APOKALIPSA 1. Zagadnienia literackie 1.1. Struktura Struktura

APOKALIPSA
1. Zagadnienia literackie
1.1. Struktura
Struktura według wzoru: A–B–C– centrum – C–B–A:
Prolog i wprowadzenie w formie listu (współczesność): 1,1-8
A) 1,9–3,22: Apokaliptyczna wizja Kościoła
B) 4,1–8,1: Prorocka wizja historii
C) 8,2–11,19: Wizja siedmiu trąb (relektura Wyjścia)
Centrum: 12,1–15,4: kościół i wizja apokaliptycznych bestii
C) 15,5–16,21: Wizja siedmiu czasz (relektura Wyjścia)
B) 17,1–19,10: Prorocka wizja historii
A) 19,11–22,5: Apokaliptyczna wizja przyszłości
Epilog (współczesność): 22,6-21.
1.2. Język i styl
Słownictwo bardzo zbliżone do słownictwa czwartej Ewangelii, chociaż nei
wszyscy się z tym godzą.
Do charakterystycznych cech Ap należy częste stosowanie form poetyckich
(1,5-6; 4,8.11; 5,9-10.12-13; 4,10-12; 11,15.17-18; 12,1012; 15,3-4; 16,5-6;
19,1-2.5-8; 22,13).
Język Ap jest zbliżony do Starego Testamentu, lecz mimo podobieństw nie
ma w nim żadnego dosłownego cytatu ze Starego Testamentu. W większości
wypadków podobieństwa te dotyczą raczej LXX niż tekstu hebrajskiego. Niespotykana w żadnym innym piśmie Nowego Testamentu ilość błędów i niekonsekwencji czasowych w stosunku do klasycznego greckiego, przy jednoczesnym
zastosowaniu hieratycznego stylu sprawiły, że język grecki Apokalipsy zaczęto
traktować jako rezultat słabego przekładu z aramejskiego oryginału. Nie jest to
jednak właściwe wytłumaczenie przyczyn stylu Apokalipsy, który jest raczej
wynikiem tego, że autor pisał po grecku myśląc po hebrajsku.
1
Ogromna ilość liczb, symboli, obrazów, myśli, obecna w Apokalipsie, niekoniecznie musi być wiązana z twórczą inwencją autora. Styl i językowe środki
wyrazu autor mógł z powodzeniem zaczerpnąć z istniejącej już apokaliptycznej
literatury judaistycznej, która dostarczała tych środków w wielkim wyborze.
1.3. Forma literacka
1.3.1. Apokaliptyka międzytestamentalna
Apokaliptyka jako gatunek literacki pojawiła się w judaizmie na przełomie
Starego i Nowego Testamentu. Ten gatunek literacki pojawił się w związku z
prześladowaniami religijnymi Izraelitów przez pogan. Celem apokaliptyki było
umocnienie Izraelitów przez:
1) wyjaśnianie, jaki jest sens doczesnych, bolesnych doświadczeń;
2) ukazywanie, że nadchodzi ostateczny, chwalebny triumf Izraela.
Cechy charakterystyczne dla apokaliptyki międzytestamentalnej:
1) Księgi apokaliptyczne w ciemnych i pesymistycznych barwach ukazywały aktualną sytuację Żydów, a wybiegając w przyszłość, opisywały ich
ostateczny triumf w dziejach świata oraz zwycięstwo dobra i unicestwienie zła. Tę triumfalną epokę rozpocznie tzw. Dzień Jahwe, Dzień Bożego
Gniewu.
2) Księgi apokaliptyczne niezwykle sugestywnie i realistycznie opisywały
kary, jakie spadną na wrogów Izraela. Równie realistyczne były też opisy
wyniesienia Żydów. Apokaliptyka zdawała się nastawiać na zaspokajanie
ciekawości swoich czytelników.
3) Dla ukazania tego, co nadchodzi, apokaliptyka posługiwała się językiem
wizji (fikcyjnych) i symboli, wywodzących się ze świata zwierząt, astrologii i liczb. Sprawiało to, że treść ksiąg apokaliptycznych była bardzo tajemnicza oraz niezrozumiała dla osób postronnych, a język pełen patosu.
4) Autorzy ksiąg apokaliptycznych byli przekonani, że obecny świat dostał
się pod panowanie Szatana i dlatego nie można go zreformować. Nadzieję
pokładano w nowym świecie, który zostanie stworzony przez Boga. Jedyne, co można robić, to modlić się.
5) Cechą apokaliptyki był też determinizm w patrzeniu na świat. Wszystko
podlega konieczności i dlatego musi nieodwołalnie nastąpić. Każdy wyrok zapisany w księgach apokaliptycznych wypełni się nieodwołalnie,
nawet gdyby doszło do nawrócenia pogan! Apokaliptyka nie zostawiała
miejsca ani dla wolności człowieka, ani dla jego nawrócenia.
6) Literatura apokaliptyczna powstawała anonimowo, a jej autorzy podpisywali się imionami wielkich postaci z dziejów Izraela, którzy byliby
godni otrzymać Boże objawienie. Przykładem może być Księga Henocha.
2
1.3.2. Apokalipsa Jana
1.3.2.1. Elementy apokaliptyki
Apokalipsa św. Jana Apostoła należy wprawdzie do gatunku literackiego, jaki
reprezentuje apokaliptyka judaistyczna i posiada wiele formalnych podobieństw
do niej (na przykład język, symbolikę), lecz bardzo się różni od niej:
1) Apokaliptyka żydowska skupiała się na dziejach Żydów na tle historii całego świata. Natomiast perspektywa Apokalipsy jest zgoła inna: cechuje
ją uniwersalizm. Chodzi już nie o jeden naród, ale o Kościół, który z natury jest ponadnarodowy.
2) W Apokalipsie - w przeciwieństwie do apokaliptyki judaistycznej, świat
nie jest pod panowaniem Szatana. Panem historii jest Jezus Chrystus, Kościół, nowy Izrael, nowy lud Boga, głosi Go całemu światu.
3) Apokalipsa nie służy zaspokajaniu ciekawości czytelników, ale wzywa do
dźwigania się z upadków i złożenia nadziei w Bogu. Nic bowiem nie jest
jeszcze przesądzone. Światem nie rządzi ślepy determinizm, przymus i
konieczność, ale Boża Opatrzność, która nie pozbawia wolności
4) Wizje Apokalipsy nie są fikcją literacką i wymysłem autora, ale jego
prawdziwym doświadczeniem. Zesłał mu je Bóg na wyspie Patmos wraz
z poleceniem, aby przekazał je Kościołowi (Ap 1,19).
5) Apokalipsa nie jest dziełem anonimowym. Autor, świadomy Bożych planów, wyraźnie się podpisuje.
1.3.2.2. Formy prorockie
W Ap występują także formy prorockie. Zadaniem proroka w Starym Testamencie było przemawiać do ludu w imieniu Boga, czuwać nad sprawowaniem
kultu i ewentualnie zapowiadać kary. Natomiast odsłanianie i przepowiadanie
przyszłości (które my popularnie nazywamy prorokowaniem), stanowiło zaledwie margines funkcji prorockiej.
Z tekstu Księgi Apokalipsy wynika wyraźnie, że jej autor otrzymał misję od
Boga na podobieństwo proroków Starego Testamentu (Ap 10,11). Jak oni, został
wezwany i otrzymał we wstępnej wizji prorocki mandat (Ap 1,9-20). Słyszał
słowa Boże i miał przekazać je braciom. Aż 11 razy powtarza się w Apokalipsie: co widzisz, napisz.
Św. Jan nazywa wielokrotnie swoją Księgę proroctwem (Ap 1,3; 19,10;
22,7.10.18n), natomiast tylko jeden raz określa ją jako objawienie (ἀποκάλυψις:
Ap 1,1).
Obok pocieszenia, tak charakterystycznego dla apokaliptyki, w Apokalipsie
brzmią pouczenia i groźne napomnienia (teologowie powiedzieliby -pareneza),
zwłaszcza w listach do siedmiu Kościołów. Św. Jan korzysta w nich obficie z
dziedzictwa proroków Starego Testamentu i używa ich „klisz”, aby słowo Boga
dotknęło ludzkich serc. To sprawia, że św. Jan Apostoł przynależy do wielkiej
3
biblijnej tradycji prorockiej, a Księga Apokalipsy jest księgą prorocką Nowego
Testamentu.
1.3.2.3. Elementy epistolarne
Św. Jan rozpoczyna i kończy Księgę zwrotami charakterystycznymi dla listów wczesnochrześcijańskich, na przykład listów św. Pawła (por. Ap 1,4-6;
22,21). Nadto przesłanie do siedmiu Kościołów otrzymało kształt listów. Brzmi
w nich bezpośredni ton św. Jana, zdradzający głęboką więź duchową pomiędzy
nim a adresatami.
1.4. Symbolika
W tym, co stanowi tworzywo literackie Apokalipsy przeważa symbolika, to
znaczy: opisy faktów, obrazy i wyrażenia otrzymują inne znaczenie niż to jest
przyjęte i rozumiane w mowie potocznej.
Aby rozszyfrować symbole należy wyjść z ich realnego znaczenia. Jak poznać realne znaczenie? Otóż podstawowym tworzywem symboli jest Stary Testament i apokaliptyka judaistyczna. Niektóre symbole tłumaczy sam autor.
Wiele jednak symboli nie potrafimy rozszyfrować, gdyż zaginął klucz hermeneutyczny, jaki jeszcze znał Kościół pierwotny (św. IRENEUSZ).
a) Kategorie symboli
Kategorie symboli: symbole biblijne, kosmiczne, zwierzęce, kolorów i liczb.
A. Symbole biblijne
1) spożycie księgi – przyswojenie sobie treści;
2) tęcza koło tronu – znak pokoju i miłosierdzia, tęcza hebr.
cięciwy, a więc znak przyjaźni i pokoju;
3) Egipt – symbol niewoli;
4) Sodoma, Babilon – miejsce zepsucia, stolica wroga.
jv,k,
łuk bez
B. Symbole kosmiczne
elementy kosmosu:
a) niebo – sfera przebywania Boga;
b) ziemia – sfera przebywania człowieka;
c) powietrze – sfera bytów wyższych od człowieka, ale zależnych od Boga;
wydarzenia kosmiczne: czarne słońce, księżyc oblany krwią, spadanie
gwiazd, trzęsienie ziemi itp. – bezpośrednia interwencja Boga, znak czasów
eschatologicznych
4
gwiazda – biskup.
tęcza – miłosierdzie Boga.
C. Symbole zwierzęce
baranek, koń, bestie itp. – rzeczywistość wyższa od człowieka, ale zależna od
Boga;
smok – obraz Szatana
ropucha wychodząca z ust proroka: kłamliwa propaganda
skrzydła – mobilność
rogi – moc.
D. Symbolika kolorów
biel – świat Boga, triumf, zmartwychwstanie;
czerwień – krew, gwałt, przemoc, męczeństwo;
szkarłat: bogactwo, rozpusta;
czerń – rozpacz, cierpienie, niebezpieczeństwo.
E. Symbolika liczb
„3” – symbol Boga;
3½ lat (połowa siódemki) = 1260 dni oraz „10” – czas krótki, ograniczony;
„4” – kosmos;
„7” – doskonałość, całość, intensywność;
„12” (12x12 = 144.000) – fundament ludu Bożego Starego i Nowego Testamentu;
„1000” – przynależność kwalitatywna do Boga, bardzo długie trwanie w czasie i przestrzeni
F. Symbolika miast
Rzym – przepych, władza, niemoralność i bałwochwalstwo;
Sodoma – demoralizacja.
G. Symbolika rzeczy (w wyborze)
korona – władza;
miecz – zniszczenie;
wieniec – zwycięstwo.
2. Zagadnienia historyczne
2.1. Autor
Autor nazywa siebie Janem (1,1.4.9; 22,8), a tradycja od II w. twierdzi, że
tym Janem jest Jan Apostoł oraz że jest on również autorem czwartej ewangelii i
listów.
5
W III w. pojawiają się jednak wątpliwości, co do identyfikacji autora (Dionizy, bp Aleksandrii).
Współcześni uczeni, którzy wskazują na liczne różnice językowe pomiędzy
Apokalipsą a czwartą ewangelią i różną teologię, sądzą, iż autorem nie jest Jan
Apostoł, lecz ktoś nieznany, który pragnie sie identyfikować z Janem Apostołem
i być może był jego uczniem.
2.2. Czas i miejsce powstania
Tekst Ap podaje następujące szczegóły:
Ja, Jan, wasz brat i współuczestnik w ucisku i królestwie, i wytrwałości w Jezusie, byłem na wyspie, zwanej Patmos, z powodu słowa Bożego i świadectwa Jezusa. Doznałem zachwycenia w dzień Pański i posłyszałem za sobą potężny głos jak gdyby trąby
mówiącej: „Co widzisz, w księdze napisz i poślij siedmiu Kościołom” (Ap 1,9-11).
Z tych słów można wnioskować, że Jan otrzymał objawienie dotyczące siedmiu Kościołów na wyspie Patmos i w niedzielę. Ze względu na wyniki krytyki
redakcji można to łączyć z siedmioma listami, niekoniecznie z resztą Ap.
Tradycja Kościoła w osobie św. Ireneusza sugeruje, że Ap powstała pod koniec panowania Domicjana (81-96 r.).
Jest jednak inna tradycja, która zamiast o Domicjanie mówiła o Neronie
i z Neronem wiąże czas powstania Apokalipsy. Tę tradycję reprezentuje Fragment Muratoriego i Tertulian.
Nowożytni komentatorzy mówią o tych samych datach, choć używają innej
argumentacji. Kto podkreśla jedność pisma, ten mówi o powstaniu Apokalipsy
w czasach Domicjana, za czym przemawia treść Listów do siedmiu Kościołów,
odzwierciedlająca sytuację z końca I w. po Chr.
Kto opowiada się za dłuższym procesem redakcyjnym, ten bierze pod uwagę
możliwość powstania pierwszych źródeł za czasów Nerona i mówi o dwóch datach; najpierw o zebraniu pierwotnego materiału, potem publikacji całości.
Sam tekst mówi o poważnym prześladowaniu chrześcijan (2,10). Popłynęła
już krew męczenników (2,13; 6,9), nad chrześcijaństwem wisi wielkie niebezpieczeństwo. Jan widzi wielką nierządnicę – Rzym upity krwią męczenników
(16,6; 18,24), ponieważ część chrześcijan nie wzięła znaku Bestii na swoje czoło i rękę (14,9-11). Jest to bardzo ważny szczegół przy ocenie charakteru tego
ucisku. Do czasów Domicjana prześladowania kierowały się przeciwko chrześcijanom, ale nie miały związku z kultem cesarskim, dopiero on pierwszy zażądał dla siebie kultu boskiego.
6