Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 12

GGlosy
Paweł Daniluk
Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi
z 12 czerwca 2013 r., II AKa 87/13
Teza glosowanego wyroku brzmi:
Przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są przestępstwami podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy
do zespołu ich ustawowych znamion.
W glosowanym wyroku Sąd Apelacyjny w Łodzi odniósł się m.in. do podniesionego
w rozpoznawanej apelacji zarzutu, że przestępstwo kradzieży z włamaniem, stypizowane
w art. 279 § 1 k.k., nie jest przestępstwem popełnionym w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w rozumieniu art. 115 § 3 k.k., gdyż „kryterium celu, jakim jest osiągnięcie korzyści
majątkowej nie stanowi znamienia podmiotowego przestępstwa z art. 279 § 1 k.k.”. Apelujący stanął zatem na stanowisku, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej z art. 115 § 3 k.k. to
odwołanie do znamion typów przestępstw. Zgodnie z tym stanowiskiem przestępstwami
podobnymi mogą być tylko te, które w swoim opisie ustawowym expressis verbis stanowią
o zachowaniu się sprawcy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.
Sąd Apelacyjny w Łodzi nie podzielił powyższego stanowiska i stwierdził, że „przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są przestępstwami podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy do zespołu ich
ustawowych znamion”. Uznał przy tym, że co do takiego rozumienia celu osiągnięcia
korzyści majątkowej z art. 115 § 3 k.k. „w świetle językowych dyrektyw wykładni nie
może być wątpliwości”. Tym samym SA w Łodzi stanął na stanowisku, że cel osiągnięcia
korzyści majątkowej należy rozumieć jako okoliczność faktyczną towarzyszącą konkretnym zdarzeniom przestępnym. W tym ujęciu z podobieństwem przestępstw mamy
do czynienia wówczas, gdy sprawca faktycznie popełnił je w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej, bez względu na to, czy ów cel stanowi ustawowe znamię porównywanych
przestępstw.
LEX nr 1324704.
168
5–6/2014
Glosa do wyroku...
W pierwszej kolejności wypada zauważyć, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej
może funkcjonować na gruncie karnoprawnym zarówno jako nieobjęta ustawowym
opisem czynu okoliczność faktyczna towarzysząca konkretnym zdarzeniom przestępnym, jak i jako znamię typów przestępstw. W tym drugim wypadku mamy do czynienia z przestępstwami kierunkowymi znamiennymi celem (osiągnięcia korzyści majątkowej), których cechą charakterystyczną jest właśnie to, że ów cel stanowi ich znamię
odnoszące się do zachowania sprawcy, co z kolei w szczególny sposób zabarwia stronę
podmiotową tych przestępstw (dolus coloratus). Tytułem przykładu można tu wskazać
przestępstwo stręczycielstwa z art. 204 § 1 k.k., przestępstwo nielegalnego organizowania adopcji dzieci z art. 211a k.k., czy też przestępstwo wymuszenia rozbójniczego
z art. 282 k.k. Przestępstwa te nie zaistnieją, gdy zachowaniu sprawcy nie będzie towarzyszyć cel osiągnięcia korzyści majątkowej. Jednocześnie nie sposób kwestionować,
że obok przestępstw kierunkowych znamiennych celem (osiągnięcia korzyści majątkowej) występują również i takie przestępstwa, które w swoim ustawowym opisie nie
operują sformułowaniem „w celu osiągnięcia korzyści majątkowej” lub podobnym, lecz
faktycznie popełniane są w tymże właśnie celu. Przy czym cel ten wcale nie musi być
w jakiś sposób sugerowany w ustawowym opisie czynu, czy też poprzez tytuł rozdziału Kodeksu karnego, w jakim ów ustawowy opis został zamieszczony, wystarczy, że
zaistnieje on w psychice sprawcy. Tym samym przestępstwem faktycznie popełnionym
w celu osiągnięcia korzyści majątkowej może być w zasadzie jakiekolwiek przestępstwo,
bez względu na jego ustawowy opis, tytuł rozdziału Kodeksu karnego, w jakim zostało
ono zamieszczone, czy też dobro prawne objęte ochroną przez ten typ przestępstwa.
Dla przykładu można tu wspomnieć o przestępstwie zabójstwa z art. 148 § 1 k.k. Ani
jego ustawowy opis, ani tytuł rozdziału Kodeksu karnego, w jakim zostało ono zamieszczone, ani też dobro prawne chronione w przywołanym przepisie, nie sugerują, a tym
bardziej nie wskazują, że sprawcy tego przestępstwa musi bądź też może towarzyszyć
cel osiągnięcia korzyści majątkowej. Tymczasem nie powinno ulegać wątpliwości, że
sprawca może podjąć i realizować przestępne zachowanie, o jakim mowa w art. 148 § 1
k.k., właśnie w tym celu (np. sprawca dopuszcza się zabójstwa ojca po to, aby uzyskać
po nim spadek). Takie zabójstwo należy zakwalifikować jako przestępstwo faktycznie
popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.
Ustawodawca niewątpliwie dostrzega, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej może
być nie tylko znamieniem, lecz również okolicznością faktyczną występującą poza
ustawowym opisem popełnianych przestępstw. Wyrazem tego jest art. 33 § 2 k.k., który przewiduje fakultatywną grzywnę, wymierzaną obok kary pozbawienia wolności
wymienionej w art. 32 pkt 3 k.k., jeżeli sprawca „dopuścił się czynu w celu osiągnięcia
Zob. np. K. Daszkiewicz, Przestępstwo z premedytacją, Warszawa 1968, s. 158; L. Lernell, Wykład prawa karnego. Część ogólna, Warszawa 1961, s. 127–129.
Z taką sytuacją mamy przykładowo do czynienia na gruncie art. 278 § 1 k.k., w którym nie mówi się o celu
osiągnięcia korzyści majątkowej, ale zawarty tam zwrot „w celu przywłaszczenia” sugeruje, choć nie przesądza
[zob. np. M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. 3, red. A. Zoll, Kraków 1999, s. 38], że sprawca stypizowanego w tym przepisie przestępstwa działa w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej.
Przestępne zachowanie się sprawcy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej może być w szczególności
sugerowane tytułem rozdziału XXXV k.k. – „Przestępstwa przeciwko mieniu”.
169
Paweł Daniluk
PALESTRA
korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął”. Cel osiągnięcia korzyści
majątkowej, o jakim mowa w art. 33 § 2 k.k., to – zgodnie z opinio communis – cel, który
nie musi być uwzględniony w ustawowym opisie czynu, natomiast powinien wystąpić
faktycznie. Chodzi tu więc o cel osiągnięcia korzyści majątkowej będący okolicznością
faktyczną towarzyszącą czynowi sprawcy, bez względu na to, czy ów cel stanowi znamię
tego czynu.
Odnosząc się już bezpośrednio do glosowanego wyroku, należy wyrazić wątpliwości
co do poglądu SA w Łodzi: „w świetle językowych dyrektyw wykładni nie może być
wątpliwości”, że „przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są
przestępstwami podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy do zespołu ich ustawowych znamion”. Wykładnia językowa zawartego
w art. 115 § 3 k.k. sformułowania „przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej” wcale bowiem nie prowadzi do jednoznacznych wniosków, gdy idzie
o analizowany problem. Oczywiście należy zwrócić uwagę, że posłużenie się w przywołanym sformułowaniu słowem „przestępstwa”, nie zaś zwrotem „czyny zabronione”,
może sugerować, że chodzi tu o konkretne zdarzenia przestępne, a nie o abstrakcyjnie
ujęte konstrukcje czynów zabronionych. Zatem – jak można mniemać – istotne jest to,
czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej faktycznie towarzyszył sprawcy popełniającemu
przestępstwo, nie zaś to, czy ów cel został opisany w znamionach tego przestępstwa.
Wsparcia dla takiej interpretacji udziela ponadto końcowy fragment art. 115 § 3 k.k.,
w brzmieniu: „uważa się za przestępstwa podobne” (a nie np. „uważa się za podobne
czyny zabronione”), a także art. 64 § 1 i art. 75 § 1 k.k., gdzie mowa o przestępstwie podobnym, nie zaś o podobnym czynie zabronionym. Trzeba mieć jednak na uwadze, czego nie dostrzegł SA w Łodzi, że wyciąganie wniosków, o jakich tu mowa, na podstawie
użycia w przepisie pojęcia „przestępstwo” lub „czyn zabroniony” może być zawodne.
Przykładowo w art. 6 § 1 i 2 k.k. mowa o czynie zabronionym, a mimo to w przepisach
tych chodzi o konkretne działania lub zaniechania mające swój czas i swoje miejsce;
z kolei w art. 7 § 1 k.k. mowa o przestępstwie, a przecież nie chodzi tu o konkretne
zdarzenie przestępne, lecz o podział ogółu przestępstw na dwie kategorie.
Dużo bardziej jednoznaczne wnioski niż z wykładni językowej wysnuć można z ratio legis, jakie towarzyszyło ustawodawcy przy określaniu podobieństwa przestępstw.
Mianowicie wyraził on oczekiwanie, że określenie to będzie „wskazywać na trwałość
negatywnie ocenianej postawy sprawcy kolejnych przestępstw”. Prawidłowa realizacja
tego oczekiwania w kontekście analizowanego tu kryterium podobieństwa przestępstw
wymaga badania, czy sprawca, popełniając porównywane przestępstwa, faktycznie kierował się celem osiągnięcia korzyści majątkowej. O trwałości „negatywnie ocenianej
postawy sprawcy kolejnych przestępstw” świadczyć może tylko jego rzeczywiste zachowanie się, tylko ono bowiem pozwala mówić o prezentowanej przez niego postawie
i dokonywać oceny tej postawy. Formalna kwalifikacja prawna czynu sprawcy może tu
Zob. np. G. Łabuda, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2007, s. 290; J. Majewski, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, red. A. Zoll, Warszawa 2007, s. 535; P. Palka, Sprzedajne
nadużycie funkcji publicznej. Studium z prawa karnego, Olsztyn 2011, s. 513; R. Zawłocki, (w:) Kodeks karny. Część
ogólna. Komentarz, t. II, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2010, s. 49.
Nowe kodeksy karne – z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 175.
Por. A. Zoll, (w:) K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1, Kraków 1998, s. 626, zdaniem
170
5–6/2014
Glosa do wyroku...
być myląca. Wynika to przede wszystkim z tego, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej
wcale nierzadko jest ujęty jako znamię alternatywne. I tak przykładowo na płaszczyźnie ustawowego opisu podobne są przestępstwa z art. 264a § 1, art. 271 § 3, art. 287 § 1,
art. 362 § 1 k.k., art. 55 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej, art. 53
ust. 2, art. 59 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, art. 58
ust. 2 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty10, art. 85
ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej11, art. 71 ust. 2 ustawy
z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej12, art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym13. W każdym z tych przepisów mowa jest bowiem
o zachowaniu się sprawcy „w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”. W rzeczywistości
może się jednak okazać, że żadne z wymienionych przestępstw nie zostało popełnione
w tym celu. W wypadku przestępstw z art. 264a § 1, art. 271 § 3 k.k., art. 55 ustawy
o statystyce publicznej i art. 59 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii sprawca
mógł przecież kierować się alternatywnie ujętym w tych przepisach celem osiągnięcia
korzyści osobistej. W wypadku przestępstwa z art. 287 § 1 k.k. sprawcy mógł towarzyszyć alternatywny cel wyrządzenia innej osobie szkody, a przy przestępstwie z art. 362
§ 1 k.k. zamiast celu osiągnięcia korzyści majątkowej mógł wystąpić uszczerbek dla
interesów służby. Z kolei w wypadku przestępstw z art. 58 ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, art. 85 ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej i art. 71 ust. 2
ustawy o diagnostyce laboratoryjnej sprawca mógł nie kierować się celem osiągnięcia
korzyści majątkowej, lecz – jak stanowi alternatywne znamię – wprowadzać w błąd co
do posiadania stosownych uprawnień. Jeżeli zaś chodzi o przestępstwa z art. 52 ust. 2
ustawy o podpisie elektronicznym i art. 53 ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, to mogą one zostać popełnione, gdy sprawcy nie towarzyszy alternatywnie ujęty
cel osiągnięcia korzyści majątkowej, lecz gdy – odpowiednio – dopuszcza się on czynu
jako podmiot świadczący usługi certyfikacyjne lub jako kontroler albo przedmiotem
jego czynu jest znaczna ilość środków odurzających, substancji psychotropowych lub
słomy makowej.
Jak widać, ujęte alternatywnie do celu osiągnięcia korzyści majątkowej znamiona mają
bardzo różny charakter. W szczególności należy zauważyć, że nierzadko nie przybierają
one nawet postaci okoliczności podmiotowej, odwołującej się do przeżyć psychicznych
sprawcy. To zaś oznacza, że różnią się one w sposób zasadniczy od celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Tym samym nie sposób mówić o trwałości „negatywnie ocenianej postawy sprawcy kolejnych przestępstw”, relatywizowanej – jak chce tego ustawodawca
którego: „Podobieństwo przestępstw ma przede wszystkim charakter prognostyczny. Popełnienie przestępstwa podobnego jest dowodem złej prognozy kryminologicznej. Dla ustalenia tej prognozy ważne są postawy
sprawcy, których trwałość wyraża się powtarzającym się zachowaniem”. A zatem – co A. Zoll odnosi zarówno
do zastosowania przemocy lub groźby jej użycia, jak i do celu osiągnięcia korzyści majątkowej – dla ustalenia
owej prognozy „nie ma zasadniczego znaczenia”, czy okoliczności te stanowią znamiona zrealizowanych czynów zabronionych, czy też pozostają one poza zakresem tych znamion.
Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 591 ze zm.
Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 124 ze zm.
10
Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 277, poz. 1634 ze zm.
11
Dz.U. nr 174, poz. 1039 ze zm.
12
Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 144, poz. 1529 ze zm.
13
Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 262.
171
Paweł Daniluk
PALESTRA
w omawianym wypadku – do określonego celu zachowania się sprawcy, gdy najpierw
dopuści się on przestępstwa po to, aby osiągnąć korzyść majątkową, a następnie popełni przestępstwo, np. wprowadzając w błąd co do posiadania stosownych uprawnień
lub powodując uszczerbek dla interesów służby, co nie ma żadnego związku z celem
osiągnięcia korzyści majątkowej. Niewątpliwie doszłoby do całkowitego zaprzeczenia
ratio legis podobieństwa przestępstw, gdyby przykładowo za podmiotowo podobne
należało uznać, na podstawie ustawowego opisu, popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przestępstwo oszustwa z art. 286 § 1 k.k. i w żaden sposób niezwiązane
z tym celem, bo motywowane np. chęcią zaimponowania kolegom, przestępstwo samowolnego użycia wojskowego pojazdu mechanicznego z uszczerbkiem dla interesów
służby z art. 362 § 1 k.k.
Wymaga jednocześnie podkreślenia, że ograniczenie się na użytek omawianego tu
kryterium podobieństwa przestępstw do ustawowego opisu porównywanych czynów
skutkować może nie tylko przyjęciem podobieństwa tam, gdzie nie powinno być ono
przyjęte, lecz również wykluczeniem podobieństwa w sytuacjach, w których ono faktycznie zachodzi. Przykładowo ustawowy opis nie pozwala mówić o podobieństwie
czynów z art. 286 § 1 i art. 148 § 1 k.k., gdyż w znamionach przestępstwa stypizowanego
w tym drugim przepisie nie ujęto celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Tymczasem
w rzeczywistości zabójstwo może być dokonane po to, aby osiągnąć korzyść majątkową,
a więc w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (np. sprawca zabija swojego ojca po to,
aby uzyskać po nim spadek). W takich okolicznościach, gdy sprawca realizuje kolejny
czyn przestępny w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, kwestia trwałości jego „negatywnie ocenianej postawy” aktualizuje się bez względu na to, czy ów cel zawarty jest
w znamionach popełnionych przestępstw, czy też pozostaje poza tymi znamionami.
Jeżeli zatem ratio legis, które towarzyszyło ustawodawcy podczas konstruowania
instytucji podobieństwa przestępstw, traktować jako wskazówkę przy interpretacji
przepisów tworzących tę instytucję, to przyjąć należy, że kryterium w postaci celu
osiągnięcia korzyści majątkowej stanowi odwołanie do okoliczności faktycznych towarzyszących konkretnym zdarzeniom przestępnym. I mając na uwadze właśnie taką
wykładnię art. 115 § 3 k.k., z aprobatą należy odnieść się do stanowiska SA w Łodzi, że
„przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są przestępstwami
podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy do
zespołu ich ustawowych znamion”.
172