FIZJOKRATYZM - SÅ?ownik historii doktryn politycznych

FIZJOKRATYZM
WYBRANA LITERATURA
F. Gabryl Polska filozofia religijna, t. 1, Warszawa 1913; M. Król, W. Karpiński Od
Mochnackiego do Piłsudskiego, Warszawa 1997; Polska filozofia narodowa, pr. zbiorowa,
wyd. i przedm. M. Straszewskiego, Kraków 1921; S. Garfein-Garski Zagadnienie polskiej filozofii narodowej. Polska myśl filozoficzna i społeczna, red. A. Walicki, t. 1, Warszawa
1973; Zarys dziejów filozofii polskiej, red. A. Walicki, Warszawa 1983.
W. B.
FIZJOKRATYZM (od gr. fysis — natura, krátos — władza) — francuska
szkoła ekonomiczna powstała w XVIII w. F. narodził sie˛ jako swoista reakcja
na →merkantylizm i koncepcje jego przedstawicieli. Za twórce˛ i inicjatora
tego kierunku uchodzi →F. Quesnay, współautor →Wielkiej Encyklopedii,
autor dzieła Tableau Economique. Do jego uczniów i przedstawicieli f. należeli: V. de Mirabeau st., →P.P. Le Mercier de la Rivière, S. Du Pont de Nemours, G. Le Trosne, N. Baudeau, A.R.J. Turgot, a po cze˛ści →E. Condillac.
Koncepcja fizjokratów osnuta jest wokół trzech podstawowych wa˛tków:
porza˛dku naturalnego, czystego dochodu i obiegu dóbr.
Porza˛dek naturalny jest w wydaniu fizjokratycznym przeciwieństwem
każdego ustroju sztucznego, stworzonego przez człowieka, zatem także
ustroju opartego na →umowie społecznej. Jest to porza˛dek ustanowiony
przez Boga, stanowia˛cy racjonalna˛ oczywistość, a wie˛c poznawalny intuicyjnie przez każdego człowieka stoja˛cego na odpowiednim poziomie rozwoju
umysłowego. Wynika z tego akceptacja społeczna dla ustroju opartego na
tym porza˛dku — bez konieczności uciekania sie˛ do przymusu. Podstawami
tego ustroju były →wolność i →własność, stanowia˛ce zarazem gwarancje˛
harmonijnego i niemal automatycznego działania ustroju.
→Społeczeństwo w uje˛ciu fizjokratów jest suma˛ jednostek osia˛gaja˛cych
pełna˛ korzyść, a tym samym maksymalizuja˛cych zaspokojenie potrzeb całego społeczeństwa. Toteż hasło →leseferyzmu należało do programowych
założeń fizjokratów. Kluczowym problemem dla nich stała sie˛ sprawa dochodu społecznego, pojmowanego jako suma dóbr. W sposób radykalny
stane˛li oni na gruncie wyła˛cznej produkcyjności ziemi, przynosza˛cej dochód
czysty w przeciwieństwie do handlu i przemysłu. Było to stanowisko wyrażaja˛ce ekstremalny sprzeciw wobec merkantylizmu, ale jednocześnie było
najsłabszym punktem f.
Z takiego uje˛cia wynikał podział społeczeństwa na trzy klasy: 1) produkcyjna˛, czyli rolników; 2) właścicieli, do której zaliczono zarówno właścicieli
ziemi, jak i wszystkich sprawuja˛cych władze˛; 3) klase˛ „jałowa˛” (Quesnay)
lub „opłacana˛” (Turgot), obejmuja˛ca˛ handel, przemysł, zawody wolne
i służbe˛ domowa˛. W ramach tych trzech klas dokonywał sie˛ obieg dóbr
(schemat Quesnaya). Klasa rolników wytwarzała dochód społeczny, klasa
właścicieli pobierała opłaty od rolników z tytułu własności i jako klasa do189
FIZJOKRATYZM
konuja˛ca „nakładów pierwiastkowych” (utrzymanie budynków, dróg, melioracja etc.), a klasa jałowa przetwarzała wytworzone dobra, pobieraja˛c za
to wynagrodzenie i jednocześnie uzupełniaja˛c społeczny podział pracy. Ta
cze˛ść koncepcji fizjokratów wyraźnie odzwierciedlała podział społeczeństwa ówczesnej Francji, staraja˛c sie˛ go nie burzyć, ale też wskazywała na
kryterium owego podziału, a wie˛c na własność prywatna˛. Obieg dóbr pokazywał również, że dochód właścicieli jest wynikiem nie tylko działania natury, ale też zainwestowanego kapitału (nakłady pierwiastkowe) przynosza˛cego dochody na równi z ziemia˛.
Rozwinie˛ciem tego rozumowania, a zarazem jego konsekwencja˛, była
koncepcja jedynego podatku. Podatek ten miał być pobierany wyła˛cznie od
dochodu czystego, którym rozporza˛dzała klasa właścicieli, i to ona miała
ponosić ów cie˛żar. Jego wysokość określali fizjokraci w skali 30–33,3% dochodu czystego. W ten sposób →państwo miało sie˛ opierać na jednym podatku, w prostej formie, pobieranym wprost od źródła, co miało prowadzić
jednocześnie do oszcze˛dności administracyjnych, unikania przerzuceń podatkowych i likwidacji podatków pośrednich. Rozważaja˛c zagadnienie
handlu, choć miał to być jedynie obrót istnieja˛cymi już dobrami, fizjokraci
stali na stanowisku, że musi istnieć pełna wolność handlu wewne˛trznego
i zewne˛trznego bez protekcjonizmu celnego, prowadza˛ca do cen korzystnych dla wszystkich, a wie˛c zbliżona do dzisiejszej ceny równowagi.
Jeżeli chodzi o przekonania polityczne fizjokratów, to można dostrzec
pewna˛ rozbieżność pomie˛dzy ich zapatrywaniami na wolność gospodarcza˛
jako tkwia˛ca˛ korzeniami w porza˛dku naturalnym i na zawe˛żenie funkcji
państwa a ich postulatami ustrojowymi. Z jednej strony stali oni bowiem na
stanowisku uproszczenia i ograniczenia prawodawstwa do niezbe˛dnego
minimum oraz tworzenia nowych praw zgodnie z prawami natury, z drugiej jednak strony hołdowali wszelkiej społecznej hierarchii, protestuja˛c
przeciw próbom atakowania szlachty i →monarchii. Analizuja˛c problemy
monarchii, byli zdecydowanymi zwolennikami monarchii absolutnej
(→absolutyzm) i dziedzicznej. Krytykowali →podział władz, nie unikaja˛c
pisania o władzy zwierzchniej monarchy jako o →despotyzmie (Du Pont de
Nemours). Istniała jednak dość zasadnicza różnica w postrzeganiu absolutyzmu mie˛dzy oficjalna˛ jego doktryna˛ a zapatrywaniami fizjokratów. Monarche˛ uważali za strażnika porza˛dku naturalnego i zarazem jego najwyższe ogniwo polityczne. W ich rozumieniu despotyzm nie był wie˛c forma˛
→tyranii, lecz despotyzmem porza˛dku naturalnego, znajduja˛cego wyraz
właśnie w ustroju monarchii absolutnej. Dlatego w ich koncepcji funkcje
państwa zostały zredukowane do strzeżenia porza˛dku naturalnego, szerzenia nauki i oświaty oraz prowadzenia robót publicznych. Tak pojmowany
„absolutyzm” był wie˛c w istocie jego przeciwieństwem, i to przeciwieństwem o profilu leseferystycznym i liberalnym.
190
FIZJOKRATYZM
Bez wzgle˛du na wewne˛trzne sprzeczności f. i jego specyficzny
→idealizm był on →doktryna˛ ekonomiczna˛ o niezwykle istotnych konsekwencjach gospodarczych i politycznych. W historii myśli ekonomicznej
i politycznej należy on do okresu przejściowego mie˛dzy →feudalizmem
i →kapitalizmem. F. stanowił, a raczej miał stanowić, ogniwo pośrednie,
chronia˛ce forme˛ starego porza˛dku, ale zarazem wypełniaja˛ce ja˛ treścia˛ kapitalistyczna˛. Z punktu widzenia politycznego f. był szkoła˛ pragna˛ca˛ reformować państwo poprzez jego gospodarke˛, bez naruszania samego systemu
władzy. Było to ponieka˛d i siła˛, i podstawowa˛ słabościa˛ f. z racji poste˛puja˛cej degeneracji ustroju absolutystycznego, która wyrażała sie˛ m.in. głe˛boka˛
nieche˛cia˛ do wprowadzenia jakichkolwiek reform. Z punktu widzenia historii idei była to szkoła wyróżniaja˛ca sie˛ rzadko spotykana˛ w owym czasie
spójnościa˛ pogla˛dów, nowoczesna˛ metodologia˛ badania zjawisk i wie˛zia˛
mie˛dzy światopogla˛dem jej przedstawicieli a teoria˛ i działaniem. O znaczeniu tej szkoły przesa˛dzał też fakt znacznego jej wpływu na niektóre kraje
niemieckie, Anglie˛, Włochy i Polske˛.
FIZJOKRATYZM POLSKI
F. stał sie˛ doktryna˛ ekonomiczno-polityczna˛ najbardziej rozpowszechniona˛ w Polsce doby wielkich reform. Osia˛gna˛ł popularność w bardzo krótkim czasie od daty swych narodzin, a skutki wywierał po czasy, kiedy Polska jako państwo przestała istnieć. Kontakty naukowe mie˛dzy fizjokratami
francuskimi i polskimi były bliskie, nie ograniczały sie˛ tylko do wymiany
korespondencji naukowej: Polske˛ odwiedzili N. Baudeau i S. Du Pont de
Nemours. Do najwybitniejszych polskich przedstawicieli f. należeli: A. Popławski, →H. Stroynowski, →W. Stroynowski, J. Chreptowicz, J. Dembowski, J. Pawlikowski, →S. Staszic i w cze˛ści swych pogla˛dów →H. Kołła˛taj.
Myśl ekonomiczno-polityczna f. polskiego nie jest w pełni oryginalna,
lecz w znacznej mierze stanowi próbe˛ przystosowania idei francuskich do
realiów gospodarki polskiej. Jest to źródłem zarówno jej specyfiki, jak
i pewnych jej ograniczeń. Istnienie gospodarki folwarcznej opartej na
pańszczyźnie, wa˛tłe uprzemysłowienie przy jednoczesnym braku wolności
chłopa oraz słabości mieszczaństwa stawiały przed fizjokratami polskimi
zgoła inne problemy i zmuszały do szukania innych niż francuskie rozwia˛zań.
Kwestie˛ wolności chłopów fizjokraci polscy zaliczali do problemów
pierwszoplanowych, be˛da˛c przekonani, że niewola jest przyczyna˛ ne˛dzy.
Za wolnościa˛ chłopa przemawiały też argumenty polityczne. Do pierwszych, tj. ekonomicznych, należała rachuba na wzrost uprzemysłowienia
i zwie˛kszenie liczby ra˛k do pracy w manufakturach. Do drugich, politycznych, należał le˛k przed kolejnymi buntami chłopskimi, które mogły przerodzić sie˛ w rewolucje˛, a także konieczność zwie˛kszenia liczebności sił militar191
FIZJOKRATYZM
nych państwa. Postulat wolności osobistej chłopa był w piśmiennictwie fizjokratów polskich przedstawiany dość powszechnie i na ogół jednolicie, co
wskazywało, że wolność ta była warunkiem koniecznym zmiany profilu
społecznego i gospodarki rolnej.
O ile sprawa wolności chłopa nie budziła wśród fizjokratów wie˛kszych
kontrowersji, o tyle sprawa własności ziemi i ewentualnego uwłaszczenia
chłopów nosiła znamiona uje˛ć kompromisowych i niepełnych. Uwikłanie
w istnieja˛ce warunki własnościowe i w ideologie˛ feudalna˛ powodowało, że
postulat uwłaszczenia wyrażano nadzwyczaj ostrożnie. Wysuwano go przeważnie w kontekście stwierdzeń o konieczności prawnego zapewnienia
„wolności osoby rolnika i własności gruntowej dziedzica” (Kołła˛taj). Wysuwano też teze˛, że główna˛ przyczyna˛ niskiego poziomu gospodarowania
przez chłopów jest brak czasu, gdyż „czas wszystek przejmuja˛ dla siebie panowie” (J. Pawlikowski), a wie˛c byłoby lepiej, gdyby chłopi mieli mniej
gruntu, a wie˛cej czasu dzie˛ki osobistej wolności. Stosuja˛c koncepcje francuskie do warunków polskich, rodzimi fizjokraci nie zgadzali sie˛ mie˛dzy soba˛
w sprawie tego, kto jest rolnikiem: cze˛ść z nich wskazywała na chłopskiego
dzierżawce˛ maja˛tku szlacheckiego, a cze˛ść dopatrywała sie˛ podstawowego
ogniwa rolniczego w jednowioskowym gospodarstwie szlacheckim. Ci
ostatni dostrzegali wie˛kszy sens w tworzeniu wielkiej uprawy kapitalistycznej i znoszeniu drobnych gospodarstw chłopskich.
Wie˛ksza zgoda panowała w sprawie konieczności rozwoju przemysłu na
ziemiach polskich jako niezbe˛dnego warunku unowocześnienia rolnictwa
i stworzenia rynku zarówno dla towarów przemysłowych, jak i dla produkcji rolnej. Dawało tu znać o sobie swoiste dla fizjokratów pojmowanie
akcesoryjności przemysłu wobec produkcji rolnej. Złożonym zagadnieniem,
wywołuja˛cym podziały, była kwestia protekcjonizmu państwa i stosunku
do wolności gospodarczej. Wie˛kszość fizjokratów była przeciwna protekcjonizmowi, dopuszczała go w minimalnych rozmiarach (A. Popławski) lub
wyła˛cznie w sferze rolnictwa (H. Stroynowski, J. Dembowski) jako siłe˛ nape˛dowa˛ przemysłu. Wie˛kszość opowiadała sie˛ za pełna˛ wolnościa˛ gospodarcza˛, zwłaszcza w przemyśle i handlu, i za całkowitym zniesieniem ceł
(J. Dembowski, W. Stroynowski).
Ocena f. polskiego jest złożona. Na tle pierwowzoru francuskiego rysuje
sie˛ on jako znacznie mniej radykalny i nie pozbawiony swoistej kompromisowości. Był on jednak zdecydowanie antyfeudalny; jego przedstawiciele
kwestionowali wie˛kszość elementów składowych ówczesnego ustroju społeczno-ekonomicznego. Nie było w nim akcentów o charakterze wykrystalizowanej doktryny politycznej, ale też kwestionowanie ustroju społecznego,
przede wszystkim w aspekcie wolności osobistej i gospodarczej, było postulatem par excellence politycznym. Wraz z innymi przedstawicielami →oświecenia (cze˛sto o odmiennych pogla˛dach ekonomicznych) fizjokraci tworzyli
klimat przemiany umysłowej, niezbe˛dny do przeprowadzenia reformy
192
FORSET EDWARD
ustroju państwa. Znamienna˛ i chyba charakterystyczna˛ cecha˛ tej wersji f.
był zróżnicowany skład socjalny jego przedstawicieli: obejmował szlachte˛,
ludzi nauki, mieszczan, a nawet niektórych reprezentanów arystokracji.
Wyraźnie wskazywało to, że kapitalistyczny sposób myślenia o produkcji
i stosunkach własności torował sobie droge˛. Decydowało to o pozycji polskiego f. w ówczesnej Europie: wtórnej w stosunku do f. francuskiego, ale
niezwykle silnej na tle pozostałych państw.
WYBRANA LITERATURA
M. Blaug Teoria ekonomii. Uje˛cie retrospektywne, Warszawa 1994; E. Gide, Ch. Rist
Historia doktryn ekonomicznych, t. I–II, Warszawa 1920; E. Lipiński Historia polskiej myśli
społeczno-ekonomicznej do końca XVIII wieku, Wrocław 1975; idem, Historia powszechnej
myśli ekonomicznej do roku 1870, Warszawa 1981; idem, Studia nad historia˛ polskiej myśli
ekonomicznej, Warszawa 1956; K. Opałek Prawo natury u polskich fizjokratów, Warszawa
1953; F. Quesnay Pisma wybrane, Warszawa 1928; W. Stankiewicz Fizjokratyzm, Warszawa 1977; E. Taylor Historia rozwoju ekonomiki, Lublin 1991; A.R.J. Turgot O tworzeniu
i podziale bogactw, Warszawa 1927.
M. J.
FORSET Edward, angielski myśliciel polityczny. Ur. ok. 1553 r., zm.
w 1630 r. Niektórzy badacze uznaja˛ go za najbardziej oryginalnego — obok
→T. Hobbesa — filozofa politycznego tworza˛cego w Anglii w pierwszej połowie XVII w. Najpierw, aż do 1581 r., F. pisywał komedie w je˛zyku łacińskim (np. Pedantius). Porzuciwszy te˛ forme˛ twórczości i nabywszy dobra
lenne w Tyburn, stał sie˛ aktywnym uczestnikiem życia politycznego za czasów Elżbiety I. Jako se˛dzia pokoju został wła˛czony w proces dochodzenia
w sprawie tzw. spisku prochowego. W 1606 r., wybrano go w okre˛gu Wells
(Somersetshire) do Izby Gmin. W naste˛pnych latach (1612–1614) pisał swa˛
główna˛ prace˛: A Defence Of The Right Of Kings. Zawarł w niej argumenty
skierowane przeciwko tezie jezuity Roberta Parsonsa, jakoby papież miał
uprawnienie do detronizacji heretyckich władców. Prace˛ te˛ F. opublikował
dopiero w 1624 r. i dedykował ja˛ królowi →Jakubowi I.
WAŻNIEJSZE PRACE
A Comparative Discourse Of The Bodies Natural And Politique. Wherein at of the principles of Nature, is set forth the true forme of a Commonweale, with the duties of Subjects and
the right of the Soueraigne, London 1606; A Defence Of The Right Of Kings. Wherein The
Power Of the Papacie over Princes is refuted; and the Oath of Alleageance iustified, London
1624.
F., przywołuja˛c dominuja˛ca˛ w wiekach średnich koncepcje˛ ładu politycznego, którego harmonia stanowi odbicie Boskiego porza˛dku stworzenia,
193