FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Zofia

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), 167–174
Zofia KOŁOSZKO-CHOMENTOWSKA
ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY W STRATEGII ROZWOJU LOKALNEGO*
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE LOCAL
DEVELOPMENT STRATEGY
Katedra Finansów i Rachunkowości, Politechnika Białostocka
ul. Ojca S.Tarasiuka 2, 16-001 Kleosin
Abstract. The paper describes conditions required for creating a conception of sustainable development. Among others, they involve the observance of nature’s laws and the principles
of socio-economic sustainability independently of ecological preconditioning. The sustainability
of these systems is dependent on the features of their natural environment as well as intrasystemic preconditioning. The relationship between the sustainable development and the economic development of the region has been pointed out. The point was accentuated that both
the laws operating in the natural environment and the developing such economy sectors that
are especially dependent on the local circumstances require more consideration in the economic activities. At the local and regional stage, the sustainable development can be shaped
by the management system, which considers economic, ecological and social aims. This conception puts particular stress on the potential of rural environments. The many-sided dimension
of the said conception translates into shaping of the inhabitants’ living standard. The use
of landscape and cultural legacy values in the sustainable development has been illustrated
with an example of such activities undertaken by the commune of Korycin in the voivodeship
of Podlasie.
Słowa kluczowe: gmina, rozwój zrównoważony, strategia.
Key words: commune, sustainable development, strategy.
WSTĘP
Podstawową przesłanką tworzenia koncepcji rozwoju zrównoważonego był kryzys ekologiczny, stanowiący zagrożenie dobrobytu i funkcjonowania ludzkości. Rozwój zrównoważony – utożsamiany z ekorozwojem – rozumiany jest jako przebieg rozwoju gospodarczego, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, godząc
prawa przyrody i ekonomii (Kozłowski 1996). Koncepcja ta „[...] zmierza do powiązania rozwoju gospodarczego z ochroną zasobów naturalnych i globalną równowagą ekosystemów”
(Woś 1999, s. 4).
Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju (WCED) określiła sustainable development
jako nową pod względem jakości politykę ukierunkowaną jednocześnie na dwa cele –
wzrost gospodarczy i równowagę ekosystemów. Uznaje się bowiem, że istnieje ścisła
współzależność między procesem rozwoju społeczno-gospodarczego a przekształceniami
środowiska, wyrażająca się w sposobie zagospodarowania przestrzeni.
Wdrażanie zasad rozwoju zrównoważonego stwarza potrzebę dostarczenia jednostkom
i społeczeństwu wiedzy na temat środowiska przyrodniczego i zmian, jakie człowiek w nim
*
Wykonano w ramach badań własnych W/WZ/4/07.
168
Z. Kołoszko-Chomentowska
wprowadził. W związku z tym edukacja środowiskowa traktowana jest jako priorytet w polityce ekologicznej państwa.
Celem pracy było przedstawienie koncepcji rozwoju lokalnego, uwzględniającej zasady
rozwoju zrównoważonego. Temat opracowano na podstawie materiału teoretycznego zawartego w literaturze dotyczącej omawianej problematyki. W uzupełnieniu części teoretycznej podano przykład próby realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w wiejskiej
gminie Korycin w woj. podlaskim. Właśnie bogactwo środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego stało się kluczową kwestią w strategii rozwoju tej gminy.
MATERIAŁ I METODY
Koncepcja rozwoju zrównoważonego powstała w wyniku procesu nawarstwiania
się zmian w świadomości społecznej, dorobku nauki, rozwoju instytucji. Za kluczowe wydarzenie uważa się raport sekretarza generalnego ONZ U’Thanta (Człowiek i jego środowisko
1969). Zwrócono w nim uwagę na to, że zagrożenia biosfery wynikają między innymi z braku integracji techniki z wymogami środowiska przyrodniczego, drastycznego zmniejszania
się różnorodności biologicznej, postępującego wyniszczania ziem uprawnych, bezplanowego rozwoju stref miejskich i zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego zarówno
w skali lokalnej, jak i globalnej.
Ważne w idei ekorozwoju były: pierwszy raport Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu”
z 1972 r. (Meadows i in. 1973) oraz raport drugi „Ludzkość w punkcie zwrotnym” z 1974 r.
(Mesarovic i Pestel 1977). Dyskusja nad koncepcją trwałego rozwoju rozpoczęła
się w 1987 r. po opublikowaniu raportu „Nasza wspólna przyszłość”, w którym rozwój
zrównoważony określono jako działania prowadzące do zaspokojenia potrzeb obecnego
i przyszłych pokoleń. Do tworzenia koncepcji rozwoju trwałego przyczyniła się również Międzynarodowa Izba Handlowa, powołując Radę Biznesu na rzecz Ekorozwoju. W 1992 r.
powstał pierwszy system zarządzania środowiskiem opracowany przez Brytyjski Instytut
Normalizacji (Poskrobko 2000). W tym samym roku odbyła się w Rio de Janeiro Konferencja ONZ „Środowisko i rozwój”, na której przyjęto m. in. Deklarację z Rio – Kartę Ziemi
(Dokumenty...1993).
W traktacie rzymskim w 1957 roku, ustanawiającym Europejską Wspólnotę Gospodarczą, zapisano dążenie do stałej poprawy „warunków życia i pracy” narodów Europy,
nie uwzględniono jednak problematyki ochrony środowiska. Dopiero w roku 1972 Wspólnota Europejska zaczęła formułować programy działania w zakresie ochrony środowiska.
Poparcie dla koncepcji zrównoważonego rozwoju zostało zawarte w Zaleceniu nr 1296
Rady Europy z 1996 r. Przyjęte zostały postanowienia „Europejskiej karty obszarów wiejskich” (1996), w których określono zakres działań umożliwiających zrównoważone i harmonijne rozwijanie regionów wiejskich i regionów miejskich.
Jednym z ważniejszych jest strategia lizbońska z 2000 roku, według której Unia Europejska miała stać się najbardziej konkurencyjną, opartą na wiedzy, gospodarką świata,
zdolną do zrównoważonego rozwoju gospodarczego, zapewniającego więcej miejsc pracy
oraz większą spójność socjalną. W 2001 r. przyjęto „Strategię zrównoważonego rozwoju
Unii Europejskiej”, w której akcentuje się równoważenie w długim okresie rozwoju gospo-
Rozwój zrównoważony w strategii rozwoju...
169
darczego, spójności społecznej i ochrony środowiska. Rada Europejska z udziałem przywódców krajów członkowskich na posiedzeniu w marcu 2005 r. negatywnie oceniła dotychczasową realizację strategii lizbońskiej i uznała potrzebę jej zweryfikowania, uwzględniając,
z jednej strony, zagrożenia rozwoju zrównoważonego, a z drugiej strony – istotne różnice
w poziomie rozwoju państw UE-15 oraz nowych państw członkowskich (Łojewski 2006).
W Polsce ochrona środowiska człowieka była tematem wielu konferencji i opracowań.
Pierwszym dokumentem, związanym z problematyką ekorozwoju, był „Raport o stanie zagrożenia środowiska” z 1980 r. Istotną rolę w popularyzacji idei ekorozwoju odegrał Komitet
Naukowy PAN „Człowiek i Środowisko” oraz Komitet Planowania przy Radzie Ministrów
propagując koncepcję rozwoju zrównoważonego w planowaniu przestrzennym na poziomach krajowym i regionalnym. Konstytucja Rzeczpospolitej Polski z 2 kwietnia 1997 r. odnosi się wprost do idei zrównoważonego rozwoju (art. 5 i 71.1). W 2000 r. Rada Ministrów
przyjęła dokument „Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju” (2000).
Na gruncie prawa zasada zrównoważonego rozwoju jest dobrze umocowana. Do wymienionych aktów prawnych należy dodać ustawę Prawo ochrony środowiska (2001),
Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003), o ochronie przyrody
(2004), o narodowym planie rozwoju (2004), a także Ustawę o samorządzie wojewódzkim
(1998). Zasada ta ma odniesienia do prawa materialnego, dotyczącego elementów przyrodniczych, kulturowych, społecznych i ekonomicznych (Bukowski 2005).
ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY A ROZWÓJ GOSPODARCZY
W koncepcji rozwoju zrównoważonego uważa się, że jakość życia warunkowana jest społecznie, ekonomicznie i ekologicznie (Barbier 1987). Wśród uwarunkowań ekologicznych
wymienia się zachowanie różnorodności biologicznej, odporność i integralność systemów
przyrodniczych. Jednocześnie wskazuje się na istnienie pewnych minimów, których naruszenie uniemożliwia trwałość rozwoju. Jako cele ekonomiczne wymienia się ograniczenie
biedy, wspieranie równości, stabilny wzrost gospodarczy. Rachunek ekonomiczny musi
uwzględniać nie tylko koszty zużywanych zasobów produkcyjnych, ale również koszty środowiskowe i społeczne. W praktyce realizacja takiego rachunku jest trudna, ponieważ optimum gospodarowania, z punktu widzenia pojedynczego podmiotu, na ogół nie pokrywa się
z tzw. optimum społecznym, które uwzględnia wszelkie koszty społeczne, w tym także
koszty z tytułu obciążenia środowiska naturalnego.
Oprócz przedsięwzięć służących ochronie środowiska w literaturze poruszany jest problem zmniejszenia jednostkowego zużycia zasobów środowiska w procesie produkcji
i konsumpcji (Poskrobko 2001). Długookresowy stabilny wzrost będzie wymagał dużych
zmian w produkcji, handlu, przepływach kapitału i technologii. Oznacza to uwzględnienie w
większym stopniu praw rządzących w środowisku naturalnym. Dotyczy to przede wszystkim obszarów wiejskich, które mają istotny wpływ na zaspokojenie potrzeb ludzkich związanych z wyżywieniem i organizacją środowiska dla regeneracji sił człowieka. Jedną z kluczowych kwestii zrównoważonego i trwałego rozwoju obszarów wiejskich jest stosunek
do rolnictwa i charakter rozwoju tego sektora gospodarki. Pojęcie rolnictwa zrównoważo-
170
Z. Kołoszko-Chomentowska
nego przekracza dotychczasowe definicje. Dużą rolę w tym mogą odegrać samorządy terytorialne. W praktyce oznacza to przekazywanie i wydatkowanie środków pieniężnych
na ochronę posiadanych zasobów naturalnych, a więc wiąże się z realizacją inwestycji proekologicznych (Jędrzejczyk 1999).
W dyskusjach poświęconych wdrażaniu trwałego rozwoju wyrażane są obawy na temat
negatywnych efektów tego kierunku w związku z zahamowaniem wzrostu demograficznego w dłuższej perspektywie. Negatywne skutki miałyby wystąpić w postaci (Kassenberg
i Marek 1988):
a) spadku popytu na surowce i spadku ich cen, co spowoduje zagrożenie dla krajów rozwijających się w postaci problemów gospodarczych oraz konfliktów społecznych rzutujących również na stosunki międzynarodowe;
b) spadku skali produkcji (zmniejszenie popytu), co oznacza zagrożenie instytucji rynkowych;
c) niemożności utrzymania dotychczasowej struktury gospodarczej krajów rozwiniętych
i w konsekwencji bezrobocia.
Pod pewnymi warunkami utrzymanie wzrostu jakości życia wymaga odpowiednich form
selektywnego wzrostu gospodarczego. Konieczna jest zatem koordynacja wszystkich działań w celu zapewnienia ich spójności.
ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY A POLITYKA ROZWOJU LOKALNEGO I REGIONALNEGO
Realizacja rozwoju zrównoważonego na szczeblach lokalnym i regionalnym jest możliwa poprzez system zarządzania, odzwierciedlający się w następujących celach: społecznych – obejmujących zaspokojenie potrzeb ludzkich, poprawę jakości życia; ekonomicznych – obejmujących ograniczenie bezrobocia, zapewnienie odpowiedniej ilości dóbr
i usług oraz w celach ekologicznych – obejmujących ochronę zasobów naturalnych i produktywności ekosystemów (Proniewski 1997). Zdecydowana większość przedstawicieli
różnych opcji zgadza się ze stwierdzeniem, że polityka i działania na rzecz rozwoju zrównoważonego muszą mieć charakter lokalny ze względu na odmienności kulturowe i ekologiczne poszczególnych obszarów.
Gmina jako jednostka samorządu terytorialnego ponosi odpowiedzialność za bezpieczeństwo ekologiczne i kształtowanie jakości życia jej mieszkańców. Realizacja tych obowiązków przekłada się na kompleksowe rozwiązania zagospodarowania przestrzennego
(Stodulski 2000).
W rozwoju gmin wiejskich ważne jest wykorzystanie szans płynących z możliwości rozwoju rolnictwa ekologicznego. Wiąże się to jednak z pokonaniem wielu barier natury ekonomicznej, infrastrukturalnej, prawnej i psychosocjologicznej (Runowski 1996; Świstak
2000). Innym kierunkiem rozwoju gmin wiejskich jest agroturystyka, która w sposób szczególny chroni środowisko, przyczynia się do zrównoważonego rozwoju turystyki wiejskiej,
ogranicza szkodliwe oddziaływanie turystyki na środowisko, przyczynia się do ochrony wartości terenów wiejskich (Woźniak 2000).
Jednak idea ekorozwoju może być realizowana przy pełnej akceptacji społecznej. Wiąże
się to z koniecznością kształtowania nowej świadomości, nowej hierarchii wartości i no-
Rozwój zrównoważony w strategii rozwoju...
171
wych postaw. Ekorozwój należy traktować jako sposób na osiąganie coraz wyższych form
postępu społecznego, gospodarczego i kulturalnego. Konieczne jest też kształtowanie
struktur przestrzennych i mechanizmów prawnych oraz ekonomicznych.
WYNIKI I DYSKUSJA
Idea rozwoju zrównoważonego musi przejść ze skali globalnej do działań lokalnych, ponieważ dopiero w odniesieniu do konkretnej przestrzeni np. gminy, mamy realne możliwości oddziaływania na zachodzące procesy. Przestrzeń jest przecież miejscem integracji
działań ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, co stanowi podstawowe filary równoważenia rozwoju.
Przykładem kształtowania rozwoju zrównoważonego, z wykorzystaniem walorów środowiska przyrodniczego i tradycji kulturowych, jest wiejska gmina Korycin, położona
w środkowej części woj. podlaskiego. Jest to pełen uroku teren położony między Puszczą
Knyszyńską a Biebrzańskim Parkiem Narodowym – na obszarze Zielonych Płuc Polski,
charakteryzującym się najmniejszym zanieczyszczeniem środowiska w kraju.
W celu zachowania tych unikatowych warunków środowiska gmina od wielu lat realizuje
programy ekologiczne, którym towarzyszy aktywna edukacja. W latach 1992–1998 wykonano 90 km sieci wodociągowych i zbudowano dwie hydrofornie, co umożliwiło włączenie
do wodociągów zbiorczych wszystkich wsi z terenu gminy. W samym Korycinie od 1995 r.
pracuje mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków, a cała miejscowość jest wyposażona w kanalizację sanitarną. Od 1994 do 2001 r. zrealizowano nowatorski w skali kraju
program kompleksowej kanalizacji wsi i kolonii poprzez budowę przyzagrodowych oczyszczalni ścieków, których jest 351. We współpracy w sąsiednimi gminami stworzono program
zagospodarowania odpadów. W 2002 r. wybudowano nowoczesny Międzygminny Zakład
Utylizacji i Składowania Odpadów Stałych w Poświętnem. Do programu selektywnej zbiórki
odpadów włączono wszystkich mieszkańców. Do ogrzewania obiektów publicznych zastosowano system wykorzystujący odnawialne źródła energii i bioenergetyczne paliwa. Realizacja tej inwestycji pozwoliła także na zagospodarowanie dużej ilości biomasy. Z tego systemu ogrzewania korzystają również gospodarstwa indywidualne.
W trosce o środowisko naturalne, potrzebę ochrony przyrody Bagien Biebrzańskich gmina Korycin wspólnie z sąsiednimi gminami –Janów i Suchowola, przy pełnym poparciu
społeczności lokalnych, utworzyły Centrum Edukacji Ekologicznej na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. W latach 2001–2002 gmina zrealizowała pilotażowy program
„Zdrowa gmina”, a od stycznia 2002 r. wspólnie z Polską Fundacją Dzieci i Młodzieży
w Warszawie realizuje program „Gdy nie ma przedszkola”.
W 2002 r. został oddany do użytku duży zbiornik wodny na rzecze Kumiałce. Razem
z 20-hektarowym terenem, przeznaczonym pod obiekty rekreacyjno-sportowe i turystyczne, z zabytkowym parkiem i malowniczą okolicą stanowić będzie kompleks zwiększający
atrakcyjność Korycina i okolicznych wsi.
W celu zachowania unikatowych walorów środowiska przyrodniczego gmina systematycznie modernizuje i powiększa infrastrukturę ochrony środowiska, wprowadzając wiele
nowatorskich rozwiązań organizacyjnych i działań edukacyjnych.
172
Z. Kołoszko-Chomentowska
W rozwoju gminy wykorzystano nie tylko walory środowiska przyrodniczego, ale również
kulturę i tradycję. Mieszkańców tej gminy cechuje przywiązanie do historii, umiejętne łączenie tradycji z nowoczesnością. W kalendarzu imprez kulturalnych Podlasia znalazły
miejsce organizowane co roku Ogólnopolskie Dni Truskawki, wszak gmina Korycin to „zagłębie truskawkowe” (jest tu 750 plantatorów, powstaje nowoczesna przetwórnia owoców
i warzyw). W imprezie tej uczestniczą nie tylko mieszkańcy, ale także goście z całej Polski.
Inne cykliczne imprezy to Dni Korycina i Półmaraton Mleczny.
Gmina jest miejscem produkcji zdrowej, ekologicznej żywności. Lokalnym przysmakiem
jest znany w całej Polsce ser koryciński „Swojski”. Dziś umiejętność produkcji takiego sera
zachowały jeszcze niektóre gospodynie. Wytwarzają go tradycyjną technologią. Ser zdobył
tytuł Podlaskiej Marki Roku 2004 w kategorii „Smak Roku 2004” oraz Nagrodę Perły 2004
w IV edycji krajowego konkursu na najlepszy regionalny produkt żywnościowy „Nasze kulinarne dziedzictwo”.
Gmina jest aktywnym członkiem wielu samorządowych związków i stowarzyszeń: Związku
Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej, Związku Gmin „Kumiałka-Biebrza”, Stowarzyszenia
Gmin Biebrzańskich. Jest też inicjatorem powstania Związku Gmin Wiejskich woj. podlaskiego.
Gmina Korycin była wielokrotnie nagradzana za działania na rzecz rozwoju zrównoważonego, m. in. otrzymała I nagrodę w konkursie „Na najlepiej rozwiązaną gospodarkę wodno-ściekową na terenach wiejskich”, zorganizowanym przez NFOŚiGW w 2000 r., nominację w konkursie ekologicznym „Przyjaźni środowisku” pod patronatem honorowym Prezydenta RP A. Kwaśniewskiego w 2001 r. i certyfikat w 2002 r. W 2002 r. przyznano gminie
również tytuł Gminy Lidera w programie „Europejski dialog gmin wiejskich o ochronie środowiska”. W 2004 r. gmina Korycin została laureatem konkursu o nagrodę Ministra Środowiska „Lider polskiej ekologii” w kategorii gmina wiejska za kompleksowe działania
na rzecz ochrony środowiska w latach 1992–2004.
PODSUMOWANIE
Wśród zadań, jakie Komisja Europejska stawia przed polityką rozwoju obszarów wiejskich, ważną pozycję zajmuje troska o zintegrowanie działań w zakresie ochrony środowiska oraz miejsce środowiska naturalnego w polityce regionalnej. W rolnictwie, oprócz funkcji produkcyjnej, zwraca się uwagę na konieczność ochrony i promocji wartości, stylu życia,
kultury i walorów społecznych. Walory środowiska przyrodniczego oraz wartości kulturowe
stanowią jeden z podstawowych endogenicznych czynników rozwoju. Jednocześnie wymagają szczególnej ochrony przed niewłaściwą i nadmierną eksploatacją. Sprawy rozwoju
wsi wiąże się ściśle z zagadnieniami środowiska naturalnego. Tworząc rolnictwo przyjazne
przyrodzie, zachowujemy „dobra publiczne” umożliwiające podnoszenie jakości życia
na wsi. Ta nowa koncepcja jest szczególnie ważna dla Polski, gdzie dominują małe gospodarstwa rodzinne. Rozwój gospodarstw wielofunkcyjnych, przyjaznych przyrodzie, jest nadzieją na rekonstrukcję polskiej wsi i rolnictwa.
PIŚMIENNICTWO
Barbier E.B.1987. Concept of sustainable economic development. Environ. Conserv. 14 (2),
101–110.
Rozwój zrównoważony w strategii rozwoju...
173
Bukowski Z. 2005. Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie polskim [w: Zrównoważony
rozwój od utopii do praw człowieka]. Red. A. Papuziński. Branta, Bydgoszcz,116.
Człowiek i jego środowisko. Raport Sekretarza Generalnego ONZ U’Tanta z 26 maja 1969 r.
Biuletyn Specjalny Komitetu ds. UNESCO.
Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i rozwój”.
Szczyt Ziemi. 1992. Rio de Janeiro 3–14 czerwca 1992 r. Instytut Ochrony Środowiska,
Warszawa.
Europejska karta obszarów wiejskich. 1996. Wieś Państwo 2/3, 213–234.
Jędrzejczyk L. 1999. Miejsce inwestycji w programach rozwoju zrównoważonego [w: Finanse,
ryzyko i ekologia w procesach inwestycyjnych]. Wydaw. Naukowe „Śląsk”, Katowice.
Kassenberg A., Marek M. 1988. Ekorozwój – istota i realność [w: Ekonomiczne i socjologiczne
problemy ochrony środowiska].T. 2. Red. A. Ginsbert-Gebert. Ossolineum, Wrocław, 35–55.
Kośmicki E. 1995. O konieczności rozszerzenia Unii Europejskiej o cele i zadania ekologiczne.
Ekon. Środ. 1 (6),195–200.
Kozłowski S. 1996. Zrównoważony rozwój – wyzwanie przyszłości. Człow. Przyr. 15, 14–17.
Łojewski S. 2006. Strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej [w: Stan i perspektywy
rozwoju zrównoważonego]. Red. E. Broniewicz. Politech. Białostocka, Białystok, 8–15.
Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens W.W. 1973. Granice wzrostu. PWE,
Warszawa.
Mesarovic M., Pestel E. 1977. Ludzkość w punkcie zwrotnym. PWE, Warszawa.
Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju.
1991. PWE, Warszawa.
Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju. 2000. Rada
Ministrów, Warszawa.
Poskrobko B. 2000. Zarządzanie środowiskiem. PWE, Warszawa.
Poskrobko B. 2001. Konstytucyjna zasada zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu jednostkami terytorialnymi [w: Od administrowania do zarządzania w gminie i powiecie]. Red.
A. Kożuch. Akad. Podl., Siedlce, 125–135.
Proniewski M. 1997. Uwarunkowania i kierunki rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca
Polski. BRR, Białystok.
Runowski H. 1996. Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego. Wydaw. SGGW, Warszawa.
Sasinowski H. 2000. Ekologiczne uwarunkowania polityki regionalnej [w: Ekorozwój w polityce
regionalnej]. T. 2. Red. H. Sasinowski. Wydaw. Politech. Białostocka, Białystok, 11–26.
Stodulski W. 2000. 32 tony przyrody na głowę rocznie. InE, Warszawa.
Świstak H. 2000. Efektywność produkcyjno-ekonomiczna gospodarstw ekologicznych i konwencjonalnych – studium porównawcze. Rozprawa doktorska. SGGW, Warszawa (maszynopis).
Woś A. 1999. Ekonomiczny mechanizm modernizacji i restrukturyzacji polskiego rolnictwa
(synteza). IERiGŻ, Warszawa.
Woźniak M. 2000. Agroturystyka a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Rocz. Nauk.
Stow. Ekonom. Rol. Agrobiz. 2 (2), 21–24.