Trzy twarze Józefa Światły

wolnaeuropa.org
Trzy twarze Józefa Światły
10.02.2009.
Andrzej Paczkowski, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Prószyński i
S-ka, Warszawa 2009, s. 263.
Naukowa, świetnie napisana biografia funkcjonariusza bezpieki PRL, który zbiegł w 1953 r. na Zachód.
Ujawnienie przez Światłę, m.in. na falach Radia Wolna Europa, metod działania tajnej policji i władz
komunistycznych PRL przyczyniło się do przyspieszenia odwilży politycznej w Polsce. ...więcej
Andrzej Paczkowski, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Prószyński i
S-ka, Warszawa 2009, s. 263.
Książka Andrzeja Paczkowskiego jest szczegółową biografią funkcjonariusza tajnej policji PRL zbiegłego w
grudniu 1953 r. na Zachód podczas wykonywania specjalnego zadania w Berlinie. "Trzy twarze" to różne
etapy życia i kariery Józefa Światły: komunisty w okresie międzywojennym i podczas wojny do 1944 r.,
funkcjonariusza bezpieki po wojnie i wreszcie uciekiniera, który ujawnia kulisy władzy komunistów.
Jednym z podrozdziałów jego życia było kilkumiesięczne współdziałanie z Radiem Wolna Europa. Światło
nagrał wówczas swoim głosem ok. 70 audycji dla RWE o "kulisach bezpieki i partii". Łącznie od września
54 do końca 55 r. polska sekcja RWE nadała ok. 140 audycji na podstawie relacji byłego dygnitarza UB.
Mimo ogromnej pracy badawczej wykonanej przez wytrawnego historyka pozostały luki w życiorysie tego
najbardziej chyba znanego zbiega PRLu w okresie zimnej wojny. Luki drobne i o zasadnicznym znaczeniu.
Nie są m.in. do końca jasne prawdziwe motywy ucieczki. Nie wiadomo też dlaczego Amerykanie tak
długo, przez 10 miesięcy, przetrzymywali Światłę zanim ogłosili publicznie o jego ucieczce i umożliwili
dziennikarzom dostęp do niego. Wciąż nie jest pewne czy to naprawdę przez przypadek trafiła do Jana
Nowaka-Jeziorańskiego pierwsza taśma z wypowiedzią Światły, co natychmiast zmobilizowało dyrektora
RWE do usilnych starań o wykorzystanie go w programie. Nie udało się również odtworzyć "czwartej
twarzy" Światły, tj. tego co się z nim działo po 56 r. gdy media straciły już zainteresowanie nim. Na
wypełnienie tych luk pozwoliłby być może wgląd w archiwa wywiadów USA i Rosji, ale są one w sprawie
Światły nadal utajnione. Pozostają więc hipotezy, które Paczkowski w większości starannie stawia.
Wyjątkowo brak w książce hipotez o powodach długiego utrzymywania w tajemnicy przez Amerykanów
ucieczki Światły. Źródła na ten temat nie są dostępne. Czysto teoretycznie, po amatorsku, można stawiać
różne pytania. Czy tyle czasu trwało sprawdzanie tożsamości zbiega i tego co opowiada? Czy czekano na
rozwój sytuacji w bloku sowieckim? Czy były różne koncepcje wykorzystania zbiega? A może chciano
skoordynować ujawnienie go z inną akcją?
Arch Puddington w książce Rozgłośnie wolności. Triumf Radia Wolna Europa i Radia Swoboda w zimnej
wojnie opisuje jak CIA wstrzymywała upublicznienie tekstu tajnego przemówienia Chruszczowa na
zjeździe KPZR w lutym 1956 r. Agencja po kilkumiesięcznych usilnych zabiegach wreszcie tekst zdobyła i
to z dwóch źródeł. Według Puddingtona jedna grupa w Agencji chciała wówczas jak najszybciej
opublikować przemówienie aby przyspieszyć polityczną odwilż rozpoczętą po śmierci Stalina w marcu 53
r. i przynoszącą wymierną ulgę terroryzowanym narodom. Druga grupa opóźniała publikację chcąc
skoordynować wybuchowe, jak sądzono, treści z działaniami grup wywrotowych, które miały być wysłane
do Europy Wschodniej, ale nie były jeszcze gotowe. Spór rozstrzygnął wreszcie szef CIA Allen Dulles gdy
się dowiedział o jego tle, wydając polecenie przekazania tekstu mediom. Najpierw opublikował go 4
czerwca "New York Times". Tego samego dnia nadało RWE.
Przetrzymanie w tajemnicy przez CIA mowy Chruszczowa trwało krótko. Czy istnieją jakieś analogie ze
wstrzymywaniem pokazania Światły musi pozostać w sferze hipotez. Puddington pisał też jednak we
wspomnianej książce, że na przełomie lat 1953 i 1954 (czyli w okresie kiedy ukrywano Światłę) trwał w
RWE zasadniczy spór o linię programową między zwolennikami wyzwolenia i gradualizmu. Ostatecznie
przeważyła ta druga opcja. Ten spór w Radiu mógł być odbiciem podobnego sporu w innych instytucjach
amerykańskich. W każdym razie decyzja o propagandowym wyzyskaniu Światły zapadła niewątpliwie na
wyższych szczeblach odpowiednich instancji. To że pierwsza taśma z nagraniem zbiega znalazła się na
biurku Nowaka-Jeziorańskiego w Monachium nie było raczej przypadkiem.
Nie jest (dla mnie) jasne jak autor ocenia wpływ rewelacji Światły na zmiany w Polsce. Raz przypisuje im
większe, raz mniejsze znaczenie. Istotnie trudno to precyzyjnie zmierzyć. Wiele czynników się na to
złożyło. Na ogół historycy wydają tu jednak jednoznaczne oceny. Jakub Karpiński np. uważał, że
rewelacje Światły obok tajnego przemówienia Chruszczowa należały do wydarzeń, które zmieniły losy
http://wolnaeuropa.org
Kreator PDF
Utworzono 3 March, 2017, 14:23
wolnaeuropa.org
komunizmu. Paweł Machcewicz pisał, że audycje "zapoczątkowały antystalinowski ferment w szeregach
elity partyjnej." Ocena zależy też czasem od punktu siedzenia. Nowak-Jeziorański skłonny był do
przeceniania skutków audycji ze Światłą, zapewne dlatego gdyż to podkreślało zarazem rolę RWE.
Paczkowski skłania się raczej do pomniejszania "sprawczej" roli Światły. Zwraca uwagę, że najważniejszy
był kurs wyznaczany w Moskwie. Zaznacza, że zmiany jakie nastąpiły w PRL były powierzchowne poprzesuwano osoby, zmieniono nazwy instytucji, retorykę, ale aparat represji, metody sprawowania
władzy pozostały w gruncie rzeczy te same.
Wzór Moskwy był oczywiście istotny, tyle że ówczesne władze PRL długo opierały się postalinowskiej
odwilży, właśnie mniej więcej aż do czasu audycji Światły. Wymuszone zmiany były jednak na owe czasy
ogromne, także te w świadomości społecznej. Skończyły się tortury, procesy pokazowe, wypuszczono
wielu więźniów politycznych, odsunięto i ukarano największych oprawców. Społeczeństwo nie było już tak
zastraszone. Na więcej nie było szans. Bez odwilży w Moskwie, bez polskiego Czerwca i Października, ale i
bez demaskatorskich relacji Światły i to nie byłoby możliwe.
Bardzo ciekawym i chyba mało wcześniej znanym epizodem opisanym przez Paczkowskiego są plany
Jerzego Giedroycia wydania w paryskiej "Kulturze" książki Światły, która mniej miała skupiać się na
detalach zza kulis bezpieki i partii a bardziej na mechanizmach systemu komunistycznego. Giedroyc
chciał "dobić" UB i cały aparat władzy aby przyspieszyć istotne zmiany polityczne. Manuskrypt
dostarczony przez Światłę nie spełniał jednak oczekiwań Redaktora i wymagał dużo pracy, której podjął
się zresztą początkowo Juliusz Mieroszewski, główny komentator "Kultury". Tak nadszedł czerwiec 56 r. i
Światło (Amerykanie?) zażądał tuż przed Październikiem zwrotu rękopisu. Zachód (Ameryka) nie chciał
ryzykować podgrzewania rewolucyjnych nastrojów w Polsce.
Książka Paczkowskiego jest świetnie napisana. Widać w niej rękę doświadczego historyka panującego nad
ogromnym materiałem a przy tym potrafiącego żywym, przystępnym językiem opowiedzieć o wynikach
naukowych badań.
Na marginesie warto dodać, że "czwartą twarz" Światły, tj. jego losy w USA, chce zbadać IPN. Robiono by
to w ramach śledztwa w sprawie udziału Światły w aresztowaniach żołnierzy Armii Krajowej lub ludzi
związanych z AK. Śledztwo wszczął w końcu 2008 r. katowicki oddział Instytutu, który chce wystąpić do
USA o udostępnienie utajnionych wciąż dokumentów. A.Borzym
http://wolnaeuropa.org
Kreator PDF
Utworzono 3 March, 2017, 14:23