Die Klöster der Franziskaner im Mittelalter. Räume, Nutzungen

Die Klöster der Franziskaner im Mittelalter. Räume, Nutzungen

Artykuły recenzyjne i recenzje
489
niających się warunków zewnętrznych. Jak słusznie podkreślili we wstępie redaktorzy tomu,
w swoich badaniach G. Melville bierze pod uwagę całe struktury zakonne, poszukuje zasad
i wzorców, mechanizmów instytucjonalnych życia zakonnego, postrzega klasztory jako specyficzną formę wyrazu zmieniającego się modelu życia (s. XI). Z pewnością koncepcje te mogą
stanowić inspirację dla dalszego rozwoju porównawczych badań wspólnot religijnych.
Na koniec należy podkreślić wysoki poziom edytorski wydawnictwa, który zapewniło wydawnictwo Böhlau. Z pewnością zawarte w nim studia zasługują na uważną lekturę badaczy
średniowiecznego monastycyzmu europejskiego. Dobrze się stało, że zostały zebrane w jedną
całość w omawianej książce.
Rafał KUBICKI
Instytut Historii
Uniwersytet Gdański
Die Klöster der Franziskaner im Mittelalter. Räume, Nutzungen, Symbolik,
hrsg. von Gert MELVILLE, Leonie SILBERER, Bernd SCHMIES (Vita Regularis.
Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter,
Abhandlungen, 63), Berlin: LIT Verlag, 2015, ss. 274
Książka Klasztory franciszkanów w średniowieczu. Przestrzenie, użytkowanie, symbolika zawiera
artykuły historyków, historyków sztuki, historyków architektury i archeologów prezentowane
w czasie spotkania, które odbyło się w listopadzie 2012 r. w Heidelbergu. Było ono wspólną
inicjatywą kilku ośrodków naukowych współpracujących w ramach projektu badawczego
Klasztory w późnym średniowieczu: laboratorium innowacji europejskiego stylu życia i modeli
porządku (Klöster im Hochmittelalter: Innovationslabore europäischer Lebensentwürfe und Ordnungsmodelle), realizowanego przez Heidelberską Akademię Nauk (Heidelberger Akademie
der Wissenschaften), Saską Akademię Nauk w Lipsku (Sächsische Akademie der Wissenschaften zu Leipzig), Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu w Heidelbergu (Universität Heidelberg),
Ośrodek Badań Franciszkańskich (Fachstelle Franziskanische Forschung) w Münster i Centrum
Badań Porównawczej Historii Zakonów (Forschungstelle für Vergleichende Ordensgeschichte)
przy Uniwersytecie Technicznym w Dreźnie.
Praca składa się ze spisu treści, wstępu i czterech zasadniczych części, grupujących kolejno,
choć nie zawsze konsekwentnie, opracowania dotyczące: ogólnej problematyki badań nad
szeroko rozumianą przestrzenią klasztorów franciszkanów w średniowieczu, ujęcia tego problemu w piśmiennictwie franciszkańskim XIII w., przypadków funkcjonowania franciszkanów
i szerzej mendykantów na wybranych obszarach (Walia, wschodnia część prowincji Munster
w Irlandii, Marchia Brandenburska) i wreszcie szczegółowych analiz historyków i historyków
architektury poświęconych konkretnym klasztorom franciszkańskim (Zgorzelec, Ratyzbona
i Brandenburg nad Havelą). Pokrótce scharakteryzujmy treść kolejnych opracowań, zachowując kolejność ustaloną przez redaktorów wydawnictwa.
Część pierwsza, zatytułowana Badania – tematy, pytania i problemy (Forschung – Themen,
Fragen und Probleme), zawiera dwa teksty. Otwierający całość artykuł Leonie Silberer (Architektur der Franziskanerklöster – Annäherungen, Forschungsfragen und Baubefunde, s. 3–17)
490
Artykuły recenzyjne i recenzje
przedstawia stan badań nad architekturą klasztorów franciszkańskich, który oparto na wynikach będącej na ukończeniu rozprawy doktorskiej Średniowieczne obiekty klasztorne franciszkanów w Europie Środkowej (s. 15). Autorka podkreśliła, że w przeciwieństwie do kościołów franciszkanów ich klasztory znajdowały się dotychczas na marginesie badań historyków
architektury (s. 5). Najstarsze źródła normatywne zakonu nie określały wymogów budowlanych. Problem badawczy stanowi niejednoznaczność terminów źródłowych opisujących
poszczególne pomieszczenia klasztorne. Na przykładzie prowincji saskiej franciszkanów
wskazała na występowanie licznych klasztorów z dwoma krużgankami, ale i na brak obowiązującego powszechnie modelu założenia klasztornego. Postulując wspólne prace historyków, historyków sztuki i archeologów, zasygnalizowała potrzebę badań nad pochówkami
w kościołach i w obrębie klasztorów (s. 17). Do tych problemów metodycznych nawiązuje
też artykuł Matthiasa Untermanna (Fehlbenennungen von Klosterräumen und ihr Effekt auf die
Forschung, s. 19–42). Autor zauważył, że niezwykle trudno określić pierwotne, średniowieczne przeznaczenie wielu pomieszczeń klasztornych, co wynika ze zmiany użytkowników tych
obiektów na terenach protestanckich oraz licznych przypadków przebudowy dokonywanej
w XVII–XVIII w. na terenach katolickich. Na przykładzie klasztoru cystersów w Maulbronn pokazał nakładanie się na siebie różnej nomenklatury stosowanej w odniesieniu do pomieszczeń w okresie gdy pełniły one funkcje klasztorne oraz po zmianie przeznaczenia w wyniku
reformacji, a także jeszcze innych nazw wprowadzonych w literaturze naukowej. W konkluzji
podkreślił potrzebę prowadzenia dalszych badań interdyscyplinarnych oraz uwzględniania
zasad życia zakonnego danej wspólnoty w analizach i rekonstrukcjach jej przestrzeni klasztornych (s. 42).
W części drugiej, noszącej tytuł Struktury przestrzeni, symbolika i przedstawienia idealne
klasztoru franciszkańskiego (Raumstrukturen, Symbolik und ideale Vorstellungen des Franziskanerklosters), zgrupowano cztery artykuły. W pierwszym Sebastian Mickisch przeprowadził
analizę źródeł normatywnych oraz wczesnego piśmiennictwa franciszkańskiego (Gedachter
und gebauter Raum im Spannungsfeld von Innen und Außen. Über Entstehung, Nutzung und
Legitimation von Gebäuden bei den Minderbrüdern von Franziskus bis Bonaventura, s. 45–72).
Ukazując proces instytucjonalizacji franciszkanów jako zakonu, zwrócił szczególną uwagę,
że kształtowanie się znaczenia symbolicznego przestrzeni klasztornej następowało w konflikcie z silnie artykułowanym przez św. Franciszka postulatem ubóstwa (s. 48). Podkreślając
zmiany, jakie zaszły po śmierci założyciela zakonu, w tym rozpoczęcie budowy monumentalnej bazyliki w Asyżu i stabilizację wspólnot wymuszoną zakładaniem własnych cmentarzy
przykościelnych, wskazał na żywiołowy charakter budownictwa klasztornego, powstającego
bez formalnych regulacji zakonnych (s. 62). Z kolei Julia Burkhardt (Die Welt der Mendikanten
als Bienenschwarm und Vorstellung. Zum Ideal religiöser Gemeinschaften bei Thomas von Cantimpré, s. 73–88), pracująca nad krytyczną edycją stanowiącego zbiór umoralniających egzemplów traktatu dominikanina Tomasza z Cantimpré Bonum universale de apibus, dokonała
analizy obrazu wspólnoty mendykanckiej jako odwzorowania życia pszczół i panujących
wśród nich idealnych relacji. Tekst był apologią zakonów mendykanckich w związku z oskarżeniami formułowanymi przez kler diecezjalny i sporem o prawo nauczania na uniwersytecie paryskim. W przeciwieństwie do „vita contemplativa” mnichów mendykanci prowadzą
życie aktywne, poprzez ubóstwo naśladują Chrystusa, a w swej wspólnocie realizują potrójny model życia jako księża, studenci i zakonnicy. Tomasz, jako dominikanin, jednak wyżej
stawiał swą wspólnotę niż franciszkanów, nie tylko w sensie ilościowym, ale i jakościowym
(s. 87). Wydaje się, że kolejny tekst, autorstwa Anne Müller (Raumstrukturen der Franziskaner
in Wales, s. 89–104), lepiej pasowałby do części trzeciej pracy. Autorka podjęła się prezenta-
Artykuły recenzyjne i recenzje
491
cji bardzo słabo rozpoznanego tematu struktur przestrzennych klasztorów franciszkanów
w Walii1. Na podstawie zachowanych w niewielkim stopniu źródeł pisanych, nowożytnych
planów miejskich i raportów z badań archeologicznych próbowała zrekonstruować przestrzeń trzech nieistniejących dziś klasztorów. Do problematyki kształtowania się wyobrażeń
na temat działania wspólnoty i doświadczenia eremickiego św. Franciszka powrócił w swym
opracowaniu Gert Melville (Quoniam ubicumque sumus et ambulamus, habemus cellam nobiscum. Franziskus von Assisi und die räumlichen Muster der „vita eremitica“, s. 105–123). Na
przykładzie Reguły dla eremitów oraz opisu życia świętego w świetle tzw. Kompilacji z Asyżu,
określanej też jako Zbiór z Perugii, wskazał na długą tradycję różnych modeli życia eremickiego w XI i XII w. (Stefan z Muret, Stefan z Obazine, Robert z Arbrissel, Norbert z Xanten) jako
źródło inspiracji eremickich św. Franciszka, który jednak nie realizował ich w ten sam sposób,
lecz wyszedł do świata z istotnymi nowymi elementami przesłania.
Część trzecią książki, zatytułowaną Franciszkańskie przestrzenie klasztorne i ich użytkowanie
(Franziskanische Klosterräume und ihre Nutzung), otwiera referatem poświęconym organizacji
nowicjatu w zakonie franciszkanów Mirko Breitenstein (Das franziskanische Noviziat zwischen
Tradition und Innovation, s. 127–139). Przywołuje on ustalenia swojej pracy doktorskiej, dotyczącej nowicjatu u kluniaków, cystersów i franciszkanów, ogłoszonej w 2008 r.2 Franciszkanie
zastosowali nowy model nowicjatu, scentralizowanego w jednym lub kilku klasztorach każdej kustodii (s. 134). W komentarzach i piśmiennictwie franciszkańskim pojawia się obraz celi
klasztornej będącej miejscem refleksji jako uzupełnienie studium i kaznodziejstwa (s. 136).
Nowicjat franciszkański nawiązywał do tradycji monastycyzmu, ale był innowacyjny ze
względu na czynny cel powołania zakonnego, którym było duszpasterstwo (s. 139). W kolejnym opracowaniu (Das Verhältnis von Franziskanern und Stadt am Beispiel Görlitz, s. 141–163)
Christian Speer omówił historię klasztoru w Zgorzelcu, przede wszystkim odnosząc się do
jego relacji z radą miejską. Warto podkreślić, że autor wykorzystał m.in. syntetyczny artykuł
Gabrieli Wąs na temat relacji franciszkanów śląskich z władzami miejskimi, który ukazał się
w języku niemieckim3. Niestety nieznane były mu dwa inne opracowania, Krzysztofa Kaczmarka i Gabrieli Wąs, szczegółowo omawiające dokładnie to samo zagadnienie kontaktów
franciszkanów w Zgorzelcu z radą miejską4. Praktykę pochówków w obrębie kościoła i klasztoru franciszkanów w Ratyzbonie szczegółowo rozpatrzyła Walburga Knorr (Bestattungen im
Kloster am Beispiel Regensburg und die Frage (öffentlicher) Zugänglichkeit, s. 165–187). Autorka wcześniej uczestniczyła w przygotowaniu opracowania poświęconego inskrypcjom, m.in.
w miejscowym kościele franciszkanów (s. 165). W artykule scharakteryzowała istniejące źródła pisane i świadectwa materialne w postaci płyt nagrobnych i epitafiów, które zachowały
się w kościele i budynkach poklasztornych, użytkowanych od 1931 r. przez miejskie muzeum
1 Jak informuje w swym tekście autorka (s. 90), obecnie trwają dwa projekty badawcze poświęcone
klasztorom w Walii, które mają swe strony internetowe: www.monasticwales.org i www.strataflorida.org.
2 M. BREITENSTEIN, Das Noviziat im hohen Mittelalter. Zur Organisation des Eintrittes bei den Cluniazensern,
Cisterziensern und Franziskanern (Vita Regularis. Abhandlungen, 38), Berlin 2008.
3 G. WĄS, Religiöses und gesellschaftliches Bewusstsein. Stadträte und Franziskanerklöster in Schlesien des 15.
und 16. Jahrhunderts, „Wissenschaft und Weisheit”, 61, 1998, s. 57–97.
4 K. KACZMAREK, Społeczeństwo średniowiecznego miasta wobec franciszkanów. Przykład Zgorzelca, [w:]
M. DERWICH, A. POBÓG-LENARTOWICZ (red.), Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 4), Wrocław-Opole 2000, s. 521–
532; G. WĄS, Rola rad miejskich w reformie zakonu franciszkańskiego na Śląsku i Łużycach w XV i XVI wieku na
przykładzie Zgorzelca, ibidem, s. 503–520.
492
Artykuły recenzyjne i recenzje
historyczne. Przekazy pisane w tym Liber anniversariorum Fratrum Minorum Ratisbonensium
pozwalają na dokładne ustalenie danych osób pochowanych w poszczególnych kwaterach
w ciągu kilkuset lat. Ich rozmieszczenie w kościele, kaplicy i krużgankach klasztornych daje
natomiast możliwość rekonstrukcji zwyczajów pogrzebowych w całym okresie funkcjonowania wspólnoty zakonnej aż do jej sekularyzacji w 1810 r. Ten dobrze zachowany i rozpoznany obiekt może służyć jako punkt odniesienia w studiach porównawczych dotyczących
wskazanej problematyki.
Część czwartą i ostatnią, Pozostałości architektury klasztorów franciszkańskich (Baubefunde an
Franziskanerklöstern), otwiera opracowanie Annejulie Lafaye (Spaces of circulation: the internal organization of mendicant friaries in east Munster, Ireland, s. 191–215) poświęcone omówieniu stanu zachowania i organizacji przestrzeni klasztorów mendykanckich we wschodnim Munster, prowincji położonej w południowo-zachodniej Irlandii. Autorka na podstawie
analizy istniejących fragmentów zabudowy klasztornej wskazała, że na tle miejscowych
klasztorów mniszych mendykanci budowali znacznie mniejsze założenia klasztorne, co
wynikało nie tylko ze skromniejszych zasobów finansowych i rozmiarów posiadanych działek. Powodem były również: inny model życia zakonnego, nakierowany na jak największą
obecność świeckich w kościele klasztornym, oraz chęć optymalizacji przestrzeni klasztornej,
wynikająca z mniejszej ilości czasu, jaką mogli poświęcić liturgii godzin, ze względu na zajęcia związane ze studiami, kaznodziejstwem i duszpasterstwem. Rekonstruując przestrzeń
klasztoru i pierwotne wykorzystanie poszczególnych pomieszczeń, autorka przeanalizowała
cyrkulację braci w obrębie budynku, uwzględniając w związku z tym również rozmieszczenie
schodów, korytarzy i przejść łączących poszczególne pomieszczenia. Metodę tę z pewnością
warto uwzględnić w dalszych badaniach innych obiektów poklasztornych. Bardzo szczegółowy charakter mają dwa ostatnie opracowania; pierwsze poświęcono budownictwu franciszkańskiemu w Marchii Brandenburskiej (Dirk Schumann, Franziskanisches Bauen in der
Mark Brandenburg im 13. und 14. Jahrhundert. Architektur zwischen Funktion und Gestaltung,
s. 217–247), drugie – klasztorowi franciszkanów w Brandenburgu nad Havelą (Joachim Müller, Dietmar Rathert, Die Klausurbauten des Franziskanerklosters St. Johannis in der Altstadt von
Brandenburg an der Havel, s. 249–274). Autor pierwszego artykułu podkreślił wyraźne istnienie dwóch faz w budownictwie franciszkańskim na badanym obszarze. Pierwotnie powstawały niewielkie obiekty wznoszone z kamienia polnego, które w drugiej połowie XIII w. ustąpiły miejsca nowym założeniom z cegły. Tym ostatnim nadawano bardziej reprezentacyjny
charakter (s. 229). W szczegółowych rozwiązaniach budowlanych były one podobne do innych powstających na tym terenie i nie miały cech specyficznych dla zakonu (s. 236). Autorzy
drugiego artykułu przeprowadzili szczegółowe analizy rozebranego w 1865 r. obiektu klasztornego w Brandeburgu. Korzystając z materiałów pisanych, planów i, przede wszystkim,
badań archeologicznych, ustalili trzy fazy jego wznoszenia: pierwsza nastąpiła ok. 1250 r.,
druga – po pożarze zabudowań – miała miejsce po roku 1300 r. a przed fazą trzecią, którą
stanowi przebudowa podjęta w pierwszej połowie XV w.
Podsumowując, trzeba podkreślić znaczną wartość poznawczą recenzowanej publikacji. Będzie ona szczególnie użyteczna w badaniach porównawczych, co w przypadku badań architektury klasztornej jest zawsze niezbędne. W konkluzjach wielu artykułów powraca postulat
prowadzenia badań interdyscyplinarnych, uwzględniania obowiązujących w badanym okresie
zasad życia zakonnego oraz kompleksowego traktowania obiektów klasztornych i kościelnych,
jako wspólnej przestrzeni życia i działania zakonników. Zaletą poszczególnych opracowań są
nie tylko szczegółowe analizy, nieraz bardzo wąskich zagadnień, ale również przegląd najnowszej literatury przedmiotu i informacje o prowadzonych aktualnie projektach. Z pewnością
Artykuły recenzyjne i recenzje
493
mogą być one użyteczne w analogicznych badaniach prowadzonych w obiektach znajdujących się w naszym kraju, szczególnie tych należących pierwotnie do franciszkanów prowincji
saskiej, a więc na Śląsku, Pomorzu Zachodnim i Wschodnim oraz Warmii. Na koniec należy podkreślić wysoki poziom redakcyjny i edytorski całości książki, w tym licznych ilustracji barwnych,
który zapewniło wydawnictwo LIT.
Rafał KUBICKI
Instytut Historii
Uniwersytet Gdański
Миколa КУГУТЯК (ред.), Великий Скит у Карпатах у трьох томах
[Wielki Skit w Karpatach w trzech tomach], t. I: Патерик Скитський. Синодик
[Paterik Skicki. Sinodik], Івано-Фраківськ-Львів: Манускрипит, 2013,
ss. 728, il.; t. II: Великий Скит у документах і матеріалах XVII–XXI ст.
[Wielki Skit w dokumentach i materiałach XVII–XXI w.], Івано-Фраківськ-Львів: Манускрипит, 2015, ss. 514, il.*
W latach 1612–1785 na terenie południowo-wschodniej Rzeczypospolitej funkcjonował prawosławny monaster w Skicie Maniawskim. Nazwa „skit” oznaczała pustelnię, monaster o szczególnie ascetycznym charakterze. Ośrodek został założony w górach Gorganach, w lasach koło
wsi Maniawa, przez Hioba Kniahinickiego, który formację duchowną zdobył w klasztorze na
Świętej Górze Athos w Grecji. Skit Maniawski był w XVII w. jednym z głównych ośrodków sprzeciwu wobec unii brzeskiej i dużym centrum monastycyzmu prawosławnego na ziemiach Rzeczypospolitej. Ok. 1640 r. przebywało w nim prawie 200 mnichów. W XVIII w. pozostawał przy
prawosławiu, mimo iż okoliczne tereny przyjęły unię z Kościołem katolickim. Po zajęciu ziem
polskich przez Austrię był jedynym monasterem prawosławnym w Galicji. Jego funkcjonowanie zostało przerwane w 1785 r., kiedy z rozkazu cesarza Józefa II przeprowadzono jego kasatę1.
Dzieje i spuścizna Skitu Maniawskiego stały się przedmiotem zainteresowania ukraińskich
archeologów, historyków i etnografów związanych z Przykarpackim Narodowym Uniwersytetem im. W. Stefanyka w Iwano-Frankiwsku (Прикарпатський національний університет
імені Василя Стефаника, Івано-Франківськ), którzy podjęli wielkie dzieło wydania dokumentów oraz opracowania historii tego miejsca. Trzytomowa publikacja nosi tytuł Великий Скит
у Карпатах у трьох томах [Wielki Skit w Karpatach w trzech tomach].
Do tej pory ukazały się dwa tomy.
Pierwszy, opublikowany w 2013 r. i zatytułowany Патерик Скитський. Синодик [Paterik Skicki.
Sinodik], składa się z dwóch części2. W pierwszej wydano trzy teksty rękopiśmienne: Ієромонах
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Research funded under the Ministry of
Science and Higher Education’s “National Programme for the Development of Humanities” for 2012–2016.
1
W. OSADCZY, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Lublin 2007, s. 61–69.
2 Zob. recenzja: P. БЕРЕСТ, До історії Великого Скиту у Маняві, „Матеріали і дослідження з археології
Прикарпаття і Волині”, 18, 2014, s. 428–431.