Ekspresja seksualna dziecka przedszkolnego w opisie jego

Ekspresja seksualna dziecka przedszkolnego
w opisie jego opiekunów.
Maria Beisert, Aleksandra Chodecka, Agnieszka Izdebska, Monika Zielona-Jenek, Katarzyna Pilarczyk, Arman Begoyan
Zakład Seksuologii Społecznej i Klinicznej, Instytut Psychologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Rozwój seksualny dziecka i jego przejawy
Początek rozwoju seksualności człowieka wyznacza moment jego
poczęcia. Głównymi czynnikami biologicznymi determinującymi
seksualność są: wyposażenie genetyczne, czynność hormonalna i budowa
anatomiczna.
Kiedy dziecko – chłopiec albo dziewczynka – przychodzi na świat, jest
gotowe do dalszego rozwoju i poddania się wpływom innych –
pozabiologicznych – komponentów (Rys. 1.).
Zachowania seksualne przejawiane przez dzieci, będące elementem ich naturalnego rozwoju. Przejawy seksualności małych dzieci zostały
zebrane w Tabeli 1.
Rodzaj zachowania
Masturbacja wczesnodziecięca
ASPEKT
FIZYCZNY
Funkcje zachowania
Przykład
autostymulacja obszarów erogennych
dostarczenie przyjemności
zaspokojenie ciekawości
realizacja pozaseksualnych celów (np. zwrócenie uwagi
otoczenia, obniżenia napięcia emocjonalnego)
dotykanie genitaliów
rytmiczne zaciskanie ud
ocieranie się o przedmioty
Zachowania orientacyjne
przyglądanie się genitaliom innych osób,
zadawanie pytań o treści seksualne
zdobycie i weryfikacja informacji
sygnalizowanie potrzeby wsparcia i uspokojenia
funkcja więziotwórcza
przyglądanie się (podglądanie) innym w czasie zabiegów pielęgnacyjnych, w toalecie,
zadawanie pytań: „Skąd się wziąłem?”, „Dlaczego chłopcy mają penisy a dziewczynki nie?”
Zachowania interakcyjne
zabawa o treści seksualnej lub innej
włączająca kontakt i manipulację ciałem
rówieśnika (również nagim)
zdobycie informacji
dostarczenie przyjemności
obniżanie napięcia (odreagowanie) ekspresja emocji
zabawa w „mamę i tatę”
zabawa w „doktora”
wykonywanie rysunków, ulepianek,
układanie wierszyków opowiadań o
treściach seksualnych
ekspresja i zaspokojenie zainteresowania treściami
seksualnymi
testowanie reakcji osób dorosłych
rysowanie postaci nagich (bądź o podkreślonych cechach płciowych)
powtarzanie wulgaryzmów, wierszyków o treści seksualnej
Zachowania twórcze
ASPEKT
INTELEKTUALNY
ASPEKT
EMOCJONALNY
Opis zachowania
Tab. 1. Przejawy seksualności małych dzieci (opracowanie na podst. Obuchowska, Jaczewski, 1982, Beisert, 1991, 2004).
Konteksty rozwoju seksualnego
ASPEKT
SPOŁECZNY
ASPEKT
DUCHOWY
Rys. 1. Determinanty funkcjonowania seksualnego człowieka.
Seksualność nie kształtuje się w próżni. Jest jedną z wielu sfer
funkcjonowania człowieka, które pozostają ze sobą we wzajemnych
zależnościach. Okres dzieciństwa jest bardzo intensywny – dziecko
rozwija się na poziomie fizycznym, a także zdobywa i rozwija różnego
rodzaju kompetencje (poznawcze, społeczne czy emocjonalne). Wyraźnie
dają
się
zaobserwować
ogólne
zmiany
rozwojowe,
jak
i zmiany w obszarze seksualności, które z nich wynikają.
Istotną rolę odgrywają też konteksty rozwoju seksualnego. Uporządkować je możemy zgodnie z propozycją Bronfenbrennera (1987).
Makrosystem – najszerszy kontekst rozwoju. To obowiązujący w danym społeczeństwie w określonym czasie system wartości oraz
norm kulturowych. Dostarcza treści do budowania tożsamości człowieka i determinuje cechy charakterystyczne dla rozmaitych ról
społecznych. Wyznacza zachowania akceptowane w danym kręgu kulturowym, obejmuje obowiązujące prawa, system polityczny czy
obecną gospodarkę.
Egzosystem – reprezentowany przez wszelkie struktury, które nie mają bezpośredniego wpływu na osobę, ale wciąż na nią oddziałują
poprzez te elementy, które są jednostce najbliższe;
Mezosystem – odpowiada interakcjom poszczególnych części mikrosystemu danego dziecka między sobą;
Mikrosystem – najwęższy kontekst. System ten jest tworzony przez najbliższe otoczenie jednostki, z którym ma ona bezpośredni kontakt.
Tu umieścilibyśmy rodzinę dziecka i opiekunów, rówieśników z którymi się dziecko spotyka, czy szkołę do której uczęszcza.
Na podstawie wyżej przedstawionych sposobów ujmowania rozwoju dziecka wyciągnięto wniosek o szczególnej wadze rodziny – jako
mikrosystemu rozwoju – która na dziecko wpływa zarówno bezpośrednio, jak i może modyfikować oddziaływanie mechanizmów mających
miejsce w eko- i makrosystemie. Kontekst rozwoju dziecka może być rozumiany jako interakcje kształtujące jego rozwój seksualny.
Interakcje te można uznać za zdeterminowane tym, jak funkcjonują dorośli. Wraz z zachowaniem dziecka wszystkie te elementy tworzą
warunki do pewnego określonego zauważania zachowań seksualnych dziecka, a zatem podstawy dla podejmowania działań wobec tych
zachowań.
Przegląd dotychczasowych badań
Friedrich, Fisher, Broughton, Houston oraz Shafran (1998) przeprowadzili badanie dotyczące zachowań seksualnych na próbie 1114 dzieci w wieku od 2 do 12 lat. Zachowania były oceniane przez biologiczne bądź przybrane
matki. Próba składała się wyłącznie z dzieci, które nie doświadczyły wykorzystywania seksualnego. Z badań tych wynika (Friedrich i in., 1998), że rozwojowe zachowania seksualne są związane z wiekiem dziecka oraz
obserwowalnością jego zachowań (u młodszych dzieci obserwuje się więcej zachowań, szczyt przypada na 5 r.ż.), z poziomem wykształcenia jego matki (matki z wyższym wykształceniem obserwują więcej zachowań), z
typem seksualności w rodzinie (większa otwartość w tej sferze, skutkuje obserwacją większej liczby zachowań), z poziomem stresu w rodzinie (im wyższy poziom stresu tym więcej ujawnianych zachowań), z przemocą w
rodzinie (więcej ujawnianych zachowań), z liczbą godzin spędzanych przez dziecko tygodniowo w placówce (im więcej godzin tym więcej ujawnianych zachowań).
Dzieci 2–3-letnie
dziewczynki
chłopcy
zabawa w dom z innymi dziećmi
65,3%
59,4%
przytulanie innych dziewczynek/zabieganie o to
49,0%
45,5%
przytulanie dorosłych kobiet/zabieganie o to
49,0%
54,5%
zabawa w doktora/szpital z innymi dziećmi
43,8%
33,3%
przytulanie innych chłopców/zabieganie o to
41,7%
32,4%
okazywanie zainteresowania różnicami budowy anatomicznej
32,0%
35,3%
wchodzenie (próby) do toalety z innymi dziećmi
25,0%
33,3%
całowanie (próby) znajomych dziewczynek
16,3%
26,5%
przytulanie dorosłych mężczyzn/zabieganie o to
17,9%
całowanie (próby) znajomych chłopców
22,4%
17,6%
uczestnictwo w zabawach uznawanych za właściwe dla płci przeciwnej
22,0%
35,3%
Larsson, Svedin (2002) przeprowadzili badania na próbie 185 szwedzkich dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Z badań tych wynika, że rodzice obserwują
więcej zachowań seksualnych w domu niż nauczyciele w przedszkolu. Zróżnicowanie zachowań ze względu na płeć dziecka ujawnia się jedynie w
przedszkolu. Młodsze dzieci eksplorują swoją seksualność w większym stopniu w domu niż w czasie ustrukturyzowanych zajęć w przedszkolu.
Sandnabba, Santtila, Wannäs, Krook (2003) przeprowadzili badania fińskie na próbie 364 dzieci w wieku od 2 do 7 lat. Zachowania dzieci rejestrowali
pracownicy dziennych ośrodków opieki. Z badań tych wynika (Sandnabba i in., 2003), że wiek dziecka wpływa na ogólną liczbę przejawianych
zachowań seksualnych. Płeć nie jest związana z ogólnym wynikiem, ale różnicuje poszczególne kategorie zachowań. Zachowania, których liczba wzrasta
z wiekiem, mają bardziej społeczny charakter u dziewczynek i bardziej eksplorujący charakter u chłopców, co tłumaczone jest tendencją do poszukiwania
informacji.
25,9%
chwytanie penisa w momentach ekscytacji, lęku, zmęczenia
20,6%
Na podstawie przedstawionych badań można określić następujące korelaty dziecięcych zachowań seksualnych:
Tabela 2. Najczęstsze zarejestrowane wśród dzieci zachowania (Sandnabba i in., 2003).
→ Cechy dziecka: wiek, płeć, kompetencje społeczne i emocjonalne;
→ Sytuacja życiowa dziecka: natężenie występowania stresorów (m.in. separacja z opiekunem, narodziny młodszego rodzeństwa, przeprowadzka, rozstanie/rozwód rodziców), przemoc w rodzinie, doświadczenie wykorzystania
seksualnego;
→ Właściwości rodziny: struktura np. liczba rodzeństwa, wykształcenie rodziców, postawa rodziców wobec seksualności: wspólnego spania i kąpania się, nagości w rodzinie, kontaktu dziecka z materiałami o treści erotycznej/
pornograficznej, zainteresowań dziecka seksualnością i jego zachowań seksualnych
Badania własne
Narzędzia badawcze
Wykorzystano następujące narzędzie badawcze:
Inwentarz Zachowań Seksualnych Dziecka – stworzony na bazie 38
pozycji testowych pochodzących z CSBI Friedricha i rozszerzony o
dodatkowe pozycje testowe opisujące różnorodne zachowania dzieci
związane z ich płciowością i seksualnością przez Marię Beisert,
Aleksandrę Chodecką i Monikę Zieloną-Jenek;
Procedura badawcza
Tab. 3. Częstotliwość zachowań
(Źródło: opracowanie własne).
seksualnych
dziecka
Tab. 4. Liczba i rodzaj kategorii zachowań seksualnych (Źródło: opracowanie własne).
Inwentarz Zachowań
Seksualnych –
obserwacje matki
Inwentarz Zachowań
Seksualnych –
obserwacje ojca
Zachowania seksualne
dziecka
Ważne
98
98
Brak danych
0
0
Średnia
8,39
6,36
Dominanta
0
0
Odchylenie standardowe
8,35
6,43
Minimum
0
0
Maximum
36
26
N
Rodzice
Minimum
Maximum
Dominanta
Średnia
Odchylenie
standardowe
Test istotności
różnic
Liczba kategorii
zachowań
matka
0
5
3
2,49
1,25
ojciec
0
5
3
2,12
1,4
t = 2,46; df =
73 ; p = 0,016
Zachowania
autoerotyczne
matka
0
15
0
2,07
2,7
ojciec
0
10
0
1,53
2,18
Zachowanie
orientacyjne
matka
0
22
0
5,12
5,54
ojciec
0
16
0
3,69
3,71
Zachowania
interakcyjne
matka
0
5
0
0,61
1,1
ojciec
0
4
0
0,43
0,89
matka
0
3
0
0,4
0,35
ojciec
0
1
0
0,01
0,12
matka
0
6
1
1,5
1,44
ojciec
0
9
0
1,57
1,95
t = 2,18; df =
73 ; p = 0,033
Przedstawione wyniki stanowią część szerszych badań realizowanych
w ZSSiK IP UAM w Poznaniu od 2013 r. Procedura badania
rozpoczynała się od kontaktu z przedszkolami, w których uzyskiwana
była zgoda dyrekcji na przeprowadzenie badań wśród rodziców i
nauczycielek przedszkolnych. Placówki te znajdowały się na terenie
województw wielkopolskiego, lubuskiego, zachodniopomorskiego
oraz kujawsko-pomorskiego. Część dzieci została zbadana dzięki
możliwości alternatywnego rekrutowania rodzin do badań, za pomocą
metody „kuli śnieżnej”. Do badań zaproszono rodziców dzieci, którzy:
a) mają dziecko które ukończyło 3 rok życia, ale nie ma jeszcze 4 lat;
b) sprawują bezpośrednią, codzienną opiekę nad swoim dzieckiem od
co najmniej roku;
c) oboje na co dzień mieszkają z dzieckiem;
d) dziecko nie cierpi z powodu znaczącego, stałego zaburzenia
rozwoju lub choroby somatycznej, które mocno odróżniają jego
funkcjonowanie od innych dzieci.
Matki trzylatków dostrzegają większą liczbę pojawiających się u ich dzieci kategorii zachowań seksualnych (średnio 2,49 kategorii w
przypadku matek i 2,12 w przypadku ojców). Najczęściej dostrzegane są takie formy ekspresji seksualnej, które zaliczane są do kategorii
zachowań orientacyjnych (średnio 5,12 w przypadku matek, 3,69 w przypadku ojców). Najrzadziej rodzice widzą u swoich dzieci
zachowania twórcze (średnio 0,4 zachowania opisanego przez matki i 0,01 przez ojców) oraz interakcyjne (średnio 0,61 zachowania
zaobserwowanego przez matki i 0,43 przez ojców).
Analizie poddano materiały dotyczące 98 trzyletnich dzieci – w tym
58 dziewczynek (59,18%) i 40 chłopców (49,82%). Zgromadzone
dane pochodzą od matek i ojców dzieci.
Wnioski
Grupa badawcza
Wyniki
Matki zauważają średnio 8,39 zachowania seksualnego, podczas gdy
ojcowie 6,36. Połowa rodziców (bez względu na płeć) zauważa 5
zachowań lub mniej, a druga połowa 5 zachowań lub więcej.
Zdecydowana większość badanych zaobserwowała u swoich dzieci co
najmniej jedno zachowanie seksualne (87,7% badanych matek oraz
78,57% badanych ojców).
Test istotności różnic
t = 3,05; df = 97; p = 0,003
Zachowania twórcze
Zachowania inne
t = 2,71; df =
73 ; p = 0,08
t = 1,29; df =
73 ; p = 0,202
t = 0,63; df =
73 ; p = 0,531
t = -0,33; df =
73 ; p = 0,744
Rodzice trzylatków w Polsce dostrzegają mniej zachowań seksualnych niż miało to miejsce w innych badaniach zagranicznych dotyczących
tej grupy dzieci (Friedrich i in., 2012). Pewną innowacją w prowadzonych badaniach jest sprawdzanie percepcji ojców dzieci. Okazuje się, że
matki w Polsce w ogóle dostrzegają więcej form ekspresji seksualnej u swoich dzieci niż ojcowie. Matki obserwują istotnie większą ilość
zachowań w dwóch kategoriach zachowań seksualnych dziecka, to jest w przypadku zachowań autoerotycznych oraz orientacyjnych.
Konieczne jest kontynuowanie zaprezentowanych badań, a także zebranie danych na temat starszych dzieci, co umożliwi pełne
scharakteryzowanie ekspresji seksualnej dzieci w Polsce.