Skąd się wzięło rz?

Skąd się wzięło rz?
Wiecie już, że kiedy przy wymawianiu spółgłosek wargowych
miękkich p’, b’, m’, w’ — w wyrazach typu piasek, biały, miały,
wiara — wykonuje się najpierw ruch zbliżenia do siebie warg
(czy oparcia górnych zębów na dolnej wardze przy w), a dopiero później ruch uniesienia języka w górę, wtedy wydziela się
samodzielna głoska j: p’-j-a-s-e-k, b’-j-a-ł-y, m’-j-a-ł-y, w’-j-a-r-a.
Dodam tylko, że w niektórych regionach Polski (zwłaszcza na
Kurpiach) ta samodzielna, wyodrębniona głoska może mieć nawet inne brzmienie: p’-ś-a-s-e-k, b’-ź-a-ł-y, m’-ń-a-ł-y, w’-ch’-a-r-a
— z wyraźnymi dźwiękami ś, ź, ń, ch’.
Piszę o tym, bo myślę, że bez trudu teraz zrozumiecie, skąd
się wzięło w polszczyźnie rz, wymawiane dziś jak ż. Otóż, przed
– 17 –
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
wiekami było to miękkie r. R’-e-k-a, m-o-r’-e — mówili nasi
przodkowie (tak mówią do dziś Słowacy, Rosjanie). Od pewnego jednak momentu obok pierwotnego dźwięku -r’ wydzielił się w wymowie element zbliżony do j: r’-j-e-k-a, m-o-r’-j-e.
Z czasem zaś — jak w owych wymienionych wyżej gwarowych
formach typu p’-ś-a-s-e-k czy b’-ź-a-ł-y — przybrał on postać nowej spółgłoski ż : r-ż-e-k-a, m-o-r-ż-e (tak mówią do dziś Czesi).
A jeszcze później pierwotny element r’ był w wymowie coraz
słabiej słyszalny, w końcu zaś zanikł zupełnie, podczas gdy wtórne
ż stawało się coraz silniejsze.
I tak doszliśmy od brzmień r’-e-k-a, m-o-r’-e — poprzez
r’-j-e-k-a, m-o-r’-j-e, a później r-ż-e-k-a, m-o-r-ż-e — do postaci
ż-e-k-a, m-o-ż-e — z takim samym ż jak w formach żaba, żyto czy
pożywienie. Zapisy rzeka, morze, przyjaciel, krzak itp. — z rz —
przypominają jednak o pierwotnym brzmieniu tych wyrazów.
Dawne r’ ujawnia się też w wielu formach dzięki wymianom
typu morze — morski, górzysty — góra, drzewo — drwal.
Skąd się wzięło ó ?
— Z dawnego o — można by krótko odpowiedzieć na pytanie
zawarte w tytule niniejszego rozdziału. To pierwotne o ujawnia
się do dziś w wymianach wróg — wrogowie, stół — stoły, wóz —
wozy itp. Także formy innych języków słowiańskich — odpowiedniki znaczeniowe takich naszych słów jak wóz czy stół —
potwierdzają obecność o, np. ros. stoł, woz.
Ten wywód już właściwie uzasadnia konieczność pisowni wyżej
przytoczonych wyrazów przez „o z kreską”, chociaż odczytujemy
dziś tę literę tak samo jak u. Ale chciałbym, byście poznali całą
prawdę o ó! Posłuchajcie zatem zwartego wykładu na ten temat.
– 18 –
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl