SAMOTNOŚĆ LUDZI STARSZYCH

powodów decyzji popełnienia samobójstwa, które są przypisywane procesowi starzenia
się, co jednak odwraca uwagę od prawdziwych problemów. Dlatego też należy nie tylko
w chorobach upatrywać przyczynę samobójstwa ale również zauważać problemy związane
ze starszym wiekiem, takie jak samotność i obawa utraty autonomii. Zapobieganie
samobójstwom musi odbywać się więc na różnych poziomach. Oprócz profilaktyki
zdrowotnej i leczenia chorób, w tym leczenia depresji, należy zmienić nastawienie
społeczeństwa, jak również myślenie osoby starszej.
Wskutek śmierci osób z własnego pokolenia osoba starsza, zwłaszcza w wieku
sędziwym, traci powiązania społeczne, które nie mogą być w zasadzie skompensowane
(Wahl, Kruse 2003). Schmidtke i Schaller (2006) zwracają także uwagę na to, iż liczba
osób, które nie posiadają związków rodzinnych będzie wzrastać. Zaostrzenie sytuacji
kryzysowej i zagrożenie samobójstwem wzrasta też wtedy, kiedy starsza osoba obawia się
wyrwania z zagubionego środowiska i przeniesienia do domu pomocy społecznej lub innej
instytucji (Klostermann 2004).
Trzeba również zaznaczyć, że u osób starszych decyzja o samobójstwie jest
bardziej przemyślana i konsekwentniej wprowadzana w czyn niż u ludzi młodych. Liczba
ponownych prób samobójczych spada wraz z wiekiem. Jest to związane z tym, że pierwsze
próby częściej prowadzą do śmierci (Demling, Lungershausen 1989). Profilaktyka
presuicydalna staje się więc priorytetowa.
W polskiej literaturze przedmiotu problematyka samobójstw osób starszych nie
została dotychczas -
naszym zdaniem - wystarczająco zaprezentowana. Głębsze
i wszechstronniejsze analizy przeprowadzili autorzy niemieccy. Waga problemu domaga
się dalszych monograficznych opracowań tego zagadnienia, w szczególności zaś ukazania
pozytywnych stron wieku starszego. Niniejszy artykuł - będący jedynie przyczynkiem
w tym zakresie - ma na celu wskazać kilka obszarów badań i refleksji ważnych z punktu
widzenia zapobiegania samobójstwom u seniorów. Cytowana przez nas literatura może
stanowić dalszą inspirację do zgłębiania fenomenu samobójstwa, które od czasów
Durkheima doczekało się niezliczonych publikacji i nadal stanowi ogromne wyzwanie.
SAMOTNOŚĆ LUDZI STARSZYCH
Na izolację seniorów i ich ograniczone kontakty społeczne wskazują m. in. tacy
autorzy jak Hołyst (2006, 2012) i Schulz (2006), zwracają równocześnie uwagę na
2
suicydogenne aspekty samotności. Ważną rolę odgrywa tutaj utrata partnera życiowego.
W starszym wieku jest to prawdziwe wyzwanie, które może przerastać daną osobę. Duże
znaczenie mogą mieć wtedy kontakty społeczne rekompensujące, przynajmniej w pewnym
stopniu, utratę bliskiej osoby. Utrata partnera (często jedynej zaufanej osoby), a także
zmiana otoczenia (przeniesienie do instytucji) niosą z sobą duże obciążenie i ryzyko
samobójstwa (Wachtler 2003). W wieku starszym występują także, w odróżnieniu od
wieku średniego, tzw. samobójstwa podwójne (partner zostaje zamordowany lub popełnia
sam samobójstwo, ponieważ nie chce dalej żyć sam) (Santy 1982).
Kryzys wiąże się często z przejściem na emeryturę i utratą znaczenia społecznego
(Skoog 1997). Zmianie ulega wówczas również rytm dnia. Jeżeli do tego dojdzie
równocześnie utrata otoczenia (przeprowadzka do domu pomocy społecznej), to
zważywszy na zmniejszające się zdolności adaptacyjne w tym wieku sytuacja kryzysowa
ulec może zaostrzeniu (Schmidke, Schalłer 2006).
Jest oczywiste, że aby skutecznie zapobiegać samobójstwom trzeba poznać jego
przyczyny. Wydaje się, iż u osób starszych samotność i związana z nią depresja mogą
odgrywać kluczową rolę. Barnów, Linden i Freyberger (2004) jako częste motywy
zamachu samobójczego w wieku starszym podają deficyty fizyczne i umysłowe.
Wymienia się często chorobę nowotworową jako przyczynę samobójstwa, jednak - co
może wydać się zaskakujące - wyniki badań empirycznych wykazały niewielkie znaczenie
procentowe tego motywu (Shah, De 1998). Dyskusyjna jest także demencja jako motyw
suicydalny (Schmidke, Schalłer 2006). Samotność natomiast i strach przed samotnością są
postrzegane przez wielu badaczy jako istotne uwarunkowania samobójstw i to nie tylko
wśród ludzi starszych. Ringel (1987, 1992) wręcz definiuje samobójstwo jako brak
obecności innych ludzi w naszym życiu. Klostermann (2004) analizując listy pożegnalne
seniorów dostrzega w wielu z nich strach przed wysłaniem do domu pomocy społecznej,
zwanym nadal prze wielu domem starców. Znamienne jest to, że osoby, które z własnej
woli przeprowadzają się do takich domów, zdaniem niektórych autorów, są bardziej
zagrożone samobójstwem niż ci, którzy znaleźli się tam wskutek decyzji krewnych
(Schmidke, Schalłer 2006). Warto w tym kontekście zwrócić również uwagę na to, iż
u seniorów powstają niejednokrotnie obawy przed tym, żeby nie stać się ciężarem dla
innych.
Samotność ludzi starszych pogłębiać może jeszcze „cyfrowe wykluczenie”. Na ten
fakt zwracają uwagę Kędziora - Kornatowska i Grzanka - Tykwińska (2011) analizując
3