Łacina jako pomost między teraźniejszością a przeszłością

ITALIANO I LATINA
Łacina jako pomost
między teraźniejszością a przeszłością
Anna Wojciechowska
Język łaciński – tak jak kiedyś – może być ważnym elementem edukacji humanistycznej.
Na lekcjach należy jednak konsekwentnie podkreślać trwałość antyku w kulturze
europejskiej, łączyć naukę języka z nauką literatury, historii, retoryki, filozofii i historii
sztuki. Wprowadzenie elementów retoryki do programu nauczania łaciny może
sprawić, że lekcje tego języka będą ciekawsze, a uczniowie lepiej przygotowani do
matury z przedmiotów humanistycznych.
W
ciągu ostatnich lat język łaciński, nauczany
wraz z kulturą antyczną, stał się przedmiotem niezwykle rzadkim w polskich
szkołach. Wydaje się jednak, że edukacja
humanistyczna oparta na przedmiotach takich jak język
łaciński, grecki, kultura antyczna i śródziemnomorska może
być ciekawą propozycją w szkolnej ofercie nauczania. Podstawa
programowa przedmiotu język łaciński i kultura antyczna
zaleca: ścisłe powiązanie treści językowych z kulturowymi,
odwoływanie się do wiedzy o korzeniach cywilizacji europejskiej
i jej śródziemnomorskim rodowodzie oraz ukazywanie na tym
tle kultury polskiej, która od 1000 lat rozwija się w kręgu
kultury Zachodu. Autorzy podstawy programowej zachęcają,
by wykorzystywać wiedzę o języku łacińskim i antyku do
interpretowania tekstów kultury oraz poszukiwać śladów
tradycji antycznej we współczesności. Uczący się łaciny mają
nie tylko rozumieć tekst oryginalny, ale także odczytywać
jego sens, wyjaśniać związki kultury europejskiej i polskiej
z kulturą antyczną; powinni – tworząc przekład – posługiwać
się poprawną polszczyzną; doskonalić pod opieką nauczyciela
umiejętność analizowania i syntetyzowania tekstów klasycznych
w oryginale i przekładzie. I – co dziś może być szczególnie
3/2014
ważne – powinni umieć integrować wiedzę z różnych dziedzin
do wyrażania i uzasadniania swojego punktu widzenia,
ponieważ to nie dostęp do informacji staje się wyzwaniem
współczesności, ale jej przetwarzanie. Konsekwencją tak
sformułowanych w podstawie programowej wymagań
szczegółowych są zmiany wymagań maturalnych.
Egzamin maturalny od roku 2014/2015
W części I egzaminu maturalnego z języka łacińskiego i kultury
antycznej ocenie będzie podlegać przekład tekstu oryginalnego
na język polski i znajomość realiów historyczno-kulturowych.
Część II będzie stanowić test leksykalno-gramatyczny.
Część III to zadanie, sprawdzające: znajomość kultury
antycznej, trafność przytaczanych przykładów i umiejętność ich
omówienia w związku z tematem, zastosowanie terminologii
i wyrażeń oraz język i styl. Wiedza ma zostać poparta cennymi
umiejętnościami, zwłaszcza logiki rozumowania, dostrzegania
właściwych powiązań, argumentowania i pisania.
Zmiany wymagań w zakresie egzaminu maturalnego
z przedmiotów humanistycznych, czego łacina jest jednym
z przykładów, a zwłaszcza kształt egzaminu ustnego z języka
polskiego, powinny skłaniać nauczycieli tych przedmiotów do
temat numeru
[ 59 ]
ITALIANO I LATINA
ściślejszej współpracy. W Informatorze o egzaminie maturalnym
z języka polskiego od roku szkolnego 2014/2015 w charakterystyce
egzaminu ustnego znajdujemy następujący zapis: Egzamin
maturalny z języka polskiego w części ustnej sprawdza umiejętność
tworzenia wypowiedzi na określony temat, zgodnej z zasadami
poprawności językowej, logiki i retoryki. Inspiracją do wypowiedzi
jest tekst kultury. Szczególnie ważne dla zdającego egzamin
z języka polskiego jest przygotowanie ad hoc samodzielnej
wypowiedzi argumentacyjnej.
W opisie egzaminu z historii czytamy z kolei o ocenianiu
wnioskowania przyczynowo-skutkowego, dostrzeganiu
kontekstu historycznego, interpretacji i ocenie faktów historycznych, uwzględnianiu we własnej refleksji różnych opinii
i odmiennych stanowisk w ocenie wydarzeń historycznych
oraz o umiejętności konstruowania przejrzystej i logicznej,
spójnej wewnętrznie wypowiedzi.
Zdający egzamin maturalny z języka polskiego, historii lub
łaciny powinien wykazać się zatem dojrzałością intelektualną,
orientacją w problemach kultury, sprawnością językowo-komunikacyjną oraz rozumieniem źródła stanowiącego
podstawę wypowiedzi. Wydaje się, że myślenie, analizowanie,
interpretowanie, refleksja, komunikacja to kluczowe słowa
w opisie wymagań maturalnych. Komunikacji nadaje się tu
szczególną rangę. Wiele tych umiejętności uczeń może zdobyć
i doskonalić także pod okiem nauczyciela języka łacińskiego
i kultury antycznej.
Lekcje łaciny okiem ucznia
Licealiści, którzy uczyli się łaciny w większym wymiarze
godzin, wskazują wiele korzyści płynących z nauki tego języka.
Po pierwsze: proces uczenia się – łacina sprzyja ćwiczeniu
pamięci, nauce logicznego myślenia, ćwiczeniu systematyczności
i treningowi umysłu. Po drugie: rozumienie kultury – łacina
pomaga w poszerzaniu wiedzy o historii i kulturze, w lepszym
rozumieniu jej zjawisk, lepszej orientacji we współczesnej
kulturze. Po trzecie: doskonalenie kompetencji językowych,
takich jak większa efektywność w nauce języków obcych,
lepsze rozumienie języka polskiego i bogatsze słownictwo
(łacina staje się środkiem do teoretycznego poznawania
języków). Uczniowie podkreślają również, że lekcje łaciny
dają możliwość zapoznania się z ważnymi tekstami kultury.
Ci zaś, którzy na lekcjach łaciny zetknęli się także z retoryką,
podkreślają, że dzięki niej pogłębili umiejętności takie jak:
logika rozumowania, umiejętność sprawnego przedstawiania
[ 60 ] poglądów i argumentów w polemikach oraz mediacjach,
umiejętność przekonywania do swoich opinii, sprawność
językowo-komunikacyjna.
Dążenie do biegłości w mówieniu
Nauczyciel, który do programu nauczania łaciny włącza
retorykę, ma mniej czasu na lekcje gramatyki i pracę nad
przekładem tekstu oryginalnego, która sama w sobie jest dla
ucznia szkołą praktycznego doskonalenia stylu. Warto jednak
znaleźć choć trochę czasu na elementy sztuki krasomówczej.
Pracę można rozpocząć od zapoznania uczniów z układem
przemówienia, najlepiej na przykładzie starannie dobranych
mów starożytnych lub współczesnych, a następnie przejść do
ćwiczeń. Dobrym materiałem do pracy są niezbyt długie
teksty. Dla przykładu, pierwsza mowa Cycerona przeciw
Katylinie może posłużyć do: badania kompozycji przemówienia (wskazania poszczególnych jego części); wyszukania
argumentów i dowodów, którymi posłużył się oskarżyciel;
badania sposobów zabiegania o szacunek i posłuch u słuchaczy
(captatio benevolentiae); badania toposu skromności; ustalenia,
w jaki sposób Cyceron nadał sprawie Katyliny tak wielką
wagę; ustalenia, jak uzasadnił swoje prawo do wystąpienia
z tym oskarżeniem; badania języka i stylu autora.
Kolejnym etapem może być napisanie mowy. Uczniowie
zaskakują pomysłowością w doborze i tematu, i argumentacji.
Niektórzy zamiast przemówienia napiszą rozprawkę, warto zatem
– zadając mowę – określić kryteria jej oceniania, np. układu,
szaty stylistycznej, argumentacji. Po napisaniu przemówienia
uczniowie powinni zostać przygotowani do wygłoszenia go.
Trzeba porozmawiać z nimi o tremie, momencie poprzedzającym
wystąpienie, intonacji i melodii zdania, o pauzach, doborze
słów, słuchaczach, wyglądzie, mikrofonach itd. Niektórzy mimo
to odczuwają paraliżujący strach i rezygnują z wystąpienia.
Niesłusznie. Ten etap pracy może im przynieść wiele korzyści:
daje wiedzę o tym, jak się zachowują w sytuacji publicznej,
jak stres wpływa na ich dykcję, refleks, trzeźwość myślenia.
Po wygłoszeniu mowy uczeń powinien więc otrzymać od
nauczyciela i od swoich kolegów informacje zwrotne dotyczące:
kompozycji mowy, jakości i siły użytych argumentów, inwencji,
poprawności języka i stylu, spójności przemówienia, doboru
środków stylistycznych, kontaktu ze słuchaczami, mowy ciała,
dykcji, tempa mówienia itd. Należy określić, jakie są atuty
ucznia jako mówcy i podpowiedzieć mu, nad czym powinien
pracować szczególnie starannie.
temat numeru
3/2014
ITALIANO I LATINA
Można też zadać uczniom do opracowania inny rodzaj
mowy, np. mowy Hannibala, który zastanawia się, czy ruszyć
na Rzym. Ćwiczenie to polega na włożeniu w usta jakiejś postaci
stosownej mowy, a jego celem jest lepsze rozumienie własnego
charakteru poprzez wcielenie się w cudzy. Można też polecić
opracowanie zarówno obrony, jak i oskarżenia jakiejś postaci (np.
oskarżenia i obrony Eneasza porzucającego Dydonę, oskarżenia
i obrony Rzymian, którzy decydują o zniszczeniu Kartaginy).
Nieocenione w czasie tych ćwiczeń są umiejętności
wyniesione przez ucznia z lekcji języka polskiego (można
założyć, że potrafi on rozpoznać wypowiedź napisaną stylem
urzędowym, naukowym, publicystycznym lub oficjalnym;
że zna cechy dobrego stylu, takie jak: poprawność językowa,
zrozumiałość wypowiedzi, czyli jasność i prostota składniowa,
dynamika, ozdobność wypowiedzi, odpowiedniość stylu, czyli
zgodność stylu z przedmiotem). Jednak na lekcjach języka
polskiego z reguły brakuje czasu na ćwiczenia retoryczne.
Jak dyskutować?
Uczniowie, którym wiele satysfakcji przyniosło opracowywanie
przemówienia i wygłoszenie go, często domagają się innych
ćwiczeń, pragną zdobywać kolejne umiejętności niezbędne osobie
występującej publicznie. Można dla nich zorganizować zajęcia
dodatkowe albo założyć szkolne koło dyskusyjne. Wydaje się
jednak, że zanim członkowie koła wybiorą tematy dyskusji albo też
zorganizują szkolną debatę, powinni odbyć krótkie, kilkugodzinne
warsztaty retoryczne poświęcone temu, jak powinna przebiegać
dyskusja, jakich zasad muszą przestrzegać dyskutanci i prowadzący
obrady, jak przekonywać, jak budować argumentację, które
posunięcia argumentacyjne są dobre, a które złe, jak budować
portret komunikacyjny, jak tworzyć spójną wypowiedź, jak łączyć
zdania i segmenty wypowiedzi. Można także przeprowadzić
ćwiczenia dotyczące postawy, mowy ciała i głosu, by dowiedzieć
się, jak budować swój wizerunek za pomocą wyglądu i głosu.
Retoryka jako nauka użyteczna społecznie
Lekcje retoryki mogą stać się również okazją do rozmów o zaufaniu, które jest niezbędnym tworzywem dobrze funkcjonującego
społeczeństwa. Każdy z nas zdobywa zaufanie i przychylność
innych ludzi dzięki kompetencji, uczciwości, inteligencji i byciu
sympatycznym. Te cztery kategorie są kapitałem nie tylko
polityka i kandydata na polityka, dziennikarza, naukowca,
wykładowcy, nauczyciela, aktora, duchownego, ale także
studenta lub człowieka starającego się o pracę.
3/2014
Z dyskusji z uczniami na temat budowania zaufania wynika,
że kompetencje (wiedza i umiejętności), inteligencja i bycie
sympatycznym to oczywiste dla nich warunki budowania
autorytetu i szacunku. Więcej niejasności i wątpliwości dotyczy
kwestii uczciwości mówcy. Uczniowie często pytają, jak pogodzić
dążenie do osiągnięcia celu z wymogiem uczciwości i rzetelności
w dążeniu do prawdy. Dlaczego osłabiać swoje argumenty,
rozważając punkt widzenia przeciwnika? Czemu szacunek dla
odmiennych racji jest dowodem uczciwości mówcy? Ten moment
może stać się początkiem ciekawych dyskusji o odpowiedzialności
za własne słowa, szacunku dla oponenta, skłonności do ustępstw,
demagogii, o tym, jak odpierać krytykę, by zachować szacunek
drugiej strony, o pożądanym stylu i języku debaty, o tym, że
celem dyskusji jest prawda. Takie rozmowy mogą przekonać
uczniów, że starożytny ideał mówcy wynikał z praktyki, a nie tylko
z teorii retoryki: orator est vir bonus, dicendi peritus – mówca to
człowiek uczciwy, doświadczony w przemawianiu. Lekcje retoryki
mogą wobec tego polegać na dążeniu do biegłości w mówieniu
i dyskutowaniu i przy okazji skłonić uczniów do rozważań na
temat etyki dziennikarza, polityka, obywatela, na temat odpowiedzialności, dobrego społeczeństwa, jakości debaty publicznej itd.
Bibliografia
yy Barłowska, M., Budzyńska-Daca, A., Załęska, M. (2012) Ćwiczenia
z retoryki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
yy CKE (2014) Informator o egzaminie maturalnym z historii od roku szkolnego
2014/2015 [online] [dostęp 30.06.2014] <http://www.cke.edu.pl/files/
file/Matura-2015/Informatory-2015/Historia.pdf>.
yy CKE (2014) Informator o egzaminie maturalnym z języka łacińskiego i kultury
antycznej od roku szkolnego 2014/2015 [online] [dostęp 30.06.2014] <http://
www.cke.edu.pl/files/file/Matura-2015/Informatory-2015/Jezyk-lacinski-i-kultura-antyczna.pdf>.
yy CKE (2014) Informator o egzaminie maturalnym z języka polskiego od
roku szkolnego 2014/2015 [online] [dostęp 30.06.2014] <http://cke.edu.
pl/files/file/Matura-2015/Informatory-2015/Jezyk-polski.pdf>.
yy Kuziak, M. (2008) Sztuka mówienia. Poradnik praktyczny. Warszawa-Bielsko-Biała: ParkEdukacja.
yy MEN (2008) Podstawa programowa z komentarzami. Edukacja artystyczna
i kulturalna, t. 7.
yy Pease, A. (1992) Język ciała. Jak czytać myśli ludzi z ich gestów. Kraków: Gemini.
yy Rusinek, M., Załazińska, A. (2010) Retoryka codzienna. Poradnik nie
tylko językowy. Warszawa: Czarna Owca.
yy Wielkie mowy historii (2006) Warszawa: Polityka, t. 1-4.
yy Wiszniewski, A. (2003) Sztuka mówienia. Katowice: Videograf II.
Anna Wojciechowska
Absolwentka filologii klasycznej UW. Od 18 lat uczy przedmiotów
klasycznych (w tym od 1998 r. w klasach klasycznych w XI LO im. M.
Reja w Warszawie). W swoim liceum propaguje nauczanie retoryki.
temat numeru
[ 61 ]