Przegląd i zakres badań nad zdolnościami i uzdolnieniami

MONIKA KOWALSKA
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Przegląd i zakres badań
nad zdolnościami i uzdolnieniami
Review of the scope of research
on those very gifted
Issues related to abilities and talent have become the object of interest and exploration
especially at the turn of the century. New directions of research are determined by the
changes taking place in social and cultural life. On the other hand, are persons who
are a chance for further development of today’s rapidly evolving world. Multiplicity of
definitions and classification capability it was considered essential that the initial part
of the article to explain the basic concepts related to the discussed topic. In turn tried
to systematize information on the research abilities and talents and to set directions for
research in this area. Summary of the work will be the presentation of the conclusions of
the analysis of the review of literature.
Keywords: abilities, gifted student, review of the literature
Badania nad zdolnościami – rys historyczny
Pierwsze przypuszczenia dotyczące genezy zdolności wiązały się z przekonaniem o działaniu sił nadprzyrodzonych, a zdolności traktowane były jako Boży
dar. Dopiero XVIII-wieczne badania Francisa Galtona, związane z darwinowską
koncepcją ewolucji, dowiodły, że zdolności są cechą ogólną umysłu, która ma
podłoże genetyczne1. Podobne stanowisko reprezentowali genetycy radzieccy, nie
biorąc pod uwagę czynników społecznych i roli nauczania2. Z kolei psycholog
Jean Piaget założył oraz zbadał, że prawidłowy rozwój dziecka zależy od jego
doświadczeń, przeżyć, informacji, które zdobywa w ciągu biegu życia. Benjamin
Bloom podczas swoich badań zauważył, że wiele cech gwałtownie zmienia się
w pierwszych latach życia na skutek docierających bodźców.
1 2 J.W. Eby, J.F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, Warszawa 1998.
B. Hornowski, Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych, Warszawa 1986.
42 Monika Kowalska
Badania prowadzone w ubiegłym stuleciu wykazały, że rozwój zdolności
uwarunkowany jest wczesnymi kontaktami z czynnikami doskonalącymi zdolności, a także z warunkami społeczno-kulturowymi, w których funkcjonuje jednostka3. Z kolei na gruncie polskiej psychologii przez wiele lat tendencje w badaniach
nad zdolnościami skupiały się nad istotą, rodzajem zdolności, a także związkiem
zdolności z inteligencją i twórczością. Badacze poszukiwali także sposobów pomiaru oraz możliwości rozwijania ich dla dalszych sukcesów życiowych4.
Wielotorowość w badaniach nad zdolnościami doprowadziła do powstawania modeli zdolności, będących próbą strukturyzacji tego pojęcia. Najczęściej pojawiającymi się czynnikami w poniżej prezentowanych modelach są: wysoki poziom zdolności ogólnych, motywacja lub/i zaangażowanie, niezłomność i wiara
w wykonywaną pracę, a także uzdolnienia w określonej dziedzinie czy zdolności
twórcze. Modele strukturalno-interakcyjne odnoszą się bezpośrednio do wybitnych zdolności. Opierają się głównie na interakcji między czynnikami, w małym
stopniu uwzględniając aspekt rozwojowy. U J.S. Renzulliego interakcje te stanowią: zdolności ponadprzeciętne, inteligencja, zdolności specjalne bądź kierunkowe, stopień zaangażowania w wykonywane zadanie, a także poziom zdolności
twórczych5. W przeciwieństwie do modeli strukturalno-interakcyjnych, modele
rozwojowe kładą nacisk na możliwość rozwoju zdolności. Zdolności w tym ujęciu
nie są trwałym stanem, ale mogą się rozwijać w trakcie życia. W model rozwojowy wpisuje się koncepcja Howarda Gardnera, który pojęcie zdolności zastępuje
terminem „struktury umysłu”. Autor koncepcji zakłada, że istnieje siedem rodzajów zdolności, mogących współistnieć niezależnie6. Istnienie tych zdolności
jest zdeterminowane przez sferę biologiczną, a także przez związki i zależności
występujące między dzieckiem a środowiskiem.
Przywołane powyżej modele związane są ściśle ze współczesnymi tendencjami w badaniach nad zdolnościami i uzdolnieniami. Niejednoznaczność terminologiczna pojęć: zdolności i uzdolnienia, wymusza także prezentacja rozumienia
tych pojęć. Zbigniew Pietrasiński określa zdolności jako te różnice między ludźmi, które mają decydujące znaczenie w osiąganiu wyników w nauce oraz działaniu
przy jednakowym poziomie motywacji i przygotowaniu oraz tożsamych warunkach zewnętrznych. Jak słusznie zauważa Edward Nęcka, terminem „zdolności”
desygnuje zarówno potencjalne zdolności jednostki, zdolności przejawiane przez
nią realnie, ale także poziom przygotowania do wykonania określonych czynności lub zadań7. Z kolei uzdolnienia W. Limont ujmuje jako sprawności ściśle
powiązane z określoną dziedziną, które przejawiają się w konkretnych dziedzinach aktywności (uzdolnienia specjalne, traktowane jako zdolności kierunkowe).
3 4 5 6 7 M. Tyszkowa, Zdolności, osobowość i działalność uczniów, Warszawa 1990.
I. Borzym, Psychologiczne i społeczne determinanty osiągnięć szkolnych, Warszawa 1979.
A.E. Sękowski, Psychologia zdolności, Warszawa 2004.
I. Czaja-Chudyba, Jak rozwijać zdolności dziecka, Warszawa 2009.
E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańsk 2002.
Przegląd i zakres badań nad zdolnościami i uzdolnieniami43
Autorka podejścia dodatkowo uwzględnia czynniki wewnętrzne jako istotne dla
rozwoju uzdolnień8. W literaturze pojawia się także pojęcie wybitnych uzdolnień
prezentowane jako specyficzny kompleks cech indywidualnych, ujawniający się
już w okresie wczesnego dzieciństwa u niewielkiej liczby osób9.
Badania nad zdolnościami i uzdolnieniami – przegląd współczesnej literatury
Z kwerendy literaturowej wyłania się kilka znaczących kierunków w badaniach nad zdolnościami i uzdolnieniami. Kategorie analityczne koncentrują się
wokół: znaczenia środowiska rodzinnego dla rozwoju zdolności, roli czynników
wewnętrznych mających znaczenie w doskonaleniu zdolności, rozwiązań systemowych proponowanych osobom zdolnym i uzdolnionym, roli nauczyciela
w kształtowaniu zdolności, determinantów niepowodzeń w rozwoju zdolności.
Nowym nurtem w badaniach nad zdolnościami jest kwestia „podwójnej wyjątkowości”, która opisana zostanie w dalszej części pracy.
Rola środowiska rodzinnego w rozwijaniu zdolności i uzdolnień
Rodzina stanowi pierwsze i często najbardziej skuteczne źródło wsparcia dla
osoby uzdolnionej. M. Kalinowski zauważa, że „wspomagająca siła rodziny wynika z faktu, że jej członkowie przebywają blisko siebie, dążą do współdziałania
i rozwiązują problemy w miarę ich powstawania”10. Aspekt wsparcia rodzinnego
w rozwijaniu zdolności podkreślany jest w wielu poradnikach i przewodnikach dla
rodziców. Prezentują one konkretne wskazówki dotyczące rozwijania we wczesnym okresie zdolności dziecka11. Alicja Borowska prócz wstępu teoretycznego
wskazuje konkretne ćwiczenia teoretyczne wspierające rozwój poszczególnych
zdolności, a także zestawy zabaw kontrolnych umożliwiające określenie typów
zdolności występujących u dzieci12.
Andrzej Sękowski i Sylwia Gwiazdowska podkreślają jako istotne w rozwijaniu zdolności u dziecka wypracowanie wspólnej drogi postępowania ze środowiskiem szkolnym13. Model współpracy rodziców ze szkołą w rozwijaniu zdol8 9 W. Limont, Uczeń zdolny: jak go rozpoznać i jak z nim pracować, Gdańsk 2010.
A.E. Sękowski, Psychologia zdolności, Warszawa 2004.
M. Kalinowski, Przedmowa, [w:] Wzrastanie człowieka w godności, miłości i miłosierdziu, red.
M. Kalinowski, Lublin 2005, s. 8.
10 I. Czaja-Chydyba, dz. cyt.; E. Landau, Twoje dziecko jest zdolne: wychowanie przykładem,
Warszawa 2003; F.J. Mönks, I.H. Ypenburg, Jak rozpoznać uzdolnione dziecko: poradnik dla rodziców, Kraków 2007.
11 12 A. Borowska, Czy moje dziecko jest zdolne? Kielce 2009.
A. Sękowski, S. Gwiazdowska, Rodzina jako środowisko wsparcia ucznia zdolnego, [w:]
Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013, s. 72–82.
13 44 Monika Kowalska
ności plastycznych dzieci na przykładzie szkoły w Polsce i w Słowenii prezentuje
w swoim opracowaniu Danuta Skulicz14.
Zasadniczym problemem poruszanym przez Joannę Łukasiewicz-Wielebę
i Alicję Baum jest kwestia rozpoznawania i kształcenia zdolności u dziecka
w perspektywie pojawiających się trudności: bezrobocie, problemy materialne,
rodzina niepełna, niepełnosprawność, długotrwała choroba, alkoholizm, emigracja15. Kwestie pozycji społecznej, wykształcenia rodziców, wielkości mieszkania, ale także i stylów wychowania podejmuje zaś w swoich badaniach Danuta Ochojska16. Na podstawie przeprowadzonych dociekań empirycznych, Irena
Pufa-Struzik stwierdza, że wykształceni rodzice w większości przypadków lepiej
rozpoznają i wychodzą naprzeciw potrzebom, cechom i możliwościom dzieci,
co przekłada się na rozwijanie ich zdolności na wyższym poziomie17. Elżbieta
Subocz na podstawie badań empirycznych i studiów literaturowych udowadnia,
że status społeczno-ekonomiczny będzie determinował szanse edukacyjne potomstwa, wybór ścieżki edukacyjnej, a także jest głównym stymulatorem jego
sukcesów i porażek szkolnych18.
Środowisko szkole w służbie uzdolnionym uczniom
Bogatą analizę systemu pracy z uczniem zdolnym zawiera raport z badania
IDI, opracowany przez zespół GfK Polonia dla projektu „Opracowanie i wdrożenie kompleksowego systemu pracy z uczniem zdolnym”. Przedmiotem niniejszych badań był system kształcenia uczniów zdolnych, metody i narzędzia
kształcenia wykorzystywane w 30 szkołach zidentyfikowanych jako takie, które
posiadają sukcesy w pracy z uczniami zdolnymi. Badanie uwzględniało w wyżej
wymienionych zakresach opinię dyrektorów, nauczycieli, uczniów i absolwentów. W rozmowach z dyrektorami ustalono jakie rozwiązania w zakresie pracy z uczniem zdolnym stosowane są w danej szkole, ze szczególnym naciskiem
na kwestie rozwiązań organizacyjnych. Nauczyciele pytani byli o metody pracy
z uczniem zdolnym, a także o możliwości oraz ograniczenia systemowe. Ucznio14 D. Skulicz, Współpraca rodziców ze szkołą w rozwijaniu zdolności plastycznych dzieci – na
przykładzie szkoły w Polsce i w Słowenii, [w:] NAUKA – SZTUKA – EDUKACJA. Innowacyjny model
diagnozy, metod, form pracy i opieki nad uczniem zdolnym plastycznie, red. nauk. J. Aksman, Kraków
2013, s. 317–335.
J. Łukasiewicz-Wieleba, A. Baum, Problemy rodzinne a rozpoznawanie zdolności dzieci pochodzących ze środowiska wiejskiego, [w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych…, s. 44–58.
15 Odkrywanie talentów. Wybrane problemy diagnozy, wspierania rozwoju i edukacji, red.
K. Barłóg, A. Mach, M. Zaborniak-Sobczak, Rzeszów 2012.
16 17 I. Pufal-Struzik, Stopień samorealizacji i wiedza o sobie młodzieży zdolnej, [w:] Uczeń zdolny
wyzwaniem dla polskiej edukacji, red. J. Łaszczyk, M. Jabłonowska , Warszawa 2008, s. 120–138.
18 E. Subocz, Wpływ statusu społeczno-ekonomicznego rodziny na proces kształcenia potomstwa,
[w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych…, s. 83–93.
Przegląd i zakres badań nad zdolnościami i uzdolnieniami45
wie zidentyfikowani jako zdolni proszeni byli z kolei o subiektywną ocenę atrakcyjności i efektywności podejmowanych przez szkołę działań na rzecz rozwijania
zdolności u podopiecznych19.
O sytuacji dziecka zdolnego w szkole pisała z kolei Jolanta Szada-Borzyszkowska, która na podstawie analizy badań przeprowadzonych w czerwcu 2007
roku przez Najwyższą Izbę kontroli zauważa, że zainteresowanie tematyką zdolności jest niewystarczające, a sami nauczyciele w pierwszej kolejności za swoje zadanie uznają eliminację zachowań agresywnych wśród uczniów20. Z kolei Joanna
Borowik wykazała w swoich dociekaniach badawczych, że nauczyciele (w 50%)
oceniają szanse rozwoju zdolności swoich uczniów w szkole jako potencjalnie
duże. Jednak respondenci podkreślali, że szkoła w dużej mierze nastawiona jest
na przekazywanie wiedzy, a nie na rozwijanie umiejętności i zdolności uczniów21.
Na gruncie pedagogiki porównawczej, analizie poddano także systemy
wsparcia ucznia zdolnego w Austrii, Czechach, Finlandii, Niemczech i Wielkiej
Brytanii22. Autorka opracowania – Beata Dyrda w analizie dokumentarnej zwracała uwagę na formy działań podejmowane na rzecz osób uzdolnionych w wybranych europejskich państwach, ze szczególnym naciskiem na rozwiązania innowacyjne, wzorcowe, efektywne, które ewentualnie mogłyby zostać przeniesione
i zaadaptowane na gruncie polskim. Analizę porównawczą organizacji wsparcia
psychologicznego dla uczniów zdolnych w Polsce i na Ukrainie przeprowadziła
zaś Ołena Boczarowa. Autorka wskazuje dobre praktyki działalności poradni psychologiczno-pedagogicznych w zakresie identyfikacji oraz form wsparcia ucznia
zdolnego i jego rodziny23. Z kolei Teresa Giza prezentuje system wsparcia dla
uczniów zdolnych w Bułgarii, wyliczając korzystne zmiany, jakie dokonały się
w tym zakresie24.
Rola nauczyciela w kształtowaniu zdolności
Samo środowisko szkolne, system wsparcia ucznia zdolnego, choćby najbardziej idealny niewiele znaczy, jeżeli nie jest odpowiednio wdrażany. Rozwój
zdolności i uzdolnień zależy w dużej mierze od tego, jak zostanie ukierunkowany
przez opiekuna, mentora, nauczyciela. Nauczyciel pracujący z uczniem zdolnym
19 https://www.scdn.pl/images/stories/RAPORTY2012/6.pdf [dostęp: 15.02.2016].
J. Szada-Borzyszkowska, Sytuacja dziecka zdolnego w szkole, [w:] Kształcenie i promowanie
uczniów zdolnych, red. M. Wróblewska, Białystok 2008, s. 90–99.
20 J. Borowik, Uczeń zdolny w polskiej szkole – szanse i zagrożenia, [w:] Uczeń zdolny wyzwaniem dla polskiej edukacji, red. J. Łaszczyk, M. Jabłonowska, Warszawa 2008, s. 23–27.
21 22 https://www.scdn.pl/images/stories/RAPORTY2012/7.pdf [dostęp: 15.02.2016].
O. Boczarowa, Organizacja wsparcia psychologicznego dla uczniów zdolnych w Polsce i na
Ukrainie, [w:] Uczeń zdolny i jego edukacja. Koncepcje. Badania. Praktyka, red. M. Jabłonowska,
Warszawa 2013, s. 18–27.
23 24 T. Giza, Praca z uczniem zdolnym w Bułgarii, [w:] Uczeń zdolny i jego edukacja…, s. 36–47.
46 Monika Kowalska
powinien posiadać odpowiednie kompetencje, tj. umiejętność diagnozy ucznia
i monitorowania jego potrzeb i postępów25. Przeglądu teoretycznego czynników
sprzyjających organizacji procesu edukacyjnego i miejsca nauczyciela w tym procesie dokonała Joanna Cieślikowska, wskazując na jego istotną rolę oraz efekty jakie
może przynieść praca z uczniem zdolnym26. W swoich badaniach T. Giza wskazuje, że wiele szkół podejmuje działania organizacyjne na rzecz pracy z uczniem
zdolnym, które najczęściej przejawiają się w organizacji: konkursów, kółek zainteresowań, zajęć pozalekcyjnych, prelekcji, czy w udziale uczniów w olimpiadach.
Jednak te same badania wskazują, że w 43,3% szkół nauczyciele deklarują, iż ich
uczniowie nie mogą liczyć na pomoc szkoły w rozwijaniu swoich predyspozycji27.
Istotne wskazówki w zakresie roli nauczyciela w rozwijaniu zdolności prezentują także badania przeprowadzone przez W. Limont i J. Cieślikowską, wskazujące, że w wielu przypadkach stereotypowe myślenie nauczycieli, ich prywatne
sądy i doświadczenia związane z uczniem mają istotne znaczenie w postrzeganiu
przez nich ucznia zdolnego28.
Prezentacja wyników badań pilotażowych przeprowadzona w ramach programu Wars i Sawa przez Joannę Łukasiewicz-Wielbę pokazuje realne motywy
nauczycieli związane z rozpoznawaniem zdolności uczniów, propozycje wsparcia,
które deklarują na rzecz uczniów zdolnych, działania szkoły wyrażone w ofercie
edukacyjnej, a także oczekiwania nauczycieli względem samych uczniów zdolnych, jak i ich rodziców29.
Przygotowanie merytoryczne z naciskiem na rozumienie pojęcia ucznia zdolnego, metody diagnozy stosowane przez nauczycieli oraz sposoby pracy zbadała
wśród pracujących studentów pedagogiki wczesnoszkolnej i przedszkolnej Aneta Kamińska. Badaczka wskazuje, że studenci nie są właściwie przygotowani do
pracy z dzieckiem zdolnym, a tym samym nie są w stanie rozwijać ich potencjału30. Konkluzja autorki wskazuje, że należy poczynić znaczące zmiany w sposobie
kształcenia studentów kierunków pedagogicznych na wyżej wymienionym tle.
Tezę tę potwierdzają także na bazie studiów literaturowych oraz badań wypoB. Dyrda, Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych: studium społeczno-pedagogiczne,
Warszawa 2012, s. 180–181.
25 26 J. Cieślikowska, Miejsce nauczyciela w systemie edukacji uczniów zdolnych – na podstawie koncepcji praktycznych rozwiązań Josepha Renzulliego, [w:] Zdolność. Talent. Twórczość, red. W. Limont,
J. Cieślikowska, J. Dreszer, Toruń 2008, s. 27–36.
27 T. Giza, Uczniowie zdolni w opiniach nauczycieli, [w:] Wybrane zagadnienia edukacji uczniów
zdolnych, red. W. Limont, t. 2, Kraków 2005, s. 153–164.
28 J. Cieślikowska, W. Limont, Obraz ucznia zdolnego w potocznych koncepcjach nauczycieli, [w:] Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, red. W. Limont,
J. Cieślikowska, J. Dreszer, Toruń 2010, s. 11–25.
29 J. Łukasiewicz-Wieleba, Szkoła i nauczyciele wobec uczniów zdolnych, [w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych…, s. 147–162.
30 A. Kamińska, Przygotowanie nauczycieli zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej do pracy
z uczniem zdolnym [w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych…, s. 130–139.
Przegląd i zakres badań nad zdolnościami i uzdolnieniami47
wiedzi toruńskich studentów W. Limont i J. Cieślikowska. Badania wskazują,
że dodatkowa wiedza uzyskiwana przez nauczycieli na studiach podyplomowych
spowodowała znaczący wzrost stosowania poszczególnych form pracy z uczniami zdolnymi, w tym prowadzenia projektów edukacyjnych, jak również wzrost
aktywności w pozadydaktycznych obszarach działalności nauczycieli, takich jak
publicystyczna, badawcza, diagnostyczna31.
Czynniki wewnętrzne jako inhibitory zdolności i uzdolnień
Małgorzata Jabłonowska zweryfikowała w badaniach zależność między zdolnościami a samodzielnością uczniów z perspektywy samych uczniów i ich nauczycieli. Autorka wykazała, że korelacja ta jest znikoma niezależnie od rodzaju
przejawianych zdolności32. Z kolei Małgorzata Kossowska zwraca uwagę, że inteligencja, osobowość i style uczenia oraz praktyczne wykorzystanie wiedzy to
czynniki wspomagające rozwój zdolności33. Maciej Stolarski z punktu widzenia
badań empirycznych przedstawił znaczenie inteligencji emocjonalnej dla rozwijania zdolności poznawczych i społecznych, a także zdolności twórczych oraz
osiągnięć sportowych. Jak podkreśla autor, kształcenie inteligencji emocjonalnej
ma pozytywny skutek dla zachowania właściwych relacji z nauczycielem, wpływa na lepsze radzenie sobie w sytuacjach stresowych, a także częstsze dążenia
do automotywacji34. Michał Chruszczewski z kolei w swoich badaniach nakreślił
profile osób uzdolnionych muzycznie i plastycznie z naciskiem na intelektualne
i osobowościowe składniki tych uzdolnień35. Z kolei Maciej Karwowski w swoich
badaniach nad typami inteligencji i kreatywnością jako komponentami zdolności
wykazuje, że szczególe znaczenie dla odniesienia sukcesu ma inteligencja społeczna i emocjonalna, ale także intuicja36.
J. Cieślikowska, Czy w polskim systemie oświaty potrzebni są pedagodzy zdolności?, Zdolności
twórcze uczniów dyslektycznych – diagnoza i implikacje edukacyjne, [w:] Zdolni w szkole, czyli o zagrożeniach i możliwościach rozwojowych uczniów zdolnych. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, red.
W. Limont, J. Cieślikowska, D. Jastrzębska, Warszawa 2012, s. 25–33.
31 M. Jabłonowska, Z badań nad związkiem samodzielności i zdolności, [w:] Uczeń zdolny i jego
edukacja…, s. 222– 238.
32 M. Kossowska, Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć szkolnych, [w:] Psychologia zdolności.
Współczesne kierunki badań, red. A. Sękowski, Warszawa 2005, s. 47–62.
33 M. Stolarski, Czy inteligencja emocjonalna wpływa na osiągnięcia edukacyjne? [w:] Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, red. W. Limont, J. Cieślikowska,
J. Dreszer, t. I, Toruń 2010, s. 67–86.
34 M.H. Chruszczewski, Profile uzdolnień: intelektualne i osobowościowe składniki uzdolnień
plastycznych i muzycznych, Warszawa 2009.
35 36 M. Karwowski, Konstelacje zdolności: typy inteligencji a kreatywność, Kraków 2005.
48 Monika Kowalska
Niepowodzenia w rozwoju zdolności
W odniesieniu do ucznia zdolnego należy rozpatrywać nie tylko sposoby
rozwijania zdolności, ale także sposoby zapobiegania niepowodzeniom. Beata
Dyrda37 i Sylvia Rimm38 zajmują się zjawiskiem Syndromu Nieadekwatnych
Osiągnięć (SNO), charakteryzującym się występowaniem niskich wyników
u uczniów, którzy potencjalnie mogą osiągać wysokie wyniki. Najczęściej syndrom ten występuje u dzieci niechcianych, dzieci młodych rodziców, samotnych
matek, często niewydolnych wychowawczo, dzieci odtrąconych. Jak podkreśla
S. Rimm, zdarza się, że SNO ma podłoże wynikające z nieakceptacji rasowej,
religijnej lub kulturowej. Równie często syndrom ten może być wynikiem niewłaściwego stylu nauczania, niechęci ze strony słabiej uczących się rówieśników
bądź braku umiejętności godzenia się z porażką. Jak podkreśla B. Dyrda, syndrom
ten może ujawnić się w pierwszych latach nauki szkolnej jako epizod bądź stale
pogłębiający się stan39.
W. Limont z kolei na podstawie kwerendy literaturowej zwraca uwagę na
występowanie u osób wybitnie uzdolnionych tzw. asynchronii rozwojowej, związanej z nierównomiernym rozwojem poszczególnych sprawności bądź też diametralnymi odstępstwami od norm w poszczególnych sferach rozwoju. Jak podkreśla
W. Limont, asynchronie mogą mieć odzwierciedlenie w zaburzeniach sfery emocjonalnej i społecznej40.
„Podwójnie wyjątkowi”
Tematyka „podwójnej wyjątkowości” zajmuje coraz więcej miejsca w literaturze pedagogicznej i psychologicznej. Przez podwójną wyjątkowość Maria Foryś
definiuje taką osobę, która
posiada uzdolnienia kierunkowe i jednocześnie towarzyszą jej określone deficyty
rozwojowe (np. dysleksja, ADHD, zaburzenia ze spektrum autyzmu). Rozpoznanie
ucznia „podwójnie wyjątkowego” nie jest proste. Często jest on postrzegany przez
pryzmat trudności. Zazwyczaj jest on objęty programem terapeutycznym czy kompensacyjnym, a rzadko działaniami skierowanymi do uczniów zdolnych41.
37 B. Dyrda, Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych: studium społeczno-pedagogiczne,
Warszawa 2012.
38 S.B. Rimm, Bariery szkolnej kariery: dlaczego dzieci zdolne mają słabe stopnie, Warszawa 1994.
B. Dyrda, Zjawiska niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych. Rozpoznanie i przeciwdziałanie,
Kraków 2007.
39 40 W. Limont, cyt. za B. Dyrda, Trudne dzieciństwo dziecka zdolnego, „Chowanna” 1 (34).
M. Foryś, Edukacja włączająca szansą dla uczniów „podwójnie wyjątkowych”, „Hejnał
Oświatowy” 2015, nr 5 (143).
41 Przegląd i zakres badań nad zdolnościami i uzdolnieniami49
M. Foryś w analizie literaturowej, a także w swoich badaniach koncentruje
uwagę wokół zagadnienia zdolności oraz twórczych zachowań u uczniów dyslektycznych42. O uczniu zdolnym z dysleksją rozprawia także Krystyna Sochacka43,
zaś Kinga Rak44 i Agnieszka Szpak45 koncentrują się na zdolnościach twórczych
dzieci z dysleksją rozwojową.
Na gruncie pedagogiki specjalnej kwestią twórczości u uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną zajęła się Katarzyna Parys, udowadniając, że
większość (65,4%) uczniów wykazuje przynajmniej w jednej dziedzinie taki poziom umiejętności twórczych, który na tle grupy ocenić można jako wysoki. Autorka badań uwzględniła aktywność: werbalną, graficzną (pierwszy typ – badanie
za pomocą testu szkiców i drugi typ – badanie za pomocą testu rysunkowego
twórczego myślenia), konstrukcyjno-manipulacyjną i ruchową badanych osób46.
Na podstawie kwestionariuszy ankiety i wywiadu skierowanych do osób zajmujących się zawodowo osobami niepełnosprawnymi, Adam Stankowski przeprowadził i zaprezentował wykaz osób podwójnie wyjątkowych – uzdolnionych
według kategorii niepełnosprawności i dziedziny zainteresowania z terenu województwa śląskiego47.
Z kolei Barbara Kamińska i Róża Michalik podejmują w swoich badaniach
tematykę uzdolnionych muzycznie uczniów ze schorzeniami neurologicznymi.
Autorki badań przeprowadzają analizę metodyki prowadzonych zajęć, osiągnięcia, wykorzystywane instrumentarium na zajęciach z tą grupą osób48.
Podsumowanie i wnioski
Powyższe rozważania dotyczące kierunków badań w zakresie zdolności
i uzdolnień wskazują na wysoki stopień zainteresowania tą tematyką. PrezenM. Foryś, Zdolności osób z dysleksją w świetle literatury obcojęzycznej, [w:] Dylematy edukacji
artystycznej, t. 2. Edukacja artystyczna a potencjał twórczy człowieka, red. W. Limont, K. Nielek-Zawadzka, Kraków 2006.
42 K. Sochacka, Uczeń zdolny z dysleksją, [w:] Kształcenie i promowanie uczniów zdolnych, red.
M. Wróblewska, Białystok 2008, s. 122–132.
43 44 K. Rak, Zdolności twórcze u młodzieży z dysleksją rozwojową, [w:] Dysleksja – problem znany
czy nieznany? red. M. Kostka-Szymańska, G. Kraowicz-Kupis, Lublin 2007, s. 127–136.
45 A. Szpak, Zdolności twórcze uczniów dyslektycznych – diagnoza i implikacje edukacyjne, [w:]
Zdolni w szkole…, s. 122–128.
46 K. Parys cyt. za I. Chrzanowska, Problematyka zdolności a niepełnosprawność, „Studia
Edukacyjne” 2014, nr 32, s. 21–30.
A. Stankowski, Uzdolnieni i utalentowani wśród niepełnosprawnych, [w:] Nauczyciel i rodzina w świetle specjalnych potrzeb edukacyjnych dziecka (Szkic monograficzny), red. A. Stankowski,
Katowice 2008, s. 125–137.
47 B. Kamińska, R. Michalik, Uzdolnieni muzycznie uczniowie ze schorzeniami neurologicznymi,
[w:] Uczeń zdolny wyzwaniem dla polskiej edukacji, red. J. Łaszczyk, M. Jabłonowska, Warszawa
2008, s. 57–62.
48 50 Monika Kowalska
towane badania wskazują, że kontekst społeczny obejmujący szkołę, nauczycieli,
rodzinę ma zasadnicze znaczenie w rozwijaniu zdolności już od najmłodszych
lat. Stale zmieniająca się rzeczywistość i nowe inspiracje w edukacji wymagają
od władz państwowych, nauczycieli, rodziców, uczniów zdolnych poszukiwania
coraz to nowych i bardziej złożonych rozwiązań oraz dróg postępowania prowadzących do odniesienia sukcesu. Współczesne badania wskazują potrzebę ciągłej
eksploracji pola pedagogiki zdolności. Kompleksowe rozwiązania proponowane
w innych państwach europejskich być może staną się natchnieniem do doskonalenia polskiego systemu pracy z uczniem zdolnym i uzdolnionym. Warto, aby
prócz specjalistów w zakresie pedagogiki zdolności w działania na rzecz promowania talentów włączani byli nauczyciele uzdolnionych uczniów, ponieważ to oni
w wielu przypadkach mogą zarówno pobudzić, wspomagać i kierować rozwojem
swoich wychowanków, jak i przez niewłaściwe metody pracy zniechęcić do dalszego rozwoju.
Bibliografia
Boczarowa O., Organizacja wsparcia psychologicznego dla uczniów zdolnych w Polsce i na
Ukrainie, [w:] Uczeń zdolny i jego edukacja. Koncepcje. Badania. Praktyka, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013, s. 18–27.
Borowik J., Uczeń zdolny w polskiej szkole – szanse i zagrożenia, [w:] Uczeń zdolny wyzwaniem dla polskiej edukacji, red. J. Łaszczyk, M. Jabłonowska, Warszawa 2008,
s. 23–27.
Borowska A., Czy moje dziecko jest zdolne? Kielce 2009.
Borzym I., Psychologiczne i społeczne determinanty osiągnięć szkolnych, Warszawa 1979.
Chruszczewski M.H., Profile uzdolnień: intelektualne i osobowościowe składniki uzdolnień
plastycznych i muzycznych, Warszawa 2009.
Chrzanowska I., Problematyka zdolności a niepełnosprawność, „Studia Edukacyjne” 2014,
nr 32, s. 21–30.
Cieślikowska J., Miejsce nauczyciela w systemie edukacji uczniów zdolnych – na podstawie
koncepcji praktycznych rozwiązań Josepha Renzulliego, [w:] Zdolność. Talent. Twórczość, red. W. Limont, J. Cieślikowska, J. Dreszer, Toruń 2008, s. 27–36.
Cieślikowska J., Limont W., Obraz ucznia zdolnego w potocznych koncepcjach nauczycieli, [w:] Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, red.
W. Limont, J. Cieślikowska, J. Dreszer, Toruń 2010, s. 11–25.
Cieślikowska J., Czy w polskim systemie oświaty potrzebni są pedagodzy zdolności? Zdolności twórcze uczniów dyslektycznych – diagnoza i implikacje edukacyjne, [w:] Zdolni
w szkole, czyli o zagrożeniach i możliwościach rozwojowych uczniów zdolnych. Poradnik
dla nauczycieli i wychowawców, red. W. Limont, J. Cieślikowska, D. Jastrzębska,
Warszawa 2012, s. 25–33.
Cieślikowska J., Limont W., Obraz ucznia zdolnego w potocznych koncepcjach nauczycieli, [w:] Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, red.
W. Limont, J. Cieślikowska, J. Dreszer, Toruń 2010, s. 11–25.
Czaja-Chudyba I., Jak rozwijać zdolności dziecka, Warszawa 2009.
Przegląd i zakres badań nad zdolnościami i uzdolnieniami51
Dyrda B., Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych: studium społeczno-pedagogiczne, Warszawa 2012, s. 180–181.
Dyrda B., Trudne dzieciństwo dziecka zdolnego, „Chowanna” 2010, nr 1 (34).
Dyrda B., Zjawiska niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych. Rozpoznanie i przeciwdziałanie, Kraków 2007.
Eby J.W., Smutny J.F., Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, Warszawa 1998.
Foryś M., Edukacja włączająca szansą dla uczniów „podwójnie wyjątkowych”, „Hejnał
Oświatowy” 2015, nr 5 (143).
Foryś M., Zdolności osób z dysleksją w świetle literatury obcojęzycznej, [w:] Dylematy edukacji
artystycznej, t. 2: Edukacja artystyczna a potencjał twórczy człowieka, red. W. Limont
i K. Nielek­-Zawadzka, Kraków 2006.
Giza T., Uczniowie zdolni w opiniach nauczycieli, [w:] Wybrane zagadnienia edukacji
uczniów zdolnych, red. W. Limont, t. 2, Kraków 2005, s. 153–164.
Giza T., Praca z uczniem zdolnym w Bułgarii, [w:] Uczeń zdolny i jego edukacja. Koncepcje.
Badania. Praktyka, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013, s. 36–47.
Hornowski B., Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych, Warszawa 1986.
Jabłonowska M., Z badań nad związkiem samodzielności i zdolności, [w:] Uczeń zdolny
i jego edukacja. Koncepcje. Badania. Praktyka, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013,
s. 222–238.
Kalinowski M., Przedmowa, [w:] Wzrastanie człowieka w godności, miłości i miłosierdziu,
red. M. Kalinowski, Lublin 2005, s. 8.
Kamińska A., Przygotowanie nauczycieli zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej do pracy
z uczniem zdolnym, [w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013, s. 130–139.
Kamińska B., Michalik R., Uzdolnieni muzycznie uczniowie ze schorzeniami neurologicznymi, [w:] Uczeń zdolny wyzwaniem dla polskiej edukacji, red. J. Łaszczyk, M. Jabłonowska, Warszawa 2008, s. 57–62.
Karwowski M., Konstelacje zdolności: typy inteligencji a kreatywność, Kraków 2005.
Kossowska M., Psychologiczne uwarunkowania osiągnięć szkolnych, [w:] Psychologia zdolności. Współczesne kierunki badań, red. A. Sękowski, Warszawa 2005, s. 47–62.
Landau E., Twoje dziecko jest zdolne: wychowanie przykładem, Warszawa 2003.
Limont W., Uczeń zdolny: jak go rozpoznać i jak z nim pracować, Gdańsk 2010.
Łukasiewicz-Wieleba J., Baum A., Problemy rodzinne a rozpoznawanie zdolności dzieci
pochodzących ze środowiska wiejskiego, [w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych,
red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013, s. 44–58.
Łukasiewicz-Wieleba J., Szkoła i nauczyciele wobec uczniów zdolnych, [w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013, s. 147–162.
Mönks F.J., Ypenburg I.H., Jak rozpoznać uzdolnione dziecko: poradnik dla rodziców, Kraków 2007.
Nęcka E., Psychologia twórczości, Gdańsk 2002.
Odkrywanie talentów. Wybrane problemy diagnozy, wspierania rozwoju i edukacji, red.
K. Barłóg, A. Mach, M. Zaborniak-Sobczak, Rzeszów 2012.
Pufal-Struzik I. Stopień samorealizacji i wiedza o sobie młodzieży zdolnej, [w:] Uczeń zdolny
wyzwaniem dla polskiej edukacji, red. J. Łaszczyk, M. Jabłonowska, Warszawa 2008,
s. 129–138.
52 Monika Kowalska
Rak K., Zdolności twórcze u młodzieży z dysleksją rozwojową, [w:] Dysleksja – problem znany czy nieznany? red. M. Kostka-Szymańska, G. Krasowicz-Kupis, Lublin 2007,
s. 127–136.
Rimm S.B., Bariery szkolnej kariery: dlaczego dzieci zdolne mają słabe stopnie, Warszawa
1994.
Sękowski A.E., Psychologia zdolności, Warszawa 2004.
Sękowski A., Gwiazdowska S., Rodzina jako środowisko wsparcia ucznia zdolnego, [w:]
Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013,
s. 72–82.
Skulicz D., Współpraca rodziców ze szkołą w rozwijaniu zdolności plastycznych dzieci – na
przykładzie szkoły w Polsce i w Słowenii, [w:] NAUKA – SZTUKA – EDUKACJA.
Innowacyjny model diagnozy, metod, form pracy i opieki nad uczniem zdolnym plastycznie, red. nauk. J. Aksman, Kraków 2013, s. 317–335.
Sochacka K., Uczeń zdolny z dysleksją, [w:] Kształcenie i promowanie uczniów zdolnych, red.
M. Wróblewska, Białystok 2008, s. 122–132.
Stankowski A., Uzdolnieni i utalentowani wśród niepełnosprawnych, [w:] Nauczyciel i rodzina w świetle specjalnych potrzeb edukacyjnych dziecka (Szkic monograficzny), red.
A. Stankowski, Katowice 2008, s. 125–137.
Stolarski M., Czy inteligencja emocjonalna wpływa na osiągnięcia edukacyjne? [w:] Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego, red. W. Limont,
J. Cieślikowska, J. Dreszer, t. I, Toruń 2010, s. 67–86.
Subocz E., Wpływ statusu społeczno-ekonomicznego rodziny na proces kształcenia potomstwa,
[w:] Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych, red. M. Jabłonowska, Warszawa 2013,
s. 83–93.
Szada-Borzyszkowska J., Sytuacja dziecka zdolnego w szkole, [w:] Kształcenie i promowanie
uczniów zdolnych, red. M. Wróblewska, Białystok 2008, s. 90–99.
Szpak A., Zdolności twórcze uczniów dyslektycznych – diagnoza i implikacje edukacyjne, [w:]
Zdolni w szkole, czyli o zagrożeniach i możliwościach rozwojowych uczniów zdolnych.
Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, red. W. Limont, J. Cieślikowska, D. Jastrzębska, Warszawa 2012, s. 122–128.
Tyszkowa M., Zdolności, osobowość i działalność uczniów, Warszawa 1990.
https://www.scdn.pl/images/stories/RAPORTY2012/6.pdf [dostęp: 15.02.2016].
https://www.scdn.pl/images/stories/RAPORTY2012/7.pdf [dostęp: 15.02.2016].