Doc. dr Jewgienij W. Siemionow (Ułan-Ude)

Dr J.W. Siemionow
Państwowa Wschodniosyberyjska
Akademia Kultury i Sztuki
w Ułan-Ude
Działalność gospodarcza polskich zesłańców politycznych
na Zabajkalu Zachodnim w latach 70-80 XIX wieku
Fragment referatu
nO
przygotowanego na IV Kongres
TN
Polskich Towarzystw Naukowych na Obczyźnie
4-7 września 2014
Ko
ng
re
sP
Kraków, Polska Akademia Umiejętności
Wersja robocza
proszę nie cytować bez zgody Autora
Po upadku powstania styczniowego w latach 1863-1864 na Syberię zesłano wielu
Polaków, których dokładna liczba do tej pory nie jest znana. Na Zabajkalu głównym
miejscem odbywania kary robót katorżniczych nadal pozostawał Nerczyński Okręg Górniczy,
z tym tylko że po zamknięciu kopalni srebra w połowie XIX wieku zesłańcy byli kierowani
IV
do robót nad złotonośne rzeki Zabajkala, najczęściej nad rzekę Karę.
Pewną część zesłańców skierowano do budowania barek rzecznych, w owym czasie
bowiem potrzebowano ich sporo do zaopatrywania przyłączonego do Rosji Dalekiego
Wschodu. Część zesłańców wykorzystywano do budowy traktu około bajkalskiego,
przebiegającego wzdłuż południowego brzegu Bajkału. Pod koniec czerwca 1866 roku
wybuchło tam powstanie zesłańców polskich, które zakończyło się klęską.
Po zwolnieniu z odbywania kary katorgi i po skierowaniu na zesłanie większość
polskich zesłańców politycznych, uczestników powstania lat 1863-1864, osiedlała się na
obszarze Zabajkala. Wsie rosyjskie, przeznaczone na główne miejsce zesłań Polaków, nie
odpowiadały podstawowym normom organizacji życia. Rząd carski, który dążył do
przekształcenia byłych przestępców politycznych w rolników, nie uwzględniał cech
zesłańców i nie brał pod uwagę problemów integrowania się Polaków w syberyjską
1
społeczność chłopską. Większa część zesłańców nie posiadała ani podstawowej wiedzy, ani
umiejętności prowadzenia gospodarstwa chłopskiego w ekstremalnych warunkach Syberii i
Zabajkala.
Na obszarze Zabajkala Zachodniego, w którego skład w drugiej połowie XIX wieku
wchodził okręg wierchnieudiński, barguziński i selengiński, w latach 70.-80. osiedlono 16
polskich zesłańców politycznych – uczestników powstania styczniowego. Na podstawie
ukazu carskiego z 18 kwietnia 1873 wszyscy przebywali na zesłaniu po ukończeniu robót
katorżniczych. Na mocy dekretu Zabajkalskiego Zarządu Obwodowego z 7 sierpnia 1873
zostali przekazani pod jawny nadzór policyjny. Podczas zsyłki byli skupieni we wsiach gminy
muchorszibirskiej w okręgu wierchnieudińskim (patrz tabl. 1).
Wśród nich znajdowali się: Konstantyn Artecki, Józef Bajer, Ignacy Adamowicz,
nO
Franciszek Granczewski, Kazimierz Gromczewski, Jan Decenko, Kazimierz Żaliński, Ignacy
Żachowski, Walenty Żurkiewicz (w niektórych dokumentach figuruje pod imieniem
TN
Wincenty), Mikołaj Kowalski, Jan Kostrzewski, Józef Pruszyński, Aleksander Świderski syn
Ko
ng
re
sP
Józefa, Józef Stryjewski, Jan Tabarowski, Jakub Tatel.
Tabela 1
Wykaz liczby zesłańców politycznych przydzielonych do gminy
muchorszibirskiej w okręgu wierchnieudińskim obwodu zabajkalskiego1
№
Wszystkie osoby znajdujące się pod nadzorem
2.
Spośród nich
Ogólna
liczba
16
IV
1.
Kategorie
zostało wysłanych lub przybyło pod nadzór
Przekazano w miejscu zamieszkania
3.
16
16
16
16
16
16
Przebywa pod nadzorem
na mocy rozkazu cara
na mocy wyroków sądowych
na mocy decyzji administracyjnych
4.
Przebywa pod nadzorem
na podstawie spraw politycznych
spośród nich: mężczyzn
kobiet
2
na podstawie spraw niepolitycznych
5.
Przebywa pod nadzorem:
– jawnym
16
16
– tajnym
Polscy zesłańcy polityczni, którzy mieli zakładać gospodarstwa rolne, otrzymywali 15
dziesięcin ziemi i świadczenia finansowe od państwa2. Przez trzy lata nie płacili podatków,
przez kolejnych siedem - uiszczali jedynie połowę obowiązkowych należności. Dopiero po
dziesięciu latach byli zobowiązani do odprowadzania podatków w pełnym wymiarze.
Społeczność chłopska najczęściej odnosiła się do nowych osiedleńców wrogo,
ponieważ musiała przeznaczać na ich potrzeby nadziały ziemskie z własnego funduszu
nO
rolnego3. Sami zesłańcy polityczni starali się unikać osiedlania we wsiach i prowadzenia
gospodarstw rolnych. Występowały przypadki dawania łapówek, aby miejscem zesłania było
TN
miasto4. Wszystko to nie sprzyjało pełnemu zaangażowaniu zesłańców w produkcję rolną.
Na obszarze Zabajkala Zachodniego pracą na roli zajęli się jedynie dwaj polscy
Ko
ng
re
sP
zesłańcy polityczni – Jakub Tatel i Aleksander Świderski5. Pierwszy przebywał na zesłaniu w
osadzie wiejskiej Charaszibirskoje w gminie muchorszibirskiej, zaś drugi – w Charauzskoje.
Ze sprawozdań Muchorszibirskiego Zarządu Gminnego wynika, iż w latach 1876-1883
zesłańcy polscy wciąż znajdowali się w wyznaczonych miejscach zsyłki, „zajmowali się
pracą rolniczą” i „nienagannie się prowadzili”. Z. Librowicz o pracach rolniczych polskich
zesłańców politycznych pisał w sposób następujący:
IV
„Z punktu widzenia stanu materialnego rolnicy byli bardziej zamożni. Przyzwyczajeni do pracy na roli
przy mniej opłacalnych warunkach w ojczyźnie napotykali na trudności jedynie w ciągu pierwszych 2-3 lat, w
konsekwencji potrafili przystosować się do warunków klimatu syberyjskiego, a kiedy te trudności pokonali, to
dzięki stosunkowo dużej wiedzy rolniczej, dużemu pragmatyzmowi oraz przedsiębiorczości, związanej z
wykorzystaniem nieco lepszych narzędzi pracy, umieli zapewnić sobie dobrobyt” 6.
Jak w swojej pracy podkreślają A. Brus, E. Kuczyńska i W. Śliwowska, statystyka
rodzajów działalności gospodarczej, podejmowanej przez polskich zesłańców politycznych
na Syberii Wschodniej w drugiej połowie XIX wieku do chwili obecnej, jest niepełna i
fragmentaryczna7. Niniejszy artykuł jest próbą rzucenia światła na niewielki fragment historii
działalności gospodarczej polskich zesłańców politycznych na terytorium Zabajkala
Zachodniego w latach 70.-80. XIX wieku.
Polacy, którzy znali jakiekolwiek rzemiosło, starali się znaleźć pracę zarobkową poza
wsiami wyznaczonymi na miejsce zsyłki, tym bardziej iż otrzymanie tak zwanego „biletu” –
3
dokumentu zarządu gminy, zezwalającego na roczne opuszczenie miejsca zesłania, nie było
zbyt trudne. Sami naczelnicy gminy i wsi chętnie wystawiali takie dokumenty, aby na pewien
czas pozbyć się niespokojnego i podejrzanego mieszkańca.
Z. Librowicz w swojej pracy podkreślał, iż „Na Syberii w ogóle nie ma ani jednego
większego miasta, w którym nie mieszkałaby duża lub niewielka liczba Polaków,
uczestników ostatniego powstania [powstania lat 1863-1864 – przyp. J.S.]”8. Zabajkale
również nie stanowiło tu wyjątku. W wieku XIX na terytorium zachodniego Zabajkala
(stanowiącego w chwili obecnej obszar w granicach administracyjnych Republiki Buriacji)
znajdowała się spora liczba większych miejscowości, zdolnych do zapewnienia zesłanym
Polakom godziwych zarobków. Do najbardziej perspektywicznych miejsc poszukiwania
zesłańcy polscy starali się przyjeżdżać do pracy.
nO
pracy zarobkowej należał Wierchnieudińsk, Koachta-Troickosawsk, Barguzin. Właśnie tutaj
Lekarz wierchnieudiński, M.W. Tański, w swoich pamiętnikach wspomina o
TN
przebywaniu w Wierchnieudińsku w omawianym przez nas okresie polskich zesłańców
politycznych:
Ko
ng
re
sP
„W Wierchnieudińsku w latach 70.-80. [XIX w. – przyp. J.S.] przebywała ludność rosyjska, ale było
również i niemało Żydów oraz rodzin tatarskich, mieszkali tutaj Polacy powstańcy, odbywający karę zsyłki za
udział w powstaniu polskim. Wnosili oni, oczywiście, jakiś świeży strumień do życia politycznego i
kulturalnego dalekiej Syberii”9.
Polscy zesłańcy polityczni, którzy nie chcieli prowadzić gospodarstw rolnych oraz ci,
którzy wyjeżdżali do miast w poszukiwaniu pracy zarobkowej, mogli liczyć na wykorzystanie
swojej wiedzy i umiejętności w różnych dziedzinach gospodarki zachodniego Zabajkala – w
IV
handlu, produkcji rzemieślniczej, przemysłowym wydobywaniu złota.
Jedną z intensywnie rozwijających się dziedzin gospodarczych Zabajkala w
omawianym okresie było wydobycie złota
10
. Stanowiło ono dla poszukujących zarobku
polskich zesłańców politycznych najbardziej atrakcyjną gałąź gospodarki zabajkalskiej.
Po odkryciu złóż złota na Syberii Zachodniej i w guberni jenisejskiej w latach
trzydziestych XIX wieku złoża złota zostały odkryte również na obszarze Zabajkala i już w
latach 40. region ten opanowała „gorączka złota”. Największe złoża złota zostały odkryte nad
rzeką Karą na Zabajkalu Wschodnim. W roku 1844 do kupców wierchnieudińskich, irkuckich
i kiachtińskich na Zabajkalu należało 18 kopalni złota. W roku 1846 została utworzona
Wierchnieudińska i Kiachtińska Spółka Przemysłowego Wydobycia Złota. Do liczby
największych spółek przemysłowego wydobycia złota należała spółka „Bernardaki i W.
Razgildiejew”, trudniąca się obróbką złota w okręgu wierchnieudińskim.
4
W drugiej połowie XIX wieku obwód zabajkalski rozkwitał gospodarczo. Po
feudalnych formach gospodarowania połączonych z przesiedlaniem chłopów państwowych,
którzy byli przypisywani do zakładów górniczych, w społeczności kozackiej Zabajkala
rozpoczyna się okres burzliwego rozwoju gospodarczego.
Terytorium Syberii Wschodniej podzielono na następujące okręgi górnicze: kireński,
kański, irkucki, niżnieudiński, olokmiński, leński, amurski, zejski, bureiński, przymorski,
sachaliński, ussuryjski. Po roku 1888 okręg olokmiński poddano reorganizacji i podzielono na
następujące okręgi: zachodniozabajkalski, wschodniozabajkalski i witimski. W ten sposób na
obszarze
Zabajkala
utworzono
trzy
okręgi
górnicze:
zachodniozabajkalski,
wschodniozabajkalski oraz witimski. Interesujący nas Zachodniozabajkalski Okręg Górniczy
został podzielony na pięć mniejszych okręgów górniczych: barguziński, wierchnieudiński,
nO
troickosawski, olokmiński, selengiński. W ramach naszego artykułu zostaną przeanalizowane
kopalnie wchodzące w skład Barguzińskiego oraz Wierchnieudińskiego Okręgu Górniczego.
TN
Podstawowa część kopalni złota była usytuowana w dwóch systemach rzecznych. Na
południu, w dorzeczu rzeki Czikoj, w latach 60. XIX wieku istniało 12 kopalni. Na północy,
Ko
ng
re
sP
nad rzekami Witim, Cypa i Cypikan, znajdowało się 25 kopalni. Szczyt wydobycia złota na
obszarze Zabajkala Zachodniego przypada na lata 60. XIX wieku. W wymienionym
dziesięcioleciu ilość wydobywanego złota wahała się w przedziale 11–113 pudów 11.
W celu uregulowania zasad prywatnego wydobywania złota w pierwszej połowie
wieku XIX rząd wydał specjalne dekrety. Zgodnie z nimi zabraniano wydobywania złota oraz
posiadania prywatnych kopalni szlachcie pełniącej służbę państwową na Syberii, a także
IV
urzędnikom pracującym przy Zarządzie Górniczym Zarządu Głównego Syberii Wschodniej.
Wraz ze wzrostem prywatnego sektora wydobycia złota na terytorium całej Syberii pojawiła
się konieczność powołania jednolitych aktów prawnych, regulujących zasady dostępu i
korzystania ze złóż. W roku 1870 wydano „Statut przemysłu prywatnego wydobycia złota”,
który regulował działalność osób prywatnych przy obróbce złotonośnych złóż w Imperium
Rosyjskim. Nowy statut znosił wszystkie istniejące zapisy prawne dotyczące prywatnego
przemysłu wydobywania złota i miał obowiązywać na obszarze całego imperium.
Na początku wieku XX, w związku z rozwojem przemysłu prywatnego wydobywania
złota, właściciele prywatni zaczęli się zrzeszać i powołali do życia swoje organy
przedstawicielskie. Organizowali zjazdy przemysłowców, zajmujących się wydobywaniem
złota we Wschodniozabajkalskim Okręgu Górniczym, podczas których omawiali aktualne
zagadnienia rozwoju tej gałęzi gospodarki.
5
Analizując działalność polskich zesłańców politycznych w życiu gospodarczym
Zabajkala w XIX wieku można zauważyć obecność przedstawicieli dwóch fali polskich
zesłańców
politycznych.
Pierwsza
-
obejmowała
zesłanych
uczestników
ruchu
narodowowyzwoleńczego pierwszej połowy XIX wieku, w tej liczbie uczestników powstania
listopadowego oraz członków tajnych organizacji patriotycznych lat trzydziestychczterdziestych XIX wieku. Druga fala składała się z uczestników powstania styczniowego.
1
ГАРБ Ф. 337, оп. 1, д. 357, л. 12.
2
S. Matraś, Podróż do Syberii po moskiewskich etapach w 1863 i 1864 roku. Lublin, :
Wydawnictwo „Werset” 2008, s. 192-193.
3
nO
Мулина С. Мигранты поневоле. Адаптация ссыльных участников польского
восстания 1863 года в Западной Сибири. – СПб., 2012. – С. 167; она же Почтовая
4
TN
станция Сибирь // Родина. – 2006. – 4. – С. 91.
A. Brus, E. Kaczyńska, W. Śliwowska, Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków
Ko
ng
re
sP
1815-1914, Warszawa 1992, s. 107.
5
ГАРБ Ф. 337, оп. 1, д. 1158, л. 4.
6
Z. Librowic, Polacy w Syberii, Kraków 1884, s. 182.
7
A. Brus, E. Kaczyńska, W. Śliwowska, Zesłanie i katorga na Syberii…, s. 113.
8
Z. Librowicz, Polacy w Syberii, s. 214.
9
Танский М.В. Странички из прошлого Улан-Удэ. (Верхнеудинск в 70-80-е гг. XIX
века). – Улан-Удэ, 1966. – С. 13.
Иванов А.А., Кальмина Л.В., Курас Л.В. Забайкальская периферия на переломе эпох
IV
10
(1880-1920 гг.). – Иркутск, 2012. – С. 120-132.
11
Семенов Е.В. Участие польских политических ссыльных в разработке золотых
месторождений на территории Западного Забайкалья в 1870-1880 гг. // Вестник
Бурятского государственного университета. Вып.7. История. – Улан-Удэ, 2012. – С. 5156.
6