Zagłębienia poeksploatacyjne gliny (tzw. zagłębienia

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 74–81, 2007.
IWONA MARKUSZEWSKA
Zakład Kształtowania Środowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji
Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego
61-680 Poznań, ul. Dzięgielowa 27
e-mail: [email protected]
Zagłębienia poeksploatacyjne gliny
(tzw. zagłębienia pomarglowe)
w południowo-wschodniej Wielkopolsce
jako unikatowy element krajobrazu rolniczego
Wstęp
Krajobraz rolniczy składa się z charakterystycznych dla niego elementów, którymi są m.in. zakrzewienia i zadrzewienia,
śródpolne oczka wodne, miedze i ścieżki śródpolne, kanały oraz
rowy melioracyjne. Oprócz tych elementów występują nietypowe, jakimi w południowo-wschodniej Wielkopolsce są zagłębienia poeksploatacyjne gliny. Formy te nie są spotykane w Polsce
poza fragmentem Wysoczyzny Kaliskiej (Kondracki 2001) w
okolicach Krotoszyna. Zagłębienia powstały jako efekt eksploatacji gliny dla potrzeb tzw. „marglowania” gleby.
Występująca na obszarze objętym zlodowaceniami środkowopolskim i północnopolskim glina zwałowa to zwykle glina
piaszczysta z otoczakami skalnymi, w tym również wapiennymi
oraz głazami narzutowymi (Nieć, Ratajczak 2004). Jak zauważa Stankowski (2003), w partiach stropowych glin zwałowych,
a więc w strefie zwietrzelinowego odwapnienia, na skutek wymywania związków mineralnych obserwuje się zmniejszoną zawartość węglanu wapnia. Strefa ta sięga do głębokości 1–3 m,
a przeciętna zawartość węglanu wapnia wynosi około 2%.
Poniżej tej strefy dochodzi do wtórnej koncentracji węglanu
74
wapnia (do 14%), który występuje tam w postaci gruboziarnistych skupień – tzw. margla*.
Obecnie najprostszym sposobem neutralizacji kwaśnego odczynu gleby jest wapnowanie. Wcześniej stosowano „marglowanie” polegające na tym, że wydobytą z głębokości 3–5 m glinę
z zawartym w niej węglanem wapnia rozprowadzano na polach
uprawnych. Zabiegi te przynoszą skuteczne oraz długotrwałe
efekty, lecz choć znane od dawna, wykorzystywane są rzadko
i na ogół na małym obszarze ze względu na duże nakłady pracy
(Niegodzisz 1993). Marglowanie gleby w południowo-wschodniej Wielkopolsce było elementem technik uprawy roli stosowanych przez osadników niemieckich. O analogicznej powszechności marglowania gleb na terenie Niemiec świadczy obecność
tego samego typu zagłębień na terenie Brandenburgii i Meklemburgii (Geinitz 1920, Gripp 1924, Woldstedt 1929).
Celem badań przeprowadzonych w latach 1999–2005 na
całym obszarze występowania „zagłębień pomarglowych” w
Wielkopolsce było określenie wpływu tych antropogenicznych
form poeksploatacyjnych gliny na kształtowanie krajobrazu
rolniczego.
Występowanie i charakterystyka zagłębień
Pozyskiwanie gliny w celu marglowania gleby w południowo-wschodniej Wielkopolsce rozpoczęto w II połowie XIX w.,
natomiast zakończono w latach 50-tych XX w. W miejscach
wybranego surowca powstały płytkie zagłębienia wypełnione
często wodą, które od momentu powstania podlegały zmianom,
na skutek oddziaływania czynników naturalnych oraz antropogenicznych. Z uwagi na bezpieczeństwo wykonywanych prac
agrotechnicznych, spod uprawy wyłączano teren otaczający zagłębienia o szerokości ok. 1 m. Te pierścienie nieużytków stały
się obszarem sukcesji wtórnej.
*Należy wyjaśnić, że margiel to skała osadowa wapnista z dużą domieszką minerałów ilastych. Tą samą nazwą są również określane silnie zwapnione gliny zwałowe (Flis 1995). Z tego powodu gleby powstające na glinach zwałowych charakteryzuje niedosyt węglanu wapnia,
czego konsekwencją jest zakwaszenie.
75
O intensywności prowadzonej eksploatacji świadczy bardzo
duża liczba tych zagłębień. Przeprowadzona analiza kartograficzna wykazała, że pod koniec XIX w. na obszarze niespełna
100 tys. ha znajdowało się ok. 14 500 zagłębień, zaś 50 lat
później naliczono ich ok. 8 000. Przeprowadzenie melioracji
gruntów rolnych wpłynęło na obniżenie poziomu wody w zagłębieniach, co przyczyniło się do zasypania zagłębień i włączenia
tych terenów do areału uprawnego. W latach 80-tych XX w. na
obszarze znacznie mniejszym od pierwotnego (ok. 35 tys. ha)
znajdowało się ok. 2 700 zagłębień, zaś obecnie ich liczbę szacuje się na 1 430.
Około 50 lat temu maksymalna głębokość wyrobisk dochodziła do 4 m (Bartkowski 1949), natomiast obecnie nie przekracza 1,5 m, choć wiele obiektów nie posiada już formy wklęsłej, jakkolwiek zwykle towarzyszy im roślinność drzewiasta lub
krzewiasta. Ponad 50 lat temu skrajne wartości powierzchni
zagłębień wahały się w przedziale 140–6 400 m², zaś obecnie
3–1000 m², przy czym najliczniej reprezentowane są zagłębienia
o powierzchni nie przekraczającej 50 m². Aktualnie zagłębienia
zajmują powierzchnię ok. 6 ha na obszarze niespełna 35 tys. ha
występowania tych obiektów. Wraz ze zmianą powierzchni zagłębień zmieniał się również ich kształt. Dawniej przybierały
one owalny kształt z wyraźną różnicą pomiędzy osią dłuższą,
a krótszą (np. 7×20 m, 3×80 m, 15×30 m, 6×100 m), zaś obecnie zbliżone są do koła. Wielkość powierzchni zagłębień jest
uzależniona od ich zagęszczenia. Na obszarze największego zagęszczenia zagłębień (do 25 obiektów na 1 km²) ich indywidualna powierzchnia waha się od 6 do 50 m². Natomiast tam, gdzie
liczba badanych form nie przekracza 5 na 1 km², powierzchnia
zagłębień zawiera się w przedziale 30–225 m².
Cechą charakterystyczną zagłębień poeksploatacyjnych
jest specyficzny sposób ich występowania. Na polach uprawnych o układzie łanowym, gdzie działki przybierają wydłużony kształt, eksploatacja gliny prowadzona była wzdłuż ścieżek
i miedz śródpolnych, aby maksymalnie zaoszczędzić użytkowaną powierzchnię rolniczą. Z tego względu na tych obszarach
zagłębienia występują w postaci równoległych łańcuchów,
gdzie poszczególne obiekty znajdują się w zbliżonej odległości.
Podczas kartowania terenowego zaobserwowano, że tego typu
76
liniowe układy pełnią rolę korytarzy ułatwiających migracje
zwierząt, w tym zwierzyny łownej (zające, sarny, jelenie). Należy
zaznaczyć, iż pomimo znaczącej liczby takich form, ich indywidualna powierzchnia jest niewielka (<50 m²). Natomiast na
polach uprawnych o dużej powierzchni działek (układ blokowy), gdzie glinę pozyskiwano zarówno z obrzeży, jak i z miejsc
centralnych, zagłębienia występują chaotycznie. W takich przypadkach liczba zagłębień jest niewielka, jednak zwykle są to
formy izolowane, których powierzchnia przekracza 100 m².
Podczas badań terenowych opisano 1 426 zagłębień poeksploatacyjnych gliny. Formy będące wyraźnymi zagłębieniami
podzielono na zbiorniki wodne (337) oraz zagłębiania suche
(664). W innych 100 przypadkach nie zaobserwowano wyraźnego zagłębienia (formy wypłycone). Ponadto wyróżniono formy
izolowane (236), tzn. takie które posiadają hermetyczną obudowę roślinną utrudniającą penetrację zagłębienia; prawdopodobnie są one również wypłycone. Te miejsca, gdzie po zagłębieniu pozostał jedynie pojedynczy krzew, drzewo czy niewielki
fragment roślinności zielnej, określono jako formy szczątkowe
(52). Poza tym, zaobserwowano, że podczas 6-letniego cyklu badań zlikwidowano 37 obiektów (zagłębienia kopalne).
Ponad 80% ogólnej liczby zbiorników wodnych oraz zagłębień suchych ma powierzchnią nie przekraczającą 50 m². W
przypadku form wypłyconych zauważono malejący udział ilościowy obiektów, wraz ze wzrostem ich powierzchni – 70% nie
przekracza 15 m². W odróżnieniu od nich aż 30% form izolowanych przekracza 100 m².
Przyrodnicze znaczenie zagłębień
Zagłębienia poeksploatacyjne gliny występują na płaskiej
wysoczyźnie dennomorenowej w strefie staroglacjalnej (stadiał
zlodowacenia Warty). Nieznaczne zróżnicowanie naturalnej
rzeźby terenu jest efektem oddziaływania peryglacjalnych procesów niszczących. W wyniku powstania zagłębień pomarglowych ukształtował się nowy układ krajobrazowo-przyrodniczy,
w którym zagłębienia stanowią ważny element zróżnicowania
rzeźby wpływając na wzrost georóżnorodności. Poza tym, obiek77
54°
1
50°
16°
A
C
B
D
Miejscowoœci
Build-up areas
Lasy
Forests
24°
0
10 km
5
KOMIN
RASZKÓW
KROTOSZYN
1
3
78
2
4
ty te są siedliskiem roślin eliminowanych z pól uprawnych oraz
miejscem czasowego lub stałego przebywania dzikich zwierząt.
Z tego względu wzbogacają one bioróżnorodność krajobrazu.
Fizyczne zróżnicowanie rzeźby terenu, wynikające z obecności zagłębień i pełnione przez nie funkcje przyrodnicze należy
ocenić pozytywnie. Niestety, zagłębienia pomarglowe stanowią
przeszkodę w wykonywanych pracach agrotechnicznych w typowo rolniczym regionie, jakim jest południowo-wschodnia
Wielkopolska, zaś roślinność otaczająca zagłębienia stanowi
źródło rozprzestrzeniania się chwastów na pola uprawne. W
związku z tym, zagłębienia pomarglowe są usuwane z krajobrazu, co powoduje jego ubożenie. Utrzymanie się tempa likwidacji zagłębień na poziomie zbliżonym do obecnego przyczyni się
do ich eliminacji w ciągu najbliższych 10–20 lat. W efekcie, w
najbliższej przyszłości pod względem morfologicznym krajobraz
powróci do stanu sprzed 150 lat, jednak w sensie funkcjonalnym nie będzie tym samym ekosystemem, jaki istniał zanim
pojawiły się zagłębienia pomarglowe.
Z uwagi na znaczenie przyrodnicze zagłębień jako form krajobrazowych oraz siedlisk rodzimej flory i fauny ich ochrona
jest uzasadniona i pilna. Wydaje się celowe objęcie zagłębień
pomarglowych ochroną prawną poprzez nadanie im rangi użytków ekologicznych, natomiast zwarty obszar występowania
zagłębień poeksploatacyjnych powinien tworzyć zespół przyRyc. 1. Formy ochrony przyrody na obszarze występowania zagłębień
poeksploatacyjnych
w
południowo-wschodniej
Wielkopolsce.
Istniejące: A – obszar chronionego krajobrazu „Dąbrowy Krotoszyńskie
– Baszków – Rochy”, B – rezerwaty przyrody (1 – Miejski Bór, 2 –
Dąbrowa Smoszew, 3 – Buczyna Helenopol, 4 – Dąbrowa koło Biadek
Krotoszyńskich). Proponowane: C – rozszerzenie obszaru chronionego
krajobrazu, D – zespół przyrodniczo-krajobrazowy.
Fig. 1. Protected areas and sites within the range of distribution
of the post-exploitation depressions in south-eastern part of the
Wielkopolska Region. Existing: A – the protected landscape area
„Dąbrowy Krotoszyńskie – Baszków – Rochy”, B –nature reserves.
Proposed: C – extended range of protected landscape area, D – natural
landscape area.
79
rodniczo-krajobrazowy (Ustawa 2004) (ryc. 1). Wprowadzenie
powyższych form ochrony wiązałoby się w szczególności z następującymi ograniczeniami: zakazem zasypywania, przekształcania i likwidowania zagłębień poeksploatacyjnych, zakazem
składowania w nich odpadów oraz zakazem dokonywania w
nich zmian stosunków wodnych. Przeciwdziałaniu degradacji
tych obiektów sprzyjałoby także stosowanie Kodeksu Dobrej
Praktyki Rolniczej (Kodeks 2002) przez rolników będących właścicielami pól uprawnych, na których występują zagłębienia.
SUMMARY
Markuszewska I. Old clay pits in south-eastern Wielkopolska
Region (SW Poland) as unique elements of agricultural landscape.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 74–81, 2007.
A lot of small anthropogenic depressions (with area of few hundreds
to few thousands square meters and depth down to 4 m) originated
as results of clay excavation in the vicinity of Krotoszyn (51°41’43’’ N,
17°26’14’’ E) in SE Wielkopolska during last 150 years. The obtained
clay rich in calcium carbonate was used to lime arable fields until
the 1950s. In Poland, such geoforms appear only on this area. In the
study carried out in 1999–2005 a total of 1 426 depressions were
recorded as a relic of about 14 500 clay pits present there by the end
of 19th century. The actual depth of former clay pits does not exceed
1.5 m and their individual areas range from 1 to 3 000 m2. However,
despite the relatively small total area of these geoforms (6 ha on the
area of 35 000 ha) they form a dense network (up to 25 objects per
km²) of refuges and migration corridors of high importance to native
plant and animal species occurring in highly altered landscape and,
therefore, are crucial for local biodiversity. Current transformations
of these depressions, both natural and anthropogenic, lead to their
elimination which may happen within 10–20 years. To maintain these
unique forms an appropriate protection is needed.
80
PIŚMIENNICTWO
Bartkowski T. 1949. Z obserwacji nad „oczkami” równiny Koźmińskiej.
Spr. PTPN, nr 2, t. 16.
Flis J. 1995. Słownik – terminy geograficzne. PWSiP, Warszawa.
Geinitz E.. 1920. Das Diluvium Deutschlands. Stuttgart.
Gripp K. 1924. Über die äuβerste Grenze der letzten Vereisung in
Nordwest-Deutschland. Hamburg.
Nieć M., Ratajczak T. 2004. Złoża kopalin ilastych do produkcji
ceramiki budowlanej, kruszyw lekkich i cementu. W: Ney R. (red.)
Surowce mineralne Polski. Inst. Gosp. Sur. Min. i Energ. PAN,
Kraków: 213–217.
Niegodzisz J. 1993. Ocena przydatności niektórych surowców ilastych
do rekultywacji gleb i ochrony jezior. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.
409.
Kodeks 2002. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. Ministerstwo
Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa.
Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Stankowski W. 2003. Kosmogeneza i antropogeneza drobnych
zagłębień bezodpływowych. Mat. 4 Seminarium „Geneza, litologia
i stratygrafia utworów czwartorzędowych”, Poznań, 13–14
października 2003.
Ustawa 2004. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Dziennik Ustaw nr 92 (2004), poz. 880.
Woldstedt P. 1929. Das Eiszeitalter Grundlinien einer Geologie das
Diluviums. Stuttgart.
81