najdłużej wydawana
rosyjska gazeta codzienna, red. I. Macejewskij. Warszawa, 1921‒1932.
„Zaria” – dodatek literacki do gazety obozowej „Nowoje Słowo”. Redaktorzy
O. Wielikanow i N. Bartienjew. Tuchola, 1921‒1922. Ukazywał się dwa razy
w miesiącu.
Biuletyn informacyjny o emigrantach Rosyjskiego Komitetu Opiekuńczego
w Polsce. Warszawa, 1932. Ukazało się 8 numerów.
117
Biuletyn informacyjny Rosyjskiego Komitetu Społecznego w Polsce. Warszawa,
1922‒1923. Ukazało się 7 numerów.
„Kazak” – czasopismo. Ostrów (Łomżyński)–Komorowo, 1919‒1921. Ukazywał
się dwa razy w miesiącu.
„Krestjanskaja Ruś” – dodatek do gazety „Swoboda”. Warszawa, 1921–1922.
Ukazało się około 40 numerów.
„Majak” – miesięcznik religijny. Łódź, 1922‒1939.
„Miecz” – jeden z najbardziej znaczących tygodników rosyjskich, wydawanych
w Polsce, redaktorzy D. Fiłosofow (Warszawa), D. Mierieżkowskij (Paryż).
Warszawa, 1934‒1939.
„Mołwa” – codzienna ilustrowana gazeta rosyjska. Wydawca W. Brandt. W skład
redakcji w różnych okresach wchodzili: D. Filosofow (redaktor naczelny),
W. Brandt, J. Wieber-Chirjakowa, S. Wojcechowskij, G. Sokołow, A. Fiodorow.
Warszawa; gazeta ukazywała się od 6 kwietnia 1932 r. do 31 stycznia 1934 r.
„Nasze Wremia” – niezależna gazeta codzienna, red. G. Macyjewskij, wydawca
J. Kotlariewskij. Wilno–Warszawa, październik 1930–wrzesień 1939.
„Naszy Dni” – warszawski tygodnik literacki i popularnonaukowy,
red. F. Gaskiewicz. Warszawa, 1923. Ukazało się 8 numerów.
„Nowoje Warszawskoje Słowo” – czasopismo, red. W. Gorwic-Samojłowa.
Warszawa, 1921.
Poradnik dla prowadzących kółka młodzieży chrześcijańskiej – kwartalne
czasopismo chrześcijańskie. Łódź, 1930.
„Rodnoje Słowo” – tygodnik. Warszawa, 1926‒1927.
„Russkoje Słowo” – niezależna gazeta codzienna o charakterze społecznym
i politycznym, red. J. Kotlariewskij, pod koniec lat trzydziestych
red. F. Kotlariewskij, wyd. J. Kotlariewskij. Warszawa–Wilno, 1931‒1939 r.
„Russpriess” – informacyjny organ prasowy Rosyjskiej Agencji Telegraficznej
i Biura Prasowego w Warszawie. Warszawa, 1921‒1928.
„Ruś” – almanach polityczny. Wydanie Rosyjskiej Partii Narodowej. Warszawa,
1921.
„Swiet k Proswieszczeniju” – rosyjski miesięcznik religijny, red. W. Giece.
Warszawa, 1933‒1937.
„Swobodnaja Mysl” – tygodnik regionalny, red. W. Iwanickij. Białystok, 1922.
„Siewiernyj Kawkaz” – organ prasowy Partii Narodowej (Wolnych) Narodów
Kaukazu, red. W. Bajnuson. Paryż–Warszawa, 1934‒1939.
„Słowo” – tygodnik prawosławny. Warszawa, 1931‒1938.
118
Общество „Российский дом”
stowarzyszenie
www.rosyjski-dom.waw.pl
Warszawa – Варшава