DZIECI

DZIECI
Z AUSCHWITZ-BIRKENAU
Wanda
Witek-Malicka
DZIECI
Z AUSCHWITZ-BIRKENAU
Socjalizacja w obozie koncentracyjnym na
´
przykładzie Dzieci Oswiecimia
© 2013 Copyright by Wanda Witek-Malicka & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach
publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Krystyna Slany
prof. dr hab. Kazimiera Wódz
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
Uniwersytet Śląski w Katowicach oraz Miasto Ruda Śląska
Redakcja wydawnicza: Dorota Trzcinka
Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
II korekta: Anna Zaremba
Projekt okładki: Agnieszka Nabielec
ISBN 978-83-7688-115-7
KRAKÓW 2013
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
SPIS TREŚCI
OD AUTORKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
ROZDZIAŁ 1. OBOZY KONCENTRACYJNE W ŚWIETLE HISTORII . . . . . . . .
1. Historia hitlerowskich obozów koncentracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. KL Auschwitz-Birkenau – powstanie i rozbudowa obozu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Dzieci za drutami KL Auschwitz-Birkenau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
11
14
22
ROZDZIAŁ 2. RZECZYWISTOŚĆ KACETU W TEORIACH
SOCJOLOGICZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Pojęcie socjalizacji na gruncie socjologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Socjalizacja a osobowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Obóz koncentracyjny jako instytucja totalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Wpływ długotrwałej deprywacji potrzeb na osobowość więźniów kacetu . . . . . .
5. Stan badań nad problematyką Dzieci Oświęcimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. KZ-syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
33
39
43
60
67
74
ROZDZIAŁ 3. LAGROWE DZIECIŃSTWO W ASPEKCIE BADAWCZYM . . . .
1. Cel i przedmiot badań. Zarys problematyki badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wskaźniki socjalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Historia życia jako metoda badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Zasady doboru grupy badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81
81
82
86
88
ROZDZIAŁ 4. WOJENNE DOŚWIADCZENIA DZIECI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
1. Przerwane dzieciństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2. Dziecięca droga do obozu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
3. Wejście do obozu i przeistoczenie w więźnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4. Deprywacja potrzeb w warunkach życia obozowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5. Moralność w obozie koncentracyjnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
ROZDZIAŁ 5. SPOŁECZNE SKUTKI DOŚWIADCZEŃ OBOZOWYCH
W WYMIARZE JEDNOSTKOWYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
1. Przystosowanie do normalnego życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
2. Skutki obozowych przeżyć w perspektywie 65 lat po zakończeniu wojny . . . . . . 268
5
ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
ANEKS 1. SŁOWNIK GWARY OBOZOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
ANEKS 2. STRUKTURA OBOZOWEJ WŁADZY WIĘŹNIARSKIEJ . . . . . . . . . . 293
ANEKS 3. PLANY OBOZÓW AUSCHWITZ I BIRKENAU . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
ANEKS 4. HARMONOGRAM PRZEPROWADZONYCH WYWIADÓW . . . . . 297
ANEKS 5. DZIECI OŚWIĘCIMIA – AUTORZY WSPOMNIEŃ . . . . . . . . . . . . . . 301
SPIS TABEL, RYSUNKÓW I FOTOGRAFII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
INDEKS OSÓB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
INDEKS MIEJSC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
OD AUTORKI
Dzieciom Oświęcimia, moim rozmówcom, za życzliwość i zaufanie,
Prof. Kazimierze Wódz za opiekę merytoryczną i życzliwą pomoc,
Prof. Krystynie Slany za cenne wskazówki,
Mężowi i Mamie za nieustające wsparcie.
Dziękuję
Auschwitz – nazwa, która stała się synonimem niespotykanego nigdy wcześniej,
bezprecedensowego, wyrachowanego terroru, upodlenia, bestialskich mordów i upadku człowieczeństwa. Miejsce, w którym ludobójstwo przybrało nieprawdopodobną skalę i rozmiary dzięki zastosowaniu przemysłowych metod
uśmiercania ludzi i przetwarzania zwłok. To właśnie bezprzykładna zbrodnia
sprawiła, że do dziś Auschwitz funkcjonuje jako element pamięci narodów europejskich i pozaeuropejskich, wywołując wciąż żywe zainteresowanie i oddziałując na emocje kolejnych pokoleń.
Wydawałoby się, że na temat obozów koncentracyjnych napisano tak wiele,
że właściwie wszystko już o nich wiadomo. Nic bardziej mylnego. Auschwitzów,
Buchenwaldów czy Flossenbürgów było tyle, ilu osadzonych w nich więźniów.
Każdy przeżywał własny dramat, każdy widział, doświadczał i zapamiętał z lagrowej rzeczywistości coś innego. Dlatego temat ten nie może zostać i nigdy nie
zostanie wyczerpany.
Mnogość obozowych zjawisk w zasadzie uniemożliwia uchwycenie ich
wszystkich. Wiele aspektów rzeczywistości kacetu nie zostało jeszcze poznanych. Inne wciąż czekają na godne upamiętnienie – jak problematyka obozowego dzieciństwa. Fakt więzienia w obozie nieletnich jest rzadko poruszany i niemal nie istnieje w społecznej świadomości. Intencją autorki niniejszej książki
jest przynajmniej częściowe wypełnienie tej luki.
Punktem wyjścia rozprawy jest szczegółowe ukazanie codzienności dzieci
w czasie wojny, a przede wszystkim ich sytuacji jako więźniów KL Auschwitz-Birkenau; głównym celem pracy jest opisanie przebiegu i skutków socjaliza-
7
cji w infernalnych warunkach kacetu. Rozważania uwzględniają wiele zjawisk
dotyczących życia więźnia w obozie, zarówno na poziomie materialnym, duchowym, jak i społecznym. Ukazują także, jak bardzo doświadczenia niewoli
wpłynęły na resztę życia Dzieci Oświęcimia – choć fizycznie opuściły one obóz,
on nigdy Ich nie opuścił, pozostał w zakamarkach Ich pamięci i ujawniając się
w rozmaitych sytuacjach, utrudniał codzienne życie. Oddanie głosu Ocalonym1
umożliwia spojrzenie na lager Ich oczami, pozwala wczuć się w Ich emocje i poczuć atmosferę tego straszliwego miejsca. Kto nie był więźniem obozu, nie jest
w stanie wyobrazić sobie, jak wstrząsającym przeżyciem było osadzenie w lagrze i jak destrukcyjnie mogło wpływać na psychikę i emocje. Jedynie wczytując się i wsłuchując we wspomnienia Byłych Więźniów można – aczkolwiek
w niewielkim stopniu – doświadczyć na poziomie emocjonalnym tego, czego
Oni doświadczali.
Niniejsza książka ma pokazać obóz koncentracyjny z nowej perspektywy –
z punktu widzenia osadzonego w nim dziecka. Jej założeniem jest odsłonięcie kolejnej straszliwej karty historii i spojrzenie na nią z naukowym obiektywizmem. Tekst ten powstał, by uwrażliwić Czytelnika na krzywdę zadawaną
innym ludziom, zwłaszcza dzieciom, ale przede wszystkim czegoś nowego Go
nauczyć i wskazać dotychczas nieznane lub słabo znane zjawiska i wydarzenia.
Wystawę Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau (dalej: PMAB) otwiera sentencja-ostrzeżenie Georga Santayana: „Kto nie pamięta historii, skazany
jest na jej ponowne przeżycie”. Dlatego też edukacja jest dziś jednym z podstawowych zadań PMAB. W tym celu powołano w 2006 r. Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holocauście. W tym samym roku, po odpowiednim przygotowaniu i przeszkoleniu, autorka została wolontariuszką PMAB. Do
jej głównych zadań należało przeprowadzanie wywiadów z Byłymi Więźniami
KL Auschwitz-Birkenau. Spotkania te uświadomiły autorce, jak ważne jest, by
pamiętać o tragicznych wydarzeniach, które rozegrały się za drutami niemieckich obozów koncentracyjnych w latach 1933–1945. Dzielenie się tą wiedzą
i uświadamianie kolejnych pokoleń to działania, w które wielu Ocalonych włożyło dużo energii i którym poświęciło znaczną część swojego życia. Uważają
Oni, że znajomość historii jest pierwszym i podstawowym warunkiem budowania lepszego jutra. „Nie można zapomnieć tamtych czasów i musimy kontynuować dalej to dzieło, żeby nigdy więcej nie było wojen, żadnych zamieszek, bo to
byłoby straszne – dla naszych dzieci, wnuków…” (Puc, wywiad 3: 19.02.2011).
1
Osoby, które były więzione w obozach koncentracyjnych, nazywa się Byłymi Więźniami
lub zamiennie Ocalonymi. W niniejszej książce również używa się tych określeń i z dwóch powodów będą one zawsze pisane wielką literą: po pierwsze aby wskazać, kiedy chodzi o osoby
ocalone z kacetów, o byłych więźniów obozów koncentracyjnych, a nie o więźniów jakichkolwiek innych ośrodków czy instytucji, a po drugie ze względu na ogromny szacunek, jakim autorka darzy te osoby, Ich przeżycia i doświadczenia oraz powojenne zaangażowanie w działalność
edukacyjną, której celem jest krzewienie idei pokoju. Z tych samych powodów wielkimi literami
pisane będzie i traktowane jako nazwa własna określenie Dzieci Oświęcimia.
8
Ocaleni mają świadomość upływu czasu i powolnego, ale nieuniknionego
odchodzenia osób z Ich grona. Najmłodsi z Nich mają obecnie po 67 lat – są to
osoby, które urodziły się w obozie, a swoją historię znają jedynie z opowieści starszych; dowodzą jej dokumenty, czasem pożółkłe zdjęcia i bladoniebieskie plamy
na udzie – ślad po wytatuowanym kilkadziesiąt lat temu obozowym numerze. Ci,
którzy z pobytu w obozie mogą posiadać własne wspomnienia, mają dziś 70 lub
więcej lat.
Czasu nie da się przekupić ani oszukać – za trzy dekady nie będzie już naocznych świadków historii, którzy będą mogli zaświadczyć o tragizmie tamtych
czasów. Dlatego obowiązek ten składają na barki kolejnych pokoleń, zobowiązując nas niejako, abyśmy dla własnego dobra i we własnym interesie pamiętali
i szerzyli tę pamięć:
Ja naprawdę podziwiam was, że jako wolontariusze się zgadzacie, swój czas poświęcacie… Róbcie to dalej, naprawdę, żeby nie doszło do jakiejkolwiek… a już
nie mówię między nami, w Polsce, do jakiejś szarpaczki, bo jeden drugiego będzie
dusił i mordował… Naprawdę dziękuję, że się podjęliście, bo to nie jest łatwa sprawa… Róbcie to dalej, bo to, co się dzieje, to jest niemożliwe… (Fijołek, wywiad 2:
24.10.2010).
Niezłomna wiara w sens i wartość tej misji oraz serdeczność i szacunek, jakim Ocaleni darzą tych, którzy się jej podejmują, sprawiają, że kto raz wszedł
w Ich środowisko, wychodzi z niego nie tylko z poczuciem obowiązku, ale też
z czymś znacznie ważniejszym: z przekonaniem o sensie życia dla ważnej sprawy i o jego niepoliczalnej, niewyrażalnej wartości. Stąd też pomysł napisania
tej książki. Podjęcie dotychczas słabo zbadanej problematyki lagrowego dzieciństwa pozwala poszerzyć wiedzę czytelnika, a autorce umożliwiło spotkania
z Dziećmi Oświęcimia.
9