Pobierz artykuł - Studia o Książce i Informacji

Transkrypt

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3559
Studia o Książce i Informacji 32
Wrocław 2013
Jakub Mikulski
Wrocław
Howard Phillips Lovecraft: autor, dzieło
i jego recepcja wydawnicza w Polsce.
Zarys problematyki*
Zagadnienie popularności autorów, dzieł i ich poszczególnych wydań stanowi temat ważny, interesujący dla badaczy reprezentujących różnorodne dziedziny nauki. Jak wskazywała już na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku Anna
Żbikowska-Migoń1, temat popularności pisarzy i literatury może być ujmowany
w bardzo różnorodny sposób, z punktu widzenia wielu dziedzin nauki. W ich
poczet wchodzi przede wszystkim literaturoznawstwo, a także między innymi
socjologia, historia, psychologia, a nawet ekonomia. Badanie popularności dzieł
literackich, ich autorów oraz recepcji tychże na różnych poziomach stanowić może
również temat opracowań bibliologicznych. Jednym z pól badawczych, jakie mogą
być zarysowane przez bibliologów w ramach tej problematyki, jest obecność określonej twórczości w repertuarze firm wydawniczych działających na danym terytorium w danym czasie. Uzyskane w toku tego rodzaju badań dane o obecności
danego autora i jego dzieł na rynku wydawniczym oraz o rozwoju tej obecności
stanowią doskonałe źródło informacji nie tylko o badanych podmiotach, lecz także
o gatunkach twórczości, jakie one reprezentują, oraz o literaturze w ogóle. Badania bibliologiczne recepcji wydawniczej autorów i ich dzieł dotyczyć mogą pisa-
* Artykuł
stanowi skróconą i zmienioną wersję fragmentu pracy magisterskiej autora, pierwotnie był wygłoszony jako referat na 3. Konferencji Młodych Slawistów w Budapeszcie (25 kwietnia 2013 r.). Przedstawione w tym referacie dane zgromadzone zostały przy wykorzystaniu zasobów
portalu www.hplovecraft.pl, baz bibliograficznych „Biblioteki Narodowej”, drukowanych edycji
„Przewodnika Bibliograficznego”, „Bibliografii Zawartości Czasopism” oraz „Polskiej Bibliografii
Literackiej”, jak również bibliografii załącznikowych poszczególnych opracowań życia i twórczości
H.P. Lovecrafta pomocnych w trakcie pisania tego artykułu.
1 A. Żbikowska-Migoń, O popularności pisarzy i dzieł literackich, jej kryteriach i wyznacznikach, „Roczniki Biblioteczne” 22, 1978, z. 1/2, s. 201–257.
Studia o Książce i Informacji 32, 2013
© for this edition by CNS
SoK 32.indb 31
2014-07-18 14:59:32
32
Jakub Mikulski
rzy będących przedstawicielami wszelkich gatunków literackich, między innymi
literatury grozy, nazywanej niekiedy literackim horrorem2.
Literatura grozy jest jedną z bardziej popularnych obecnie gałęzi beletrystyki. Począwszy od roku 1818, kiedy ukazała się uznawana za pionierską dla tego
gatunku powieść Frankenstein, albo: Współczesny Prometeusz Mary Shelley3,
twórczość tego typu cieszy się uznaniem ogromnych rzesz czytelników na całym
świecie. Sukces literackiego horroru, podobnie jak innych rodzajów twórczości
pisarskiej, opiera się na popularności poszczególnych autorów oraz ich dzieł. Do
tego grona zaliczają się, prócz wspomnianej Shelley, między innymi Neil Gaiman,
Stephen King, Graham Masterton, Ann Rice, Bram Stoker oraz Howard Phillips
Lovecraft. Dorobek literacki wszystkich tych twórców stanowić może doskonałe
pole do badań nad recepcją czytelniczą. Tematem tego opracowania jest jednak
twórczość Howarda Phillipsa Lovecrafta, autora o szczególnie interesującej biografii i dorobku.
Howard Phillips Lovecraft urodził się 20 sierpnia 1890 roku w Providence 4, stolicy stanu Rhode Island w północnej części wschodniego wybrzeża
Stanów Zjednoczonych, w bardzo zamożnej i konserwatywnej rodzinie, której
historia na kontynencie amerykańskim sięga XVII wieku 5. Jeszcze w dzieciństwie, mając siedem–osiem lat, chłopiec zafascynował się literaturą i naukami
ścisłymi, zwłaszcza chemią i astronomią6. Zainteresowania te młody Lovecraft
rozwijał początkowo jedynie przez sięganie po literaturę dotyczącą zajmujących go tematów. Szybko jednak zaczął podejmować pierwsze próby pisania
własnych tekstów, z początku tylko literackich, do których niedługo później
dołączyły teksty o charakterze naukowym. Zainteresowania te i związana
z nimi aktywność nie przełożyły się jednak na zdobycie formalnego, wyższego
wykształcenia. Między innymi wskutek słabego zdrowia, problemów finansowych nękających jego rodzinę od nagłej śmierci w roku 1904 stojącego na jej
czele dziadka ze strony matki, pisarza, jak również w związku z problemami
z przyswajaniem wiedzy z zakresu matematyki, Lovecraft zakończył formalną
2 Zob.
M. Kruszelnicki, Oblicza strachu: tradycja i współczesność horroru literackiego,
Toruń 2003; K. Walc, Horror, [hasło w:] Słownik literatury popularnej, red. Tadeusz Żabski,
Wrocław 2006, s. 222–227.
3 Mary Wollstonecraft Shelley, [hasło w:] Encyclopedia Britannica [online], http://www.
britannica.com/EBchecked/topic/539744/Mary-Wollstonecraft-Shelley (dostęp: 20.04.2013); zob.
też J. Turney, Ślady Frankensteina: nauka, genetyka i kultura masowa, przeł. M. Wiśniewska,
Warszawa 2001; A. Has-Tokarz, Horror w literaturze współczesnej i filmie, Lublin 2010; P. Mroczkowski, Historia literatury angielskiej, Wrocław 1999, s. 324.
4 S.T. Joshi, Wstęp, [w:] H.P. Lovecraft, Najlepsze opowiadania, t. 1, przeł. M. Kopacz, Poznań 2008, s. 8; E. Rudolf, Lovecraft, Howard Phillips, [hasło w:] Słownik literatury popularnej,
s. 339–340.
5 S.T. Joshi, H.P. Lovecraft. Biografia, Poznań 2010, s. 15–16.
6 S.T. Joshi, Wstęp…, s. 9.
SoK 32.indb 32
2014-07-18 14:59:32
Howard Phillips Lovecraft: autor, dzieło i jego recepcja wydawnicza
33
edukację na etapie szkoły średniej w roku 1908, nie otrzymawszy dyplomu
absolwenta7.
Niepowodzenie edukacyjne stało się prawdopodobnie jedną z przyczyn głębokiego załamania nerwowego, jakie H.P. Lovecraft przeszedł w latach 1908–
1913/148. Kres długotrwałemu okresowi prawie całkowitego zerwania większości
kontaktów towarzyskich, znacznego zahamowania pracy twórczej i zniszczenia
większej części dotychczasowego dorobku9 położył udział Howarda Phillipsa
w niezwykłej bitwie epistolograficznej. Stoczona została ona na przełomie lat
1913–1914 na łamach czasopism literatury popularnej „The Argosy” i „All-Story
Weekly”, a dotyczyła twórczości dość popularnego wówczas pisarza romansów
Freda Jacksona10. W jej wyniku Lovecraft, zaciekle atakujący Jacksona i krąg jego
miłośników charakterystycznymi pamfletami w formie XVIII-wiecznych angielskich wierszy, zyskał zainteresowanie Edwarda F. Daasa, szefa United Amateur
Press Association (Zjednoczone Towarzystwo Prasy Amatorskiej), jednej z głównych organizacji w ówczesnym środowisku dziennikarstwa amatorskiego11. Dzięki namowom przewodniczącego UAPA Lovecraft wstąpił w jego szeregi w kwietniu 1914 roku12. Szybko dał się poznać jako utalentowany dziennikarz, redaktor
i wydawca, zaangażowany działacz oraz oddany korespondent, czym zdobył sobie
uznanie środowiska i pozyskał powoli rozrastające się grono korespondentów.
Z niektórymi spośród nich połączyła go przyjaźń na całe życie. Za namową jednego z przyjaciół z kręgu dziennikarzy amatorów, W. Paula Cooka, Lovecraft powrócił latem roku 1917 do zarzuconego dziewięć lat wcześniej pisania opowiadań.
Powstałe w lipcu 1917 roku utwory Dagon i The Tomb13, pierwsze po długotrwałej przerwie, otworzyły dorosły rozdział w twórczości tego pisarza. Najważniejszy okres w działalności pisarskiej Lovecrafta rozpoczął się jednak prawie
10 lat później. W tym czasie, po stracie, w roku 1921, nadopiekuńczej matki,
z którą łączyły go toksyczne więzi14, pisarz przeżył kilkuletni, zakończony nieudanym małżeństwem obejmującym dwuletni pobyt w Nowym Jorku, związek
z o kilka lat starszą Sonią H. Greene, działaczką ruchu dziennikarstwa amatorskiego15. Powrót z Nowego Jorku do rodzinnego Providence w roku 1926 stanowił
początek najbardziej udanego twórczo okresu w życiu pisarza. W ciągu ostatniej
dekady jego życia powstała większość najbardziej znanych utworów Lovecrafta,
między innymi Call of Cthulhu (Zew Cthulhu) z roku 1926, The Colour out of
7 S.T. Joshi, H.P. Lovecraft…, s. 146–148.
8 Ibidem.
9 Ibidem, s. 146–167.
10 Ibidem, s. 167–173.
12 S.T. Joshi, H.P. Lovecraft…, s. 173.
13 S.T. Joshi, Wstęp…, s. 12–13.
14 S.T. Joshi, H.P. Lovecraft..., s. 435–438.
15 S.T. Joshi, Wstęp…, s. 12–16.
SoK 32.indb 33
2014-07-18 14:59:32
34
Jakub Mikulski
Space (Kolor z przestworzy) z 1927 oraz The Shadow over Innsmouth (Widmo
nad Innsmouth) z roku 193116. W tym okresie pisarz dalej prowadził, choć już
w dużo mniejszym zakresie, działalność dziennikarza amatora, a także poszerzał
grono swych korespodencyjnych przyjaciół i znajomych, których część, mimo
swojej złej sytuacji materialnej, odwiedzał osobiście, ruszając na wyprawy do
miejsc niekiedy tak odległych, jak kanadyjskie Quebeck i Floryda17. Do kręgu
korespondentów Lovecrafta dołączyła w tych latach grupa osób, które miały mieć
wielkie znaczenie zarówno dla rozwoju jego twórczości w ostatnim okresie życia,
jak i dla jej funkcjonowania już po śmierci pisarza. Do tej grupy należeli między
innymi August Derleth18 i Donald Wandrei19, późniejsi założyciele wydawnictwa
Arham House, które odegrało wielką rolę w pośmiertnym wypromowaniu twórczości Howarda Phillipsa. W ostatnich latach życia zdiagnozowano u Lovecrafta
raka jelita20. Nieleczona choroba doprowadziła do przedwczesnej śmierci pisarza,
zmarłego w rodzinnym Providence 15 marca 1937 roku21.
Jak wspomniano w rysie biograficznym, dorobek pisarski Howarda Phillipsa Lovecrafta zaliczyć można do kilku zróżnicowanych obszarów. Na podstawie opracowań S.T. Joshiego i D.E. Schultza22 oraz Mateusza Kopacza23 wyróżnić
w nim można:
— twórczość literacką (w tym poezję i utwory prozatorskie);
— twórczość eseistyczno-publicystyczną (w tym dziennikarstwo amatorskie, krytykę literacką, utwory naukowe, podróżnicze, filozoficzne i autobiograficzne);
— listy24.
16 M. Kopacz, Opowiadania, nowele, powieści, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/opowiadania-nowele-powiesci/ (dostęp: 20.04.2013).
18 M. Kopacz, Przyjaciele i korespondenci A–L, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/
przyjaciele-i-korespondenci-a-l/ (dostęp: 20.04.2013).
19 Ibidem.
21 S.T. Joshi, H.P. Lovecraft…, s. 1060.
22 S.T. Joshi, D.E. Schultz, Writings, http://www.hplovecraft.com/writings/ (dostęp: 20.04.2013).
23 M. Kopacz, H.P. Lovecraft…, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft (dostęp: 20.04.2013).
24 Sunand Tryambak Joshi, związany z Uniwersytetem Browna w Providence, ekspert
z zakresu literatury science fiction i fantasy, jest obecnie jednym z najważniejszych na świecie
badaczy życia i twórczości H.P. Lovecrafta. Autor wielu dzieł naukowych poświęconych tej tematyce (m.in. H.P. Lovecraft: A Life, West Warwick 1996, wyd. pol. H.P. Lovecraft. Biografia,
przeł. M. Kopacz, Poznań 2010; An H.P. Lovecraft Encyclopedia, Westport 2001; The Rise and
Fall of the Cthulhu Mythos, Poplar Bluff 2008), a także redaktor licznych edycji dzieł Lovecrafta
(m.in. H.P. Lovecraft: Four Decades of Criticism, Athens 1980; The Dunwich Horror and Others,
Sauk City 2000; The Annotated H.P. Lovecraft, New York 1997, wyd. pol. H.P. Lovecraft,
Najlepsze opowiadania, t. 1, przeł. M. Kopacz, Poznań 2008). Jest również jednym z redaktorów merytorycznych portalu The H.P. Lovecraft Archive (www.hplovecraft.com), uznawanego za najważniejszy na świecie serwis poświęcony omawianej twórczości. Zarówno przy The
H.P. Lovecraft Archive, jak i w pracach nad wieloma opracowaniami książkowymi Joshi współ-
SoK 32.indb 34
2014-07-18 14:59:33
35
Zdecydowanie najobszerniejszą, a niekiedy uznawaną też za najważniejszą,
część dorobku Lovecrafta stanowią jego listy25. W sumie powstało ich około
100 tys., spośród których do czasów obecnych przetrwało około 10%26. Interesująco przedstawia się przekrój tematyczny tej korespondencji. Znajdujemy w niej
wiele informacji dotyczących pochodzenia pisarza, jego życia codziennego i ważniejszych wydarzeń, jakie były jego udziałem. Listy zawierają także obszerne
wykłady jego wiedzy i poglądów na różne tematy naukowe, literackie, filozoficzne
i historyczne. Część z nich dostarcza również wielu informacji mówiących o inspiracjach, procesie powstawania i znaczeniu wielu utworów pisarza. Różnorodność,
szczegółowość i obszerność listów pisanych przez Lovecrafta, często liczących po
kilkadziesiąt stron, stanowi o ich wielkiej wartości dla badaczy życia i twórczości tego autora. Wartą uwagi cechą epistoł „Lovecraftowskich” jest ich odrębny
wobec reszty dorobku styl — mają dużo swobodniejszy, często bardzo humorystyczny charakter27.
Kolejnym, niezwykle zróżnicowanym elementem twórczości Lovecrafta jest
tworzona przez niego publicystyka i eseje. Autorzy wielu opracowań zwracają
uwagę na to, że duża część tego fragmentu dorobku H.P. Lovecrafta powstawała
i funkcjonowała początkowo jako listy, często dopiero po pewnym czasie stając
się odrębnymi publikacjami ukazującymi się na przykład w czasopismach amatorskich28.
Na eseistyczno-publicystyczną część dorobku H.P. Lovecrafta składały
się między innymi prace pisane w ramach działalności w ruchu dziennikarstwa amatorskiego. W publikacjach tego typu Lovecraft skupiał się głównie na
sprawach bezpośrednio związanych z funkcjonowaniem ruchu, między innymi
omawiając zjazdy i recenzując czasopisma koleżanek i kolegów z UAPA 29. Ważpracuje z Davidem E. Schultzem, autorem licznych publikacji poświęconych Lovecraftowi, jak
też literaturze grozy w ogóle (m.in. An H.P. Lovecraft Encylopedia, Westport 2001; Essential
Solitude: The Letters of H.P. Lovecraft and August Derleth, New York 2008; H.P. Lovecraft:
Commonplace Book, West Warwick 1987). Mateusz Kopacz zaś jest redaktorem naczelnym
głównego polskiego serwisu poświęconego Lovecraftowi (www.hplovecraft.pl), tłumaczem
licznych publikacji związanych z tym autorem (S.T. Joshi, H.P. Lovecraft. Biografia, Poznań
2010; wstęp i przypisy do: H.P. Lovecraft, Najlepsze opowiadania, t. 1, 2, Poznań 2008) oraz
autorem wielu opracowań na jego temat.
25 H.P. Lovecraft, Koszmary i fantazje. Listy i eseje, przeł. M. Kopacz, Kraków 2013; M. Kopacz, „W tempie iście karkołomnym”. O listach i esejach Lovecrafta, „Coś na Progu” 1, 2012, s. 5.
26 S.T. Joshi, H.P. Lovecraft..., s. 8.
27 M. Kopacz, „W tempie iście karkołomnym”…, s. 7.
28 Termin „prasa amatorska” (ang. amateur press) to określenie czasopism tworzonych w ramach ruchu dziennikarstwa amatorskiego (ang. amateur journalism), który cieszył się największą
popularnością w USA w pierwszej połowie XX wieku. Był to ogólnospołeczny ruch zrzeszający
osoby, które często łączyła jedynie pasja w pełni samodzielnego tworzenia czasopism. Środowisko to zrzeszało się w wielu organizacjach, między innymi w UAPA. Zob. S.T. Joshi, H.P. Lovecraft…, s. 175–179.
29 M. Kopacz, „W tempie iście karkołomnym”…, s. 5–7.
SoK 32.indb 35
2014-07-18 14:59:33
36
Jakub Mikulski
nym elementem tej części dorobku jest również autorskie czasopismo Lovecrafta
„The Conservative”, którego 13 numerów ukazało się w latach 1915–192330.
W pracach krytyczno- i teoretycznoliterackich pisarz wyraża swoje opinie na
temat prac innych autorów, opisuje historię literatury, dzieła twórców z bardziej odległej przeszłości, prezentuje swoje wizje programowe interesujących
go wątków w literaturze, a także — przez pisanie poradników — podpowiada
innym, jak pisać31.
Jak już wspomniano, twórczość naukową rozpoczął Lovecraft, będąc
jeszcze dzieckiem, niemal jednocześnie z rozpoczęciem pisania utworów literackich. Na tę część jego dorobku składały się artykuły i tworzone własnym
sumptem czasopisma dotyczące głównie astronomii, niekiedy również chemii.
Pisarstwo naukowe uprawiał Lovecraft w głównej mierze jeszcze przed 30. rokiem życia 32.
Utwory podróżnicze powstały w późniejszym czasie. W latach 1927–1936,
a więc już po powrocie z dwuletniego pobytu w Nowym Jorku Lovecraft odbył
wiele podróży do swych przyjaciół — korespondentów, docierając między innymi
do Quebecku w Kanadzie i na Florydę. W esejach podróżniczych inspirowanych
tymi wycieczkami autor zwracał głównie uwagę na historię i zabytki odwiedzanych miejsc. W sumie powstało 15 utworów tego typu33. Zaliczany do nich bywa
również esej European Glimpses autorstwa Sonii H. Greene z roku 1932, którego
korektą i redakcją zajął się Howard Phillips, co stanowiło dla autorki ostatnią
okazję do kontaktu z nim34.
Lovecraft stworzył także 29 utworów o charakterze filozoficznym, w których
manifestował swe sympatie (m.in. miłość do kultury angielskiej, etosu regionu
Nowej Anglii oraz do kotów) oraz antypatie (wobec wszelkich nieanglosaskich
imigrantów, ludności afroamerykańskiej, komunizmu i polityki Nowego Ładu
F.D. Roosevelta itd.)35.
Pisarz jest także autorem wielu utworów biograficznych i autobiograficznych.
Pisał w nich zarówno o sobie samym, jak i o swych przyjaciołach, jak na przykład w wierszu upamiętniającym zmarłego śmiercią samobójczą wieloletniego
przyjaciela Lovecrafta, szerzej znanego jako twórca postaci Conana Barbarzyńcy,
Roberta E. Howarda, czy streszczeniu kłótni między zaprzyjaźnionymi z Love-
30 S.T.
Joshi, H.P. Lovecraft…, s. 195–196.
Kopacz, „W tempie iście karkołomnym”…, s. 6.
32 Ibidem, s. 6–7.
33 S.T. Joshi, D.E. Schultz, Writings, http://www.hplovecraft.com/writings/ (dostęp: 20.04.2013).
34 M. Kopacz, European Glimpses, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/eseje/european-glimpses (dostęp: 20.04.2013).
35 M. Kopacz, „W tempie iście karkołomnym”…, s. 6–7; idem, Eseje, http://www.hplovecraft.
pl/hplovecraft/eseje/ (dostęp: 20.04.2013).
31 M.
SoK 32.indb 36
2014-07-18 14:59:33
37
craftem Robertem H. Barlowem i Wilsonem Shepherdem o pożyczone czasopisma36. W sumie powstało 14 takich utworów37.
Omówienie, choćby najbardziej skrótowe, dorobku pisarskiego H.P. Lovecrafta bez uwzględnienia jego twórczości stricte literackiej byłoby niepełne.
Twórczość w tym zakresie zapoczątkował jeszcze w dzieciństwie, lecz najbardziej
znaczące utwory stworzył już jako dorosły człowiek. Dorobek literacki Howarda
Phillipsa Lovecrafta obejmował zarówno poezję, jak i prozę. Wiersze, tworzone
z największą intensywnością w latach 1914–1920, w znacznej mierze odnosiły
się do interesujących pisarza wydarzeń, miejsc, postaci i lektur, niekiedy także
do jego przyjaciół i rodziny, a ich cechą charakterystyczną były liczne archaizmy
oraz częste nawiązywanie formą do angielskich wierszy z XVIII wieku. Utwory
poetyckie Lovecrafta, poza liczącym 36 sonetów poematem Fungi from Yuggoth
z lat 1929–1930 pozostają mało znaną częścią jego twórczości.
Zdecydowanie inny status ma „Lovecraftowska” proza — opowiadania, nowele i powieści tego autora są zdecydowanie najbardziej znaną częścią jego dorobku. Właściwa, dorosła faza twórczości prozatorskiej Lovecrafta rozpoczęła się
latem roku 1917, a jej najważniejszy okres przypadł w zasadniczej części na ostatnie 10 lat życia autora, po powrocie z Nowego Jorku do Providence wiosną 1926
roku. Do najważniejszych cech wyróżniających prozę Lovecrafta można zaliczyć
jej schematyzm fabularny i słowny, objawiający się częstym używaniem pewnych
klisz w fabule i używanych sformułowaniach, a także wykorzystywanie wielu
swoistych, autorskich motywów i koncepcji literackich. Należą do nich między
innymi motyw oniryzmu, łączenie wątków grozy i „science fiction”, koncepcja
tzw. kosmicyzmu i związane z tym unaukowianie języka. Ważnym czynnikiem
wyróżniającym tę twórczość jest także obecność licznych bardzo specyficznych
lokacji, artefaktów i postaci. Charakterystyczne dla „Lovecraftowskiej” prozy są
między innymi miejscowości Arkham, Innsmouth, Dunwich i podwodne miasto
R’lyeh, rzeka i uniwersytet Miskatonic, księga Necronomicon, oraz postaci, takie jak Abdul Al Hazred, Cthulhu, Nyarlathotep, Yog-Sothoth i Shubb-Nigurath.
Przedstawione elementy świata wyłaniającego się z omawianych opowiadań wraz
z wielce dyskusyjną koncepcją tzw. mitów Cthulhu już dawno weszły w skład
ogólnoświatowej popkultury38.
Zasadniczo można wyróżnić dwa etapy obecności dzieł Lovecrafta w Polsce. Pierwszy z nich obejmuje lata 1955–1989, drugi zaś to okres od roku 1990
do współczesności. W okresie PRL-u można wyróżnić dwa podokresy: 1) lata
1955–1981, kiedy omawiana twórczość pojawiała się stosunkowo rzadko, zwykle
36 M. Kopacz, Correspondence between R.H. Barlow and Wilson Shepherd of Oakman,
Alabama — Sept.–Nov. 1932, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/eseje/correspondence-between-r-h-barlow-and-wilson-shepherd (dostęp: 28.05.2013).
37 M. Kopacz, „W tempie iście karkołomnym”…
38 M. Kopacz, Opowiadania, nowele, powieści, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/opowiadania-nowele-powiesci/ (dostęp: 20.04.2013); S.T. Joshi, Wstęp…, s. 13–25.
SoK 32.indb 37
2014-07-18 14:59:33
38
Jakub Mikulski
w postaci pojedynczych utworów umieszczanych na łamach czasopism, między
innymi w „Przekroju”; 2) lata 1981–1990, kiedy opowiadania Lovecrafta częściej
ukazywały się w prasie, a przede wszystkim — na rynek weszły pierwsze wydania książkowe.
W latach 1990–1999 utwory Lovecrafta pojawiały się z dużą częstotliwością,
tym razem już głównie w postaci antologii książkowych. Publikacje z tego okresu
przedstawiają bardzo zróżnicowany poziom przygotowania redakcyjno-edytorskiego. Ostatni wyróżniony podokres rozpoczął się w roku 1999. W tym czasie
szczególne zasługi w popularyzacji twórczości Lovecrafta miało poznańskie wydawnictwo Zysk i S-ka. W omawianym okresie pojawiły się pierwsze krytyczne
wydania jego dzieł, opatrzone komentarzami, a wachlarz dzieł na polskim rynku
poszerzył się o utwory pozabeletrystyczne. W roku 2000 ukazało się pierwsze
samodzielne wydanie książkowe słynnego eseju Supernatural Horror in Literature (Nadnaturalny horror w literaturze). Publikacja ta została wznowiona w roku
2008, co zbiegło się w czasie z opublikowaniem przez Zysk i S-kę dwutomowego
zbioru Najlepsze opowiadania z niezwykle obszernymi i szczegółowymi przypisami autorstwa S.T. Joshiego i Petera Cannona. Zbiór ten stanowił polską wersję
publikacji The Annotated H.P. Lovecraft nowojorskiego wydawnictwa Dell z roku
199739. Warto w tym miejscu zauważyć, że nie była to jedyna „Lovecraftowska”
publikacja wydana w Polsce po roku 1989 będąca wiernym tłumaczeniem wcześniejszego amerykańskiego wydania. W październiku 2012 i marcu 2013 roku wydano nowe przekłady najbardziej znanych opowiadań Lovecrafta w tomie Zgroza
w Dunwich i inne przerażające opowieści w wyborze i tłumaczeniu Macieja Płazy,
nakładem wydawnictwa Vesper, oraz pierwszy w Polsce zbiór listów i esejów Lovecrafta Koszmary i fantazje, opublikowany przez wydawnictwo Sine Qua Non.
Od roku 1955 do marca 2013 dzieła Howarda Phillipsa Lovecrafta w Polsce
pojawiły się łącznie 73 razy, w tym 30 razy w antologiach książkowych i 43 —
w edycjach zbiorowych wielu autorów oraz na łamach czasopism.
Polski czytelnik mógł po raz pierwszy zetknąć się z twórczością Howarda
Phillipsa już w roku 1955, kiedy to na łamach czasopisma „Nowa Kultura” ukazała
się krótka recenzja jednego z amerykańskich wydań opowiadań Lovecrafta autorstwa Zygmunta Kałużyńskiego. Pierwszym utworem udostępnionym polskiemu
czytelnikowi było opowiadanie Shadow over Innsmouth opublikowane na łamach
czasopisma „Przekrój” w numerach 766–772 na przełomie lat 1959–1960. Utwór
ukazał się jako Koszmar z Innsmouth, a jego tłumaczem był Marian Eile, ukrywający się pod pseudonimem Andrzej Wermer — założyciel i wieloletni redaktor
naczelny „Przekroju”. W ciągu następnych blisko 10 lat głównie na łamach tego
czasopisma ukazała się seria kolejnych utworów Lovecrafta, na przykład Dagon,
39 M. Kopacz, Najlepsze opowiadania, t. 1, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/ksiazki-lovecrafta/po-polsku/najlepsze-opowiadania-tom-1/ (dostęp: 20.04.2013).
SoK 32.indb 38
2014-07-18 14:59:33
39
The Colour out of Space i Dunwich Horror w przekładach między innymi Ludwika Jerzego Kerna i Wandy Błońskiej-Wolfahrt40.
Na początku lat 80. ukazały się pierwsze dwa w Polsce zbiory opowiadań
Lovecrafta: HPL Weird Fiction: Nie budź drzemiących demonów, wydane przez
warszawski klub miłośników fantastyki SFAN-Club w roku 1981 oraz zbiór Zew
Cthulhu, opublikowany w roku 1983 przez wydawnictwo Czytelnik41. Z racji niskiego nakładu HPL Weird Fiction dopiero Zew Cthulhu, będąca pierwszą oficjalną edycją utworów Lovecrafta w Polsce, zyskała status książki kultowej wśród
fanów i fanek tego pisarza. W kolejnych latach tego dziesięciolecia publikacje
Lovecrafta ukazały się w Polsce jeszcze pięć razy, z czego raz w formie książki
(Potwór na progu, przeł. F. Welczar, Warszawa 1984) i trzykrotnie jako odrębne
opowiadanie w czasopiśmie oraz raz w antologii twórczości różnych autorów. Ta
ostatnia pozycja to zbiór Wiersze z dreszczykiem pod redakcją Roberta Stillera
w tłumaczeniu Jerzego Płudowskiego, zawierający wybór siedmiu wierszy z cyklu
Fungi from Yuggoth. Książka ta jest szczególnie interesująca ze względu na to, że
zawiera pierwsze w Polsce przekłady poezji Lovecrafta.
Po roku 1990 do końca tego dziesięciolecia ukazało się łącznie 13 publikacji zawierających utwory Lovecrafta. Wydawane one były przez kilka różnych
wydawnictw, spośród których największą rolę odegrały dwa — As Editor, które
opublikowało dwie pozycje, oraz Wydawnictwo S.R., które na polski rynek wypuściło aż sześć publikacji.
Natomiast po roku 1999 głównym wydawcą dzieł Lovecrafta w Polsce stało
się wydawnictwo Zysk i S-ka, które opublikowało łącznie siedem pozycji tego
autora, w tym dwutomowy zbiór najlepszych opowiadań z komentarzami S.T. Joshiego. Od roku 2012 można mówić o kolejnym rozdziale w recepcji wydawniczej
tego autora — w październiku 2012 i marcu 2013 ukazał się tom najbardziej znanych opowiadań pisarza w nowym, bardzo chwalonym przez miłośników dzieł
pisarza przekładzie Macieja Płazy (Zgroza w Dunwich i inne przerażające opowieści, Poznań 2012) oraz pierwszy obszerniejszy zbiór listów i esejów Lovecrafta
(Koszmary i fantazje. Listy i eseje, przeł. M. Kopacz, Kraków 2013).
Przez ponad 50 lat obecności twórczości Howarda Phillipsa Lovecrafta na
polskim rynku wydawniczym, to jest od końca 1955 do końca 2012 roku, 101
jego utworów pojawiło się ogółem 70 razy. Na tę liczbę składa się 40 publikacji
książkowych i 30 utworów zawartych w 21 numerach różnych czasopism. Publikacje książkowe zawierające utwory H.P. Lovecrafta ukazały się nakładem
22 wydawnictw, spośród których dwa: publikująca w latach 90. XX wieku oficyna S.R. i działający po roku 1999 poznański Zysk i S-ka, wydały większą liczbę
publikacji tego autora (sześć i dziewięć wydań).
40 M.
Kopacz, Lovecraft w polskich pismach i antologiach, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/ksiazki-lovecrafta/lovecraft-w-polskich-pismach-i-antologiach (dostęp: 20.04.2013).
41 M. Kopacz, Po polsku, http://www.hplovecraft.pl/hplovecraft/ksiazki-lovecrafta/po-polsku/ (dostęp: 20.04.2013).
SoK 32.indb 39
2014-07-18 14:59:33
40
Jakub Mikulski
Publikacje zwarte zawierające utwory H.P. Lovecrafta podzielić można na
dwa główne typy: antologie prac wielu autorów oraz publikacje zawierające jedynie twórczość omawianego autora. W tym drugim segmencie można wyróżnić
antologie wielu prac i wydania pojedynczych utworów. Ogółem, zdecydowana
większość książek prezentujących twórczość Lovecrafta to publikacje zawierające tylko jego utwory (łącznie 31 publikacji), z których większość, bo 25 książek
to antologie wielu utworów, a tylko sześć z nich to publikacje zawierające jeden
utwór. W ten sposób publikowano „Lovecraftowskie” miniopowiadania (At the
Mountains of Madness, The Case of Charles Dexter Ward), najdłuższy z utworów
należących do grupy Posthumous Collaborations, pt. The Lurker at the Threshold)
oraz najbardziej znany esej tego pisarza, czyli Supernatural Horror in Literature.
Co ciekawe, część z omawianych publikacji to wznowienia wcześniej wydawanych w Polsce książek lub pełne przekłady publikacji zagranicznych. Wznowienia
takie dotyczyły przede wszystkim opowiadań ukazujących się na łamach polskich
czasopism przed rokiem 1980, a także pierwszej oficjalnie wydanej antologii tej
twórczości Zew Cthulhu, opublikowanej w roku 1983 przez wydawnictwo Czytelnik — antologia ta, niekiedy w wersji okrojonej, wznawiana była trzykrotnie.
Spośród wydawanych w Polsce periodyków utwory H.P. Lovecrafta ukazały
się w 10 tytułach, z czego trzy to czasopisma ogólne, kulturalne lub ogólnoliterackie albo specjalistyczne niezwiązane z literaturą. Były to „Przekrój”, „Ty
i Ja” i „Przegląd Techniczny”, pozostałe zaś siedem to czasopisma tworzone przez
środowisko fanów i fanek literatury grozy, a zwłaszcza twórczości omawianego
autora. Czasopismem, na którego łamach twórczość Lovecrafta pojawiała się najwięcej razy, był „Przekrój” (w latach 60. oraz w roku 1981). Pojawiły się także
trzy numery periodyków w całości poświęconych życiu i działalności pisarskiej
autora. Były to pierwsze numery czasopism „Kruk” z roku 1997, „Biuletynu Carpe Noctem” z roku 2010, periodyku serwisu internetowego Carpe Noctem z roku
2010 oraz „Coś na Progu” z roku 2012.
Mówiąc o obecności dorobku H.P. Lovecrafta na polskim rynku wydawniczym, nie sposób pominąć kwestii opracowań dotyczących jego życia i twórczości. Polscy autorzy wypowiadali się na ten temat w różnych formach: recenzjach,
opisach jego życia i dorobku oraz w publikacjach poruszających wybrane, szczegółowe zagadnienia. Spośród 58 artykułów związanych z życiem i twórczością
pisarza, jakie od roku 1955 pojawiły się w polskiej prasie oraz publikacjach zwartych, najwięcej, bo aż 19 artykułów było recenzjami, przy czym najczęściej recenzowany był zbiór Zew Cthulhu — pojawiło się aż 11 jego omówień. Warto
dodać, że pierwszym opracowaniem twórczości Lovecrafta wydanym w Polsce
była właśnie recenzja. Drugą najliczniejszą grupę stanowią opracowania dotyczące samego pisarza — było ich 11. Pozostała część omawianego piśmiennictwa, choć przewyższa liczebnie wymienione już grupy tekstów razem wzięte, nie
może być ujmowana jako jedna kategoria, a to z powodu wielkiego zróżnicowania
tematycznego tych opracowań. Pojawiają się tutaj zarówno omówienia pewnych
SoK 32.indb 40
2014-07-18 14:59:33
41
wąskich wątków w omawianej twórczości, między innymi kwestia przestrzeni,
w jakiej osadzone są fabuły opowiadań Lovecrafta42, jak i obecne w twórczości
pisarza nawiązania do dorobku innych autorów, a także omówienia pomniejszych
kwestii związanych z tym dorobkiem, a więc między innymi ekranizacje jego
utworów i pojawianie się postaci Cthulhu w twórczości innych pisarzy i w ogóle
w popkulturze43.
Powyższą prezentację obecności omawianej literatury na polskim rynku wydawniczym warto uzupełnić kilkoma uwagami dotyczącymi firm wydawniczych
oraz czasopism, które podjęły się publikacji tych tekstów. W latach 1955–1990,
czyli w pierwszym głównym okresie funkcjonowania dorobku H.P. Lovecrafta
w Polsce, omawiana literatura publikowana była przede wszystkim na łamach czasopism o charakterze ogólnokulturalnym i literackim („Przekrój”, „Ty i Ja”, „Fantastyka”), a także w pojedynczych przypadkach na łamach czasopism ogólnych,
a nawet technicznych (recenzje tomu Zew Cthulhu na łamach „Rzeczpospolitej”
i „Sztandaru Młodych”, opowiadanie The Haunter of the Dark w „Przeglądzie
Technicznym”). Nieliczne wydania książkowe pochodzące z tamtego okresu publikowane były zarówno przez duże, państwowe wydawnictwa (Zew Cthulhu wydany nakładem wydawnictwa Czytelnik, utwór Pamięci Roberta Ervina Howarda
w tomie Płomień Assurbanipala wydany przez Iskry), jak i przez niewielkie, tworzone oddolnie firmy (HPL Weird Fiction wydane przez warszawski SFAN-Club,
zbiór Potwór na progu opublikowany przez wydawnictwo Terra Phantasia).
Po roku 1990 znacząco wzrosła liczba publikacji, jak też liczba wydawnictw
publikujących dzieła H.P. Lovecrafta i opracowania na ich temat. Zjawisko to jest
szczególnie widoczne w latach 1990–1999 — w tym czasie utwory Lovecrafta publikowały niszowe wydawnictwa, takie jak AS-Editor, RTW i Wydawnictwo S.R.,
których dorobek wydawniczy zasadniczo nie wykraczał poza utwory tego autora.
W roku 1999 w gronie firm publikujących omawiany dorobek doszło do istotnych zmian. Wtedy to wydawnictwo S.R. opublikowało ostatni z sześciu tomów
opowiadań H.P. Lovecrafta44, a wydawnictwo Zysk i S-ka wydało pierwsze dwie
w swoim dorobku publikacje zawierające jego utwory45. Ta poznańska firma stała
się na ponad 10 kolejnych lat głównym wydawcą dzieł Lovecrafta w Polsce — spośród łącznie 21 „Lovecraftowskich” pozycji, które ukazały się w Polsce w latach
1999–2009, aż dziewięć opublikowało to wydawnictwo. Dla porównania, drugie
42 Zob. D. Misterek, Typy przestrzeni w prozie Howarda Phillipsa Lovecrafta, „Acta Univer-
sitatis Wratislaviensis. Literatura i Kultura Popularna” 7, 1998.
43 Zob. A. Leman, Magia zapomnianego kina, rozm. przeprowadził A. Grzegorzak, „Nowa
Fantastyka” 7, 2006 [Ekranizacja prozy Howarda Phillipsa Lovecrafta]. M. Arazyn, Czy Cthulhu
żyje? „Biulet yn Carpe Noctem” 1, 2010.
44 H.P. Lovecraft, Przypadek Charlesa Dextera Warda, przeł. A. Ledwożyw, R. Lipski,
G. Iwańciw, Warszawa 1999.
45 H.P. Lovecraft, Coś na progu, przeł. R.P. Lipski, Poznań 1999, 241 ss.; H.P. Lovecraft,
W górach szaleństwa, przeł. R.P. Lipski, Poznań 1999, 317 ss.
SoK 32.indb 41
2014-07-18 14:59:33
42
Jakub Mikulski
w tym zestawieniu wydawnictwo Copernicus Corporation, kilkakrotnie publikujące wspólnie z firmą Fantasmagoricon, wydało w tym okresie pięć pozycji.
Ponadto Zysk i S-ka opublikowało w roku 2008 pierwszą w Polsce dużą edycję
krytyczną omawianego dorobku (H.P. Lovecraft, Najlepsze opowiadania, t. 1, 2.),
a także obszerną biografię pisarza pióra S.T. Joshiego46. Warto podkreślić, że tak
wielki wkład w rozwój recepcji wydawniczej stosunkowo niszowego w Polsce
pisarza, jakim jest H.P. Lovecraft, miała jedna z największych w kraju firm wydawniczych, znana między innymi z licznych wydań prozy Stephena Kinga, serii
„Gra o Tron” G.R.R. Martina, i książek podróżniczych Wojciecha Cejrowskiego47.
Po roku 2010, kiedy nakładem Zysku i S-ki ukazała się biografia Lovecrafta autorstwa S.T. Joshiego, nastąpiło swoiste wycofanie się poznańskiego wydawnictwa z publikowania omawianej twórczości — od tamtej pory nakładem
tego wydawcy nie ukazała się żadna nowa publikacja „Lovecraftowska”. Kolejne
wydania dzieł H.P. Lovecrafta publikowane były już przez inne wydawnictwa
— w roku 2012 toruńskie wydawnictwo C&T, specjalizujące się właśnie w literaturze grozy oraz w powieściach sensacyjnych, wydało minipowieść Przypadek
Charlesa Dextera Warda w nowym przekładzie Katarzyny Bogiel. Nakładem
C&T, w roku 2013, ukazał się także zbiór opowiadań Lovecrafta pt. Kopiec, ponownie w premierowym przekładzie K. Bogiel. Równie nowatorskie okazały się
zbiory Zgroza w Dunwich wydawnictwa Vesper z 2012 roku i Koszmary i fantazje
wydawnictwa Sine Qua Non. Tom Zgroza… był pierwszym zbiorem utworów
Lovecrafta wydanym przez firmę Vesper z Poznania specjalizującą się między
innymi w biografiach sportowców oraz nowych edycjach klasyki literatury grozy
(m.in. nowe wydania prozy E.A. Poego i M. Shelley), bardzo zresztą chwalonym
za nowatorski przekład pióra M. Płazy. Publikacja krakowskiego SQN, mającego
zbliżony do Vesper profil wydawniczy, jest pozycją przełomową ze względu na to,
że jest to pierwsza w Polsce edycja zawierająca obszerny wybór listów i esejów
H.P. Lovecrafta.
Na zakończenie warto podkreślić, że duża liczba opublikowanych utworów,
kolejne tłumaczenia tych samych dzieł i ich wznowienia, nowe wydania poszczególnych edycji świadczą o zainteresowaniu polskich wydawców oraz, co ważniejsze, polskich czytelników tym autorem. Interesujące jest, że mimo wyraźnej
obecności twórczości H.P. Lovecrafta na polskim rynku nie można mówić o jego
szerokiej recepcji czytelniczej. Wśród twórców literatury grozy bardziej rozpoznawalni są King, Masterton czy Rice. Pojawianie się na rynku kolejnych wznowień utworów Lovecrafta, a także publikowanie opracowań poświęconych jego
życiu i twórczości, może w przyszłości zmienić tę sytuację.
46 Zob.
47 Zob.
S.T. Joshi, H.P. Lovecraft…
http://www.zysk.com.pl (dostęp: 20.04.2013).
SoK 32.indb 42
2014-07-18 14:59:34
43
Howard Phillips Lovecraft’s oeuvre on the Polish publishing
market
Summary
In the article the author discusses the presence of the oeuvre of Howard Phillips Lovecraft
(1890–1937) on the Polish publishing market. He presents an outline of Lovecraft’s biography and
analyses his creative output in its various sections. Next, he discusses the presence of H.P. Lovecraft’s works on the Polish publishing market in chronological order. In addition, he presents the
most important editions published in successive periods of the writer’s life. This is followed by
a summing up of the presence of Lovecraft’s works in Poland, taking into account the typological division of the publications, and of analyses of Lovecraft’s life and work on the Polish publishing market. In conclusion, the author of the article tries to answer the question concerning the link between
the popularity of the oeuvre in question and its actual presence on the Polish publishing market.
SoK 32.indb 43
2014-07-18 14:59:34

Pobierz artykuł - Studia o Książce i Informacji

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dominika Staszenko, Lovecraft w japońskim

Prywatny detektyw i kosmiczne bóstwa

pełny tekst

Konflikt między nauką a religią w myśli i twórczości