Tom 16 pełny tekst - SKNG UŚ

Transkrypt

STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW
UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI
Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI
NA ŚRODOWISKO
Tom 16
Pod redakcją
Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały
SOSNOWIEC 2015
Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 84
RADA REDAKCYJNA
Mariusz RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – przewodniczący
Robert MACHOWSKI (Uniwersytet Śląski, Katowice) – zastępca przewodniczącego
Członkowie
Victoria BABICHEVA (Instytut Skorupy Ziemskiej SO RAN, Irkuck) – redaktor językowy
Marta CHMIELEWSKA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor statystyczny
Andrzej JAGUŚ (ATH, Bielsko-Biała) – redaktor tematyczny
Robert KRZYSZTOFIK (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny
Łukasz MICHNA (Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego, Katowice)
Tadeusz MOLENDA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny
Martyna A. RZĘTAŁA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny
Jan M. WAGA (Uniwersytet Śląski, Katowice) – redaktor tematyczny
RECENZENCI:
Marta CHMIELEWSKA, Agnieszka CZAJKA, Bogdan GĄDEK,
Adam HIBSZER, Robert MACHOWSKI, Ireneusz MALIK,
Urszula MYGA-PIĄTEK, Magdalena OPAŁA, Jerzy RUNGE, Tadeusz SZCZYPEK
Fotografie na okładce (M. Rzętała):
1. San Francisco – widok z Twin Peaks
2. Budapeszt – widok z Góry Gellerta
3. Reykjavik – widok z centrum miasta w kierunku północno-zachodnim
Copyright © 2015 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
Wydawca:
Wydział Nauk o Ziemi UŚ
ul. Będzińska 60
41-200 Sosnowiec
Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ
ul. Będzińska 60
41-200 Sosnowiec
Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków
Wydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ w Sosnowcu.
ISSN 1895-6785
ISSN 1895-6777
Druk i oprawa:
EXPOL P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawna
ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek
Nakład 200 egz.
Spis treści
str.
WPROWADZENIE ..........................................................................................................................
5
ARTYKUŁY I KOMUNIKATY
Jakub CZAJA: Zagrożenie powodziowe terenów miasta i gminy Czechowice-Dziedzice (Kotlina Oświęcimska) ..
Hanna DOROZ: Funkcja użytkowa koni na Górnym Śląsku – dawniej i dziś .......................................................
Daniel GAWIOR, Paweł RUTKIEWICZ, Małgorzata WISTUBA, Ireneusz MALIK: Możliwość wykorzystania
osadów dolin rzek górskich w rekonstrukcjach paleogeograficznych – przykład z Beskidu Śląskiego .............
Dawid KORBELLA: Zmienność liczby dni charakterystycznych termicznie oraz zmiany w lokalnej bodźcowości
klimatu w wieloleciu 1970-2014 na przykładzie Łeby oraz Siedlec ...................................................................
Michał MICHALAK: Zastosowanie krzywej koncentracji Lorenza w geografii – uwagi metodyczne .................
Anna OCIEPKA: Starzenie się społeczeństwa w Polsce a sektor usług turystycznych ....................................
Вадим А. ПЕЛЛИНЕН, Оксана А. МАЗАЕВА, Юлия С. ТАРАСОВА: Особенности развития оврагов
на участке “Молодежный” (Иркутское водохранилище) ...............................................................................
Paweł RUTKIEWICZ, Daniel GAWIOR: Górnictwo kruszcowe jako czynnik kształtujący krajobraz
w rezerwacie Segiet (Wyżyna Śląska) na podstawie danych lidarowych ...........................................................
9
21
30
40
54
61
72
80
PRELEKCJE
Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Gibraltar jako atrakcja turystyczna ................................................
89
SESJE TERENOWE
Wojciech KOMAN: Zabrze poligonem geograficznych zajęć terenowych ................................................................. 97
SPRAWOZDANIA
Sara FOIT, Arkadiusz PIWOWARCZYK, Katarzyna STACHNIAK, Marta WIDERA: Sprawozdanie z „Warsztatów
metod badań śniegu, lodu i termiki wody w środowisku wysokogórskim i polarnym” ....................................... 107
Karolina JANECKA: European Dendroecological Fieldweek 2014 –
sprawozdanie z warsztatów dendroekologicznych ............................................................................................ 111
Łukasz MICHNA: Sprawozdanie z działalności
Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 2013-2015 ............................... 117
Spis treści poprzednich tomów czasopisma
pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ......................................................................... 121
Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji
w czasopiśmie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ............................................... 135
Wprowadzenie
Czasopismo pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publikacją
redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Są w nim
zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących
w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy tematyczne:
artykuły i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje (stanowiące skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje terenowe (służące upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawozdania podejmujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów
Uniwersytetu Śląskiego.
Szesnasty tom czasopisma pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko”
jest następnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymi przez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przekazania kilku uwag na temat
historii koła. W 2015 roku minęło 41 lat od ukonstytuowania się w ówczesnym Instytucie
Geografii, Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Od tego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przy tym na
trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów, jak i środowisku akademickim Uniwersytetu Śląskiego.
Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywność
naukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polu
nauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finansowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyć
coraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje możliwość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publikacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidą
SKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskie
uzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tych
chociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególnie
promowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwem
tego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym,
które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geografii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim
charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przez
Koło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych, jak
i zagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaangażowanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzyna5
rodowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademickie tj. „International Students Research Conference” – Ukraina; konferencje Europejskiego
Stowarzyszenia Młodych Geografów EGEA – Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów,
Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia), Berlin, Baarlo (Holandia) i ostatnio
Milopotamos w Grecji oraz Moskwa. Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygodniowych obozów naukowo-badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Danii, Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe i sprawozdania publikowane w czasopismach.
W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licznych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, Pojezierze
Mazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy,
Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibie
WNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych „Balów Geografa”, spotkań andrzejkowych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tego
typu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzi
geografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ograniczającej się do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecznym jest kluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska,
jego poszczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie
tego typu spotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpionego nauczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji administracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek
o charakterze usługowym np. firm turystycznych.
Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nie
tylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiło
źródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tym
samym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realizację własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przez
SKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowego
geografów i konsolidację środowiska akademickiego.
Prezes SKNG UŚ
Łukasz Michna
Opiekun naukowy SKNG UŚ
Mariusz Rzętała
ARTYKUŁY I KOMUNIKATY
Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO
Machowski R., Rzętała M. A., (red.).
Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2015.
Tom 16
9-20
Jakub CZAJA
Studenckie Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
ZAGROŻENIE POWODZIOWE TERENÓW
MIASTA I GMINY CZECHOWICE-DZIEDZICE
(KOTLINA OŚWIĘCIMSKA)
WSTĘP
Tereny zabudowane, narażone na niebezpieczeństwo podtopień i powodzi są obszarami, na których bardzo często zachodzi kolizja między ochroną przeciwpowodziową, ochroną
środowiska przyrodniczego i zagospodarowaniem przestrzennym. Największe straty, zarówno
gospodarcze, jak i społeczne, wywołują katastrofalne powodzie o zasięgu regionalnym, szczególnie niebezpieczne w terenach górskich i pogórskich. Są to głównie powodzie opadowe,
występujące niemal corocznie w okresie od maja do września.
Analizując zagrożenie powodziowe miasta i gminy Czechowice-Dziedzice zwrócono
uwagę na jej specyficzne uwarunkowania klimatyczne (wysokość opadów), fizjograficzne
(głównie budowę geologiczną i rzeźbę terenu) oraz pokrycie i zagospodarowanie terenu: quasi-naturalne i pozostające pod wpływem gospodarczej działalności człowieka, czyli antropogeniczne. Aby uniknąć wielokrotnych powtórzeń w tekście opracowania obszar miasta i gminy Czechowice-Dziedzice będzie określany jako Czechowice-Dziedzice.
METODYKA BADAŃ
Aby ocenić zagrożenie powodziowe terenów miasta i gminy Czechowice-Dziedzice
przeprowadzono w maju i czerwcu 2014 roku szczegółowe badania terenowe i prace kameralne. W ramach prac terenowych wykonano:
1. pomiary szerokości koryt cieków w wybranych profilach, ze szczególnym uwzględnieniem zwężeń oraz istniejących budowli inżynierskich: mosty i przepusty drogowe;
2. pomiary spadku zwierciadła wody w ciekach w rejonach zwężeń i przepustów mostowych.
Pomiary wykonano dalmierzem laserowym, odczytując różnice wysokości z łat geodezyjnych, na odcinkach około 50 m;
3. identyfikację zabudowy hydrotechnicznej (rowy, kanały, groble, wały przeciwpowodziowe, tamy podłużne, ostrogi, żłoby kamienne, biologiczne umocnienia brzegów, techniczna
zabudowa brzegów koryt, korekcja progowa, jazy, śluzy i zbiorniki wodne);
4. dokumentację fotograficzną.
W ramach prac kameralnych wyznaczono działy wodne powierzchniowej sieci rzecznej i obliczono powierzchnie zlewni (przebieg działów wodnych weryfikowano w czasie
9
Tom 16
9-20
kartowania terenowego), a także powierzchnie drenowane przez sieć kanalizacji deszczowej
w oparciu o udostępnione przez gminę materiały (Inwentaryzacja...2010, Koncepcja..., 2010).
CHARAKTERYSTYKA FIZJOGRAFICZNA CZECHOWIC-DZIEDZIC
Według podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne opracowanego przez
J. Kondrackiego (1998) Czechowice-Dziedzice położone są na obszarze północnego Podkarpacia w mezoregionie Kotlina Oświęcimska. Od zachodu Kotlina Oświęcimska sąsiaduje
z Kotliną Ostrawską, a od wschodu z Bramą Krakowską. Północna część opisywanego obszaru
ma charakter płaskiej równiny. Średnia wysokość tego obszaru wynosi około 250 m n.p.m.,
a deniwelacje terenu są niewielkie. W części południowej Czechowic-Dziedzic rzeźba terenu
jest bardziej zróżnicowana, a maksymalne wysokości przekraczają 300 m n.p.m. Większe są
również deniwelacje terenu, które sięgają kilkudziesięciu metrów. Powierzchnia w tej części
opisywanego obszaru rozcięta jest licznymi płytkimi dolinami o charakterze wciosowym (rys. 1).
Pod względem budowy geologicznej Czechowice-Dziedzice znajdują się w obrębie
jednostki należącej do regionu platformy paleozoicznej, struktury śląsko-morawskiej, w niecce górnośląskiej. W podłożu zalegają skały górnego karbonu zawierające pokłady węgla. Są
one eksploatowane przez kopalnię „Silesia”. Skały niecki górnośląskiej zanurzają się na południu pod osady zapadliska przedkarpackiego i strukturę płaszczowinową Karpat Zewnętrznych. W północnej części Czechowic-Dziedzic osady górnego karbonu przykryte są warstwą
osadów mioceńskich o miąższości od 100 do 430 m. Bezpośrednio na osadach miocenu
zalegają utwory czwartorzędowe reprezentowane przez plejstoceńskie gliny zwałowe, silnie
zapiaszczone, a czasami margliste. Terasę akumulacyjną budują mady, piaski i żwiry, pokryte
lessami i zapiaszczonymi glinami lessowymi. Utwory holocenu to rzeczne osady piaszczyste,
piaszczysto-mułkowe oraz mułkowo-ilaste. Miąższość tych osadów jest zmienna i wynosi od
2 do 70 m (Więcławik, 1991).
Słabo przepuszczalne podłoże oraz równinny charakter północnej i środkowej części
Czechowic-Dziedzic wpływają niekorzystnie na warunki infiltracji (wsiąkanie) wody w podłoże, zaś ułatwiają spływ powierzchniowy.
Według klasyfikacji klimatycznej opracowanej przez T. Niedźwiedzia i B. Obrębską-Starklową (1991) obszar miasta i gminy Czechowice-Dziedzice znajduje się w obrębie
regionu klimatycznego Pogórza Karpackiego oraz kotlin podgórskich. Region ten posiada
klimat umiarkowanie ciepły. Charakteryzuje się średnią roczną temperaturą powietrza około
7-8oC, a także sumą opadów średnich rocznych dochodzącą do 700-900 mm. Klimat kotlin
podgórskich, właściwy dla opisywanego obszaru, charakteryzuje się cieplejszym i dłuższym
latem. Zima na tym obszarze, w porównaniu z innymi regionami kraju, jest znacznie łagodniejsza. Średnia roczna temperatura wynosi ponad 8oC, a roczne amplitudy temperatur
wynoszą dla tego obszaru od 20oC do 22oC. Lipiec jest najcieplejszym miesiącem, odnotowuje się wtedy średnie miesięczne temperatury na poziomie 17-18oC. Najchłodniejszym
miesiącem jest styczeń, którego średnia temperatura wynosi -3oC. Na przestrzeni roku odnotowuje się od 90 do 100 dni z temperaturą poniżej 0oC. Pokrywa śnieżna zalega na tym obszarze przez około 70 dni, a okres wegetacyjny przekracza 220 dni.
10
Tom 16
9-20
Rys. 1. Położenie obszaru badań:
1 – granice miasta i gminy Czechowice-Dziedzice, 2 – działy wodne, 3 – cieki i zbiorniki wodne, 4 – tereny zurbanizowane, odwadniane siecią kanalizacji burzowej, 5 – tereny zalane w czasie powodzi w maju i czerwcu 2010 roku.
Fig 1. Location of study area:
1 – boundaries of Czechowice-Dziedzice town and municipality, 2 – watersheds, 3 – streams and water reservoirs,
4 – urbanized terrains, drained by network of storm water sewer system, 5 – terrains flooded during floods in May
and June 2010 year.
Wymienione cechy klimatu tego regionu są zgodne z cechami określonymi przez
E. Romera (1949), W. Chełchowskiego i W. Wiszniewskiego (1987), czy A. Wosia (1999).
Decydującym czynnikiem występowania powodzi są opady atmosferyczne (ich struktura, wysokość i czas trwania). Aby więc ocenić współczesne zagrożenie powodziowe na terenach Czechowic-Dziedzic dokonano analizy ich zmienności w latach 2004-2013.
Wykonano również analizę opadów miesięcznych i rocznych w ostatnim dziesięcioleciu
2004-2013 (tab. 1). Ich wysokość o określonym czasie trwania, decyduje o występowaniu weźbrań i powodzi. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów obliczono na podstawie wartości
publikowanych w Codziennym Biuletynie Meteorologicznym, Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB z lat 2004-2013. Najbliższa stacja opadowa Aleksandrowice (dla której
dostępne są dane IMGW – PIB) położona jest w Bielsku-Białej (Pogórze Karpackie), w odległości około 8 km od południowych granic Czechowic-Dziedzic.
11
Tom 16
9-20
Tab. 1. Miesięcznie i roczne sumy opadów na stacji Aleksandrowice w Bielsku-Białej (opracowano na podstawie
danych IMGW-PIB).
Table 1. Monthly and annual precipitation sums at the station Aleksandrowice in Bielsko-Biała (made by the author on
the base of data taken from IMGW-PIB).
Miesiąc
styczeń
luty
marzec
kwiecień
maj
czerwiec
lipiec
sierpień
wrzesień
październik
listopad
grudzień
Suma
2004
77
84
104
48
127
109
78
46
35
97
15
41
861
2005
82
64
35
64
131
130
143
160
101
15
33
116
1074
2006
47
40
65
96
112
98
58
126
42
31
83
38
836
2007
83
61
59
65
81
117
137
27
389
68
85
35
1207
Rok
2008
2009
34
44
48
75
61
134
49
21
71
97
42
221
223
140
64
88
107
33
61
91
46
52
58
30
864
1026
2010
41
35
31
67
510
171
140
112
187
27
56
64
1441
2011
39
21
31
115
123
42
272
108
43
54
10
25
883
2012
24
56
42
84
48
151
56
61
91
114
42
31
800
2013
62
38
49
58
135
200
90
43
137
19
68
18
917
Opad średni
[mm]
53,3
52,2
61,1
66,7
143,5
128,1
133,7
83,5
116,5
57,7
49,0
45,6
990,9
Z zestawionych w tabeli 1 miesięcznych sum opadów wynika, że największe zagrożenie powodziowe na terenach Czechowic-Dziedzic występuje latem w okresie od maja do września, gdy notowane są sumy miesięcznych opadów przekraczające 200 mm. Zanotowana
w maju 2010 r. suma miesięczna przekroczyła 500 mm, a efektem takich warunków pogodowych było zalanie prawie 22% terenów Czechowic-Dziedzic (rys. 1). Również w miesiącach
od maja do września wysokość opadów była wyższa od średniej miesięcznej z analizowanego
okresu. W pozostałych miesiącach w latach 2004-2013 notowano również wartości sumy opadów przekraczające 100 mm, poza styczniem, lutym i listopadem, kiedy to maksymalne sumy
opadów miesięcznych nieznacznie przekroczyły 80 mm. Średnia wysokość opadu w ostatnim
dziesięcioleciu 990,0 mm jest wyższa od średniej rocznej z wielolecia 1977-2013, która wynosi 947,3 mm, co świadczy o wzroście zagrożenia powodziowego w Czechowicach-Dziedzicach w bieżącym okresie.
Na opisywanym obszarze przeważa równoleżnikowy przepływ powietrza, z dominacją
wiatrów z kierunków zachodnich. Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 2-3 m·s-1, a na
przestrzeniach otwartych 4 m·s-1, z maksimum w okresie letnim. W zasięgu niskiej terasy
Wisły, oraz jej dopływów w tym rejonie rzek Iłownicy i Białej, notuje się duże dobowe wahania temperatury i wilgotności powietrza. Często występują inwersje temperatury oraz utrzymują się zamglenia i zastoiska chłodnego powietrza. Wartości rocznej wilgotności względnej
wynoszą 77-80%. Minimum przypada na maj, maksimum występuje od listopada do lutego
(Niedźwiedź, Obrębska-Starklowa, 1991).
Obszar Czechowic-Dziedzic położony jest w zlewni górnej Wisły. Rzeka ta na opisywanym terenie ma długość około 7,8 km i wraz ze zbiornikiem Goczałkowice stanowi północną granicę Czechowic-Dziedzic. Granicę wschodnią wyznacza koryto Białej, która w ujściowym odcinku do Wisły jest rzeką tranzytową, ponieważ przyjmuje tylko znikome ilości wody z analizowanych terenów. Opisywany obszar odwadniany jest przez rzekę Iłow-
12
Tom 16
9-20
nicę (wraz z Wapienicą i Jasienicą), której zlewnia w obrębie Czechowic-Dziedzic ma powierzchnię około 40,88 km2. Dorzecze tej rzeki ma powierzchnię 201,1 km2 (Podział hydrologiczny..., 1983). Jedynie północno-zachodnia część terenu Czechowic-Dziedzic o powierzchni
około 7,9 km2, odwadniana jest przez rowy melioracyjne i niewielkie cieki, uchodzące bezpośrednio do zbiornika Goczałkowice lub koryta Wisły.
Reżim przepływających rzek przez Czechowice-Dziedzice określony został przez
I. Dynowską (1972) jako śnieżno-deszczowy, największe wezbrania występują latem (czerwiec-lipiec) i związane są z rozlewnymi (frontalnymi) opadami deszczu. Poza wymienionymi ciekami występuje gęsta sieć młynówek, kanałów i rowów melioracyjnych, zasilających
liczne stawy i zbiorniki wodne.
W tej sytuacji sieć hydrograficzna w obrębie opisywanego terenu jest skomplikowana,
a działy wodne niewyraźne (niskie) i niepewne. Obserwuje się również połączenia sieci wodnej z sąsiednimi zlewniami, co powoduje wzrost zagrożenia powodziowego na większych
obszarach. Poza licznymi rowami i kanałami na terenie Czechowic-Dziedzic występują powierzchniowe obiekty hydrograficzne. Zaliczyć do nich można duże stawy hodowlane, które
są obecne w krajobrazie tej części doliny górnej Wisły od XVI-XVII wieku. Największe powierzchniowo to obiekty zlokalizowane w dolinach Wisły (kompleks stawów Dębina) i Białej.
Mniejsze stawy (tzw. paciorkowe) usytuowane są w południowej część Czechowic-Dziedzic
na niewielkich ciekach będących dopływami Iłownicy i Wapienicy. Wymienione stawy zajmują łącznie około 3,28 km2, co stanowi 5% powierzchni opisywanego terenu. Z obiektów
obszarowych można jeszcze wyróżnić różnego typu osadniki wód przemysłowych, zbiorniki przeciwpożarowe, itp.
Na obszarze Czechowic-Dziedzic wyróżnia się trzy poziomy wodonośne: czwartorzędowy, trzeciorzędowy oraz karboński. Czwartorzędowy poziom wodonośny związany jest
z luźnymi osadami, głównie piaskami i żwirami rozległego stożka napływowego rzek Wisły
i Białej. W obrębie den dolin zwierciadło wód podziemnych zalega bardzo płytko około 1 m
p.p.t. Poza dolinami zwierciadło zalega głębiej od 5 do 10 m. Zasilanie tego poziomu następuje poprzez infiltrację opadów, a zwierciadło ma charakter swobodny.
Trzeciorzędowe piętro wodonośne ma charakter nieciągły i jest słabo wodonośne.
Związane jest z wkładkami utworów piaszczystych i pylastych w iłach. Nie ma istotnego
znaczenia w gospodarce wodnej. Wody piętra karbońskiego występujące w regionie Czechowic-Dziedzic są solankami typu chlorkowo-sodowego. Wody tego piętra są drenowane przez
wyrobiska kopalni „Silesia” i kierowane poprzez zbiorniki retencyjno-dozujące do rzeki Wisły.
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA OBSZARU
Wisła w granicach Czechowic-Dziedzic płynie po terenie rozległej Kotliny Oświęcimskiej, która wyścielona jest osadami fluwioglacjalnymi oraz utworami stożka napływowego
Wisły, o miąższości do 30 m, zbudowanego głównie z piasków, żwirów i mułków. Wisła wraz
ze zbiornikiem Goczałkowice stanowi północną granicę gminy. Długość koryta Wisły w granicach Czechowic-Dziedzic wynosi 7,8 km, a brzegów zbiornika Goczałkowice około 3 km.
Koryto Wisły jest uregulowane i obwałowane, a średnia szerokość rzeki wynosi 25 m. Strefa
13
Tom 16
9-20
międzywala użytkowana jest głównie rolniczo, a tereny przykorytowe porastają drzewa oraz
kępy rdestowca sachalińskiego. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar
doliny o powierzchni 177,9 ha (rys. 1).
Biała na opisywanym terenie płynie w południowej i środkowej części CzechowicDziedzic, po terenach Pogórza Śląskiego, przecinając południkowo fliszowe warstwy piaskowców i łupków. W rejonie Stawu Marianki wpływa na teren Kotliny Oświęcimskiej. W rejonie
doliny sieć wodna jest skomplikowana, bowiem obszar ten już w XVII wieku został poprzecinany systemem stawów komorowickich. Część stawów funkcjonuje do dzisiaj i jest zasilana
wodami potoku Świerkówka oraz systemem rowów i kanałów Komorowicko-Czechowickich
(Młynówka). Całkowita powierzchnia dorzecza Białej wynosi około 139,1 km2, przy długości
35 km. Biała stanowi wschodnią granicę analizowanego terenu i jest na tym odcinku rzeką
tranzytową. W granicach Czechowic-Dziedzic długość Białej wynosi 8,9 km. Jej koryto jest
częściowo uregulowane i obwałowane. Średnia szerokość koryta wynosi 18 m, a strefa terasy
zalewowej jest porośnięta formacjami roślinności łęgowej (rys. 1).
Rzeka Iłownica wraz z jej największymi dopływami Jasienicą i Wapienicą stanowi
główny ciek odprowadzający wody z terenów Czechowic-Dziedzic. Powierzchnia dorzecza
wynosi 201,1 km2, a jej długość 38,5 km. Iłownica bierze swój początek w utworach fliszowych Pogórza Śląskiego. W górnym i środkowym odcinku płynie w obrębie Pogórza Śląskiego. W odcinku dolnym (tereny Czechowic-Dziedzic) Iłownica płynie skrajem Kotliny Oświęcimskiej, wzdłuż progu Pogórza Śląskiego. Długość cieku w obrębie Czechowic-Dziedzic
wynosi 10,5 km, a powierzchnia zlewni Iłownicy do ujścia do Wisły stanowi około 52 km2.
Zlewnia Iłownicy w obrębie Czechowic-Dziedzic (wraz z zlewniami jej dopływów Jasienicą,
Wapienicą i potokiem Czechowickim – Rów R-E) zasadniczo ma charakter quasi-naturalny,
ponieważ tereny zurbanizowane, z których wody opadowe odprowadzane są siecią kanalizacji
burzowej zajmują zaledwie 2,8 km2 powierzchni. Średni spadek Iłownicy w granicach Czechowic-Dziedzic wynosi około 5‰. Dominującym typem utworów w zlewni są skały lite
słabo uszczelnione, które stanowią powyżej 42% jej powierzchni. Gliny i pyły pokrywają
powyżej 33% powierzchni zlewni. Wymienione typy utworów są słabo przepuszczalne dla
wód. Dlatego też w zlewni przeważa spływ powierzchniowy nad infiltracją. Jednak nieduże
spadki w obrębie zlewni nie sprzyjają intensywnym procesom erozji gleb. Zlewnia jest użytkowana rolniczo, a grunty rolne stanowią ponad 77% jej powierzchni. Na lasy i zadrzewienia przypada 13%, a na wody 5,7% jej powierzchni. Rozproszona zabudowa stanowi poniżej
4% powierzchni zlewni. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar o powierzchni 1999,9 ha (rys. 1).
Rzeka Jasienica jest największym dopływem Iłownicy, zasilającym tą rzekę na terenie Czechowic-Dziedzic. Całkowita powierzchnia dorzecza Jasienicy wynosi 53,8 km2 a jej
długość 22,5 km. Jasienica (podobnie jak Wapienica) ma swój początek na północnych
stokach Beskidu Śląskiego, na wysokości około 700 m n.p.m. Rozcina południkowo fliszowe
warstwy Pogórza Śląskiego, zbudowane z łupków, piaskowców i wapieni trzeciorzędowych,
przykrytych płatami żwirów, piasków i glin. W biegu dolnym Jasienica płynie przez tereny
Kotliny Oświęcimskiej. W rejonie Ligoty połączona jest kanałem z Wapienicą, której odprowadza część swoich wód. Długość Jasienicy na obszarze Czechowic-Dziedzic wynosi 4,8 km,
a powierzchnia zlewni osiąga 1,1 km2, przy średnim spadku 3‰. Podobnie jak w przypadku
14
Tom 16
9-20
Wapienicy dominującym typem utworów w zlewni są gliny i pyły, które stanowią powyżej
70% jej powierzchni. Skały lite i słabo uszczelnione stanowią 23% powierzchni zlewni. Wymienione typy utworów są słabo przepuszczalne. Dlatego też w zlewni Jasienicy dominuje
spływ powierzchniowy nad infiltracją. Niewielkie spadki zlewni nie sprzyjają intensywnym
procesom erozji gleb. Teren jest użytkowany rolniczo, a grunty orne stanowią ponad 99%
powierzchni zlewni. W czasie powodzi w 1997 roku zalany został obszar o powierzchni
32,14 ha (rys. 1).
Rzeka Wapienica jest głównym dopływem Iłownicy. Powierzchnia dorzecza wynosi
52,9 km2, a jej długość to 21,5 km. Wapienica wypływa ze źródła położonego na północnych stokach Beskidu Śląskiego, na wysokości około 750 m n.p.m. Rozcina południkowo
fliszowe Pogórze Śląskie, zbudowane z łuków, wapieni i piaskowców trzeciorzędowych,
przykrytych miejscami płatami żwirów, piasków i glin. W biegu dolnym płynie przez teren
Kotliny Oświęcimskiej. W rejonie Ligoty Wapienica połączona jest Kanałem Ligockim. Długość cieku w obrębie Czechowic-Dziedzic wynosi 5,8 km, przy średnim spadku 4‰. Powierzchnia zlewni w granicach opisywanego obszaru wynosi 10 km2. Zlewnia Wapienicy
w obrębie Czechowic-Dziedzic ma quasi-naturalny charakter. Dominującym typem utworów
w zlewni są gliny i pyły, które stanowią powyżej 55% jej powierzchni, a skały lite i słabo
uszczelnione stanowią 35%. Grunty antropogeniczne wynoszą niespełna 9% powierzchni
zlewni. Wymienione typy utworów są słabo przepuszczalne. W zlewni Wapienicy dominuje
spływ powierzchniowy nad infiltracją. Obszar zlewni jest użytkowany rolniczo a grunty orne
stanowią ponad 72% powierzchni zlewni. Na lasy przypada 15%, a na wody blisko 12% powierzchni zlewni. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar o powierzchni
367,0 ha (rys. 1).
Kanał Ulgi jest sztucznym przekopem między Jasienicą, a Wapienicą o długości około
680 m, może przerzucać wodę z Jasienicy do Wapienicy. Celem budowy tego kanału było
zasilanie kompleksu stawów hodowlanych „Sokoły”, zlokalizowanych w międzyrzeczu Jasienicy i Wapienicy. Średnia szerokość kanału wynosi 5,5-6 m.
Potok Czechowicki jest jednym z prawobrzeżnych dopływów Iłownicy. Ciek główny ma długość 5,3 km, a średni spadek wynosi 12‰. Powierzchnia zlewni wynosi 6,7 km2
i w całości znajduje się w obrębie Czechowic-Dziedzic. Podobnie jak większość analizowanych rzek i potoków, górna i środkowa część zlewni leży w obrębie Pogórza Śląskiego, a odcinek ujściowy znajduje się w obrębie Kotliny Oświęcimskiej. Górna i środkowa część zlewni
potoku ma charakter quasi-naturalny, a dolna to zlewnia zurbanizowana (miejska), z której
wody odprowadzane są do systemu kanalizacyjnego. Dominującym typem utworów naturalnych w zlewni są gliny i pyły, które stanowią powyżej 44% powierzchni. Bardzo dużą część
powierzchni zlewni (55%) zajmują grunty antropogeniczne o zmiennej przepuszczalności.
Dolna część zlewni z systemem kanalizacyjnym wykazuje duży stopień przeobrażenia stosunków wodnych. Mała przepuszczalność powierzchni zurbanizowanej oraz sieć kanalizacji deszczowej powoduje bardzo szybki odpływ wody. Obszar ten jest szczególnie narażony na powstanie „szybkich powodzi” (flasch flood). W czasie powodzi w lipcu 1997 roku
zalany obszar stanowił 25,8 ha (rys. 1).
System rowów i cieków Komorowicko-Czechowickich (Młynówka) leży w dolinie
rzeki Białej. Jednak głównym odbiornikiem wód z tego systemu jest rzeka Wisła. Górna
15
Tom 16
9-20
i środkowa część zlewni systemu leży w obrębie Pogórza Śląskiego, a dolna na terenie Kotliny Oświęcimskiej. Cechą wyróżniającą zlewnię jest sposób użytkowania, który spowodował
uszczelnienie podłoża i zmiany warunków infiltracji wód opadowych. W zlewni systemu
rowów Komorowicko-Czechowickich (Młynówka) wybudowano już w połowie XVII wieku
kilkadziesiąt stawów hodowlanych, które funkcjonowały aż do połowy XX wieku. Obecnie
stawy i zbiorniki wodne w tej zlewni zajmują 7% jej powierzchni. Całkowita powierzchnia
zlewni tego systemu wynosi około 12,5 km2, z czego w obrębie Czechowic-Dziedzic znajduje
się 11,3 km2. Długość systemu rowów i niewielkich cieków w obrębie Czechowic-Dziedzic
wynosi około 13,5 km. Trudno ocenić długość cieku głównego, bowiem sieć rzeczna na tym
obszarze jest skomplikowana, a Młynówka w wielu miejscach rozgałęzia się tworząc odrębne
ramiona. Górna i środkowa część zlewni ma charakter quasi-naturalny, a dolna jest w znaczącym stopniu zurbanizowana i uprzemysłowiona. W czasie powodzi w lipcu 1997 roku został
zalany obszar o powierzchni 30,2 ha (rys. 1).
Potok Świerkówka jest największym naturalnym ciekiem zasilającym system rowów
Komorowicko-Czechowickich (Młynówka). Na niektórych wielkoskalowych mapach topograficznych Młynówka opisywana jest w środkowym biegu jako Świerkówka. Zlewnia potoku
wynosi 6,0 km2, z czego w obrębie Czechowic-Dziedzic znajduje się 4,5 km2. Całkowita długość cieku głównego jest równa długości cieku w obrębie analizowanego obszaru i wynosi
3,0 km, przy spadku 8‰. Opisywana zlewnia leży na stokach Pogórza Śląskiego i ma charakter
quasi-naturalny. Dominującym typem utworów powierzchniowych w zlewni są gliny i pyły
o słabej przepuszczalności, na które przypada nieco ponad 50% powierzchni zlewni oraz grunty
antropogeniczne o przepuszczalności zróżnicowanej stanowiące w zlewni 48,3% powierzchni.
O rolniczym charakterze zlewni świadczy sposób użytkowania ziemi. Dominują grunty rolne,
które stanowią 81,5% powierzchni zlewni oraz lasy i zadrzewienia zajmujące powierzchnię
przekraczająca 13%. Na wiejską rozproszoną zabudowę przypada 3% powierzchni zlewni.
W czasie powodzi w lipcu 1997 roku zalany został obszar o powierzchni 3,22 ha (rys. 1).
Zlewnie zurbanizowane i skanalizowane obejmują północną i centralną część miasta
Czechowice-Dziedzice. Z uwagi na zasięg drenażu, kierunek spływu i odprowadzania wód
opadowych oraz funkcjonujące tam cieki i rowy odwadniające wyodrębniono trzy zlewnie:
• Zlewnia A zajmuje powierzchnię 1,36 km2 i odwadniana jest przez system kanalizacji
miejskiej oraz odgałęzienie rowu Czechowicko-Komorowickiego (Młynówka), który płynie wzdłuż północno-wschodnich granic tego obszaru i odprowadza wody do Wisły. Tereny miejsko-przemysłowe zajmują tam 49,2% obszaru, a stawy i zbiorniki wodne ponad
22% (rys 1).
• Zlewnia B zajmuje powierzchnię 4,12 km2 i jest odwadniana przez inne odgałęzienie
rowu Komorowicko-Czechowickiego (Młynówka). Rów ten prowadzi wodę w kierunku
północno-zachodnim, od stawu Błażkowiec I, aż do północno-wschodnich obwałowań
stawu Dębina, gdzie wpływa do Wisły. W obrębie terenów zabudowanych rów ten jest
„zarurowany”. Tereny miejsko-przemysłowe zajmują 49,1%, stawy 14,6%, a tereny zielone 36,3% powierzchni zlewni (rys. 1).
• Zlewnia C zajmuje powierzchnię 0,21 km2. Jest ona odwadniana siecią kanalizacji miejskiej oraz niewielkimi rowami prowadzącymi wody do Wisły. Tereny zurbanizowane
zajmują około 44% jej powierzchni, a tereny zielone pozostałe 56% (rys. 1).
16
Tom 16
9-20
Zlewnie zurbanizowane cechuje wysoki stopień przeobrażenia stosunków wodnych.
Pokrycie obszaru zlewni materiałami nieprzepuszczalnymi oraz sieć kanalizacyjna powoduje
bardzo szybki odpływ wody opadowej. Kulminacja fali wezbraniowej następuje bardzo szybko, a czas jej trwania jest stosunkowo krótki. Obszar ten jest szczególnie narażony na powstanie gwałtownych powodzi.
PRZYCZYNY ZAGROŻEŃ POWODZIOWYCH
Teren miasta i gminy Czechowice-Dziedzice jest szczególnie narażony na zalania powodziowe i lokalne podtopienia w czasie rozlewnych lub nawalnych opadów deszczu. W przypadku dolin Jasienicy, Iłownicy, Wapienicy, Białej i Wisły, decydują o tym dwa czynniki:
• słabo przepuszczalne podłoże zbudowane z plejstoceńskich glin zwałowych oraz holoceńskich piaszczysto-mułkowych i mułkowo-ilastych osadów rzecznych,
• funkcjonujące przez kilkaset lat wielkie kompleksy stawów rybnych, których dna były
przez wieki uszczelniane odkładającymi się zbędnymi produktami metabolizmu organizmów wodnych (rys. 2).
Rys. 2. Stawy hodowlane na terenach Czechowic-Dziedzic w połowie XIX wieku (wg: Mapa Galicji II..., 1860-1861).
Fig. 2. Fish farming ponds in terrains of Czechowice-Dziedzice in the mid-19th century (after Mapa Galicji II...,1860-1861).
17
Tom 16
9-20
Równie groźne są podtopienia lokalnych depresji związanych w osiadaniem terenu lub
zmianą stosunków wodnych oraz powodzie w dolinach małych cieków odwadniających tereny środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej części gminy. Z pozoru niewielkie cieki,
prowadzące w czasie niskich i średnich przepływów po kilkanaście dm3·s-1 wody, po opadach
nawalnych gwałtownie wzbierają i zalewają znaczne obszary dolin.
Zasadniczą przyczyną takiego zjawiska jest uszczelnienie podłoża, ujmowanie cieków
w kanały o zbyt małym przekroju, niewłaściwie zwymiarowane mosty i przepusty oraz samowolna regulacja brzegów i dna cieków, zmniejszająca znacznie przekrój poprzeczny koryta.
Z analizy austriackich map wojskowych z końca XVIII wieku (1790 r.) oraz z połowy XIX
wieku (1860-1861) w skali 1:28 800 wynika, że w obrębie wszystkich podtapianych dolin
funkcjonowały kompleksy stawów hodowlanych (Mapa Galicji I..., 1790; Mapa Galicji II...,
1860-1861; rys. 2) . Dna tych dolin, obecnie w inny sposób zagospodarowane, przez stulecia
wypełniane były drobnofrakcyjnymi osadami związanymi z hodowlą ryb i stały się niemal
zupełnie nieprzepuszczalne.
Kolejną przyczyną powodzi w gminie jest współczesne zagospodarowanie dolin. Zabudowania zajmują tereny dawnych stawów, a sieć dróg przecina koryta cieków. Budowane pod drogami przepusty osiadają w mało stabilnym, nasiąkliwym, pylasto-ilastym podłożu,
są więc szybko zamulane i nie mogą przeprowadzać wysokich przepływów. W tej sytuacji
przepusty drogowe ograniczają odpływ wód, które w konsekwencji zalewają część doliny położonej wyżej. Opisane sytuacje stwierdzono w dolinach potoków: Czechowickiego, Świerkówki, Gronerówki, Pasieki, Bażańca i Lipowca.
W północno-wschodniej części Czechowic-Dziedzic podłoże jest również silnie
uszczelnione. Znajduje się w tym rejonie zabudowa jedno- i wielorodzinna. Występujące na
tych terenach dwa duże obszary podtopień mają różne przyczyny:
1. Podtapiany obszar w rejonie ulic Porzeczkowej i Wiejskiej jest położony poniżej sąsiadujących ze sobą przepustów: drogowego i kolejowego. Podtapianie posesji w tym rejonie
jest skutkiem drastycznego zawężenia koryta, odgałęzienia rowu Komorowicko-Czechowickiego, poniżej obu przepustów.
2. W rejonie ulic Topolowej i Górniczej usytuowana jest zabudowa wielorodzinna na terenach
dawnych stawów. Jednocześnie jest to obszar osiadania terenu na skutek eksploatacji węgla
kamiennego przez kopalnię „Silesia”. Szczelne podłoże oraz utworzona niecka osiadania
stwarzają dogodne warunki do gromadzenia się wody podtapiającej okoliczne posesje.
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Analizując przyczyny zagrożenia powodziowego na terenie miasta i gminy Czechowice-Dziedzice stwierdzono, że należą do nich zarówno warunki fizycznogeograficzne zlewni
przepływających rzek i potoków, jak i skutki gospodarczej działalności człowieka. Spośród
warunków fizycznogeograficznych decydujący wpływ na obieg wody ma:
1. Budowa geologiczna i rzeźba terenu. Utworami powierzchniowymi są osady czwartorzędowe reprezentowane przez plejstoceńskie gliny zwałowe i mady rzeczne pokryte lessami
i zapiaszczonymi glinami lessowymi. Duże znaczenie mają również piaszczysto-mułkowe
oraz mułkowo-ilaste utwory holocenu. Wymienione osady oraz równinny charakter półno-
18
Tom 16
9-20
cnej i środkowej części Czechowic-Dziedzic wpływają niekorzystnie na infiltrację (wsiąkania wody w podłoże), a tym samym ułatwiają spływ powierzchniowy.
2. Reżim odpływu przepływających przez gminę rzek, z maksymalnymi wezbraniami letnimi, związanymi z rozlewnymi lub nawalnymi opadami deszczu przy równoczesnej superpozycji przepływów kulminacyjnych i charakterystycznymi cofkami w ujściowych odcinkach koryt rzecznych.
3. Skomplikowany układ powierzchniowej sieci hydrograficznej, z gęstą siecią młynówek
oraz kanałów i rowów melioracyjnych, zasilających liczne stawy i zbiorniki wodne. Działy
wodne między ciekami są niskie i niepewne. Występują także połączenia sieci wodnej z sąsiednimi zlewniami, co powoduje wzrost zagrożenia powodziowego na dużych obszarach.
Antropopresja na terenach dzisiejszej gminy Czechowice-Dziedzice była od wieków
związana z gospodarką stawową, a od końca XIX wieku z eksploatacją węgla kamiennego:
1. Potężne systemy stawów hodowlanych zajmowały doliny Wisły, Białej, Iłownicy, Wapienicy i Jasienicy, a także doliny dopływów tych rzek. Jeszcze w końcu XVIII wieku (1790 r.)
stawy rybne zajmowały około 11,5 km2 powierzchni, co stanowiło prawie 18% powierzchni dzisiejszej gminy Czechowice-Dziedzice (General Mapa..., 1790). Duże kompleksy
stawów hodowlanych obecne są również we współczesnym krajobrazie gminy zajmując
ok. 3,28 km2, co stanowi prawie 5% powierzchni terenu. Brak lokalnej retencji i nieprzepuszczane podłoże wpływają istotnie na warunki przepływu w tym rejonie.
2. Eksploatacja węgla kamiennego w północno-wschodniej części Czechowic-Dziedzic obejmuje głównie tereny zabudowane. Występujące tam osiadania i zapadania terenu powodują powstawanie rozległych niecek, podtapianych w czasie intensywnych opadów deszczu.
3. Rozwój zwartej zabudowy miejskiej, a także zabudowy jednorodzinnej w dolinach rzek
i potoków spowodował zawężenie koryt cieków lub ich ujmowanie w zamknięte kanały.
Tego typu zabudowa spowodowała zmianę warunków odpływu. Po gwałtownych lub rozlewnych opadach woda nie mieści się w korytach cieków lub spiętrza się przy wlotach
do kanałów i zalewa tereny zabudowane położone wyżej.
Przeprowadzone kartowanie hydrograficzne dolin i koryt rzek wykazało, że:
1. Koryta Wisły, Białej, Iłownicy, Jasienicy i Wapienicy są na terenie miasta i gminy Czechowice-Dziedzice uregulowane i obwałowane, a spadki dolin nie przekraczają 10-15‰.
Tereny położone w międzywalu tych rzek są najczęściej silnie porośnięte (dominuje rdestowiec sachalijski). Jedynie w dolinie Białej przeważają formacje roślinności łęgowej.
2. Doliny systemu rowów Komorowicko-Czechowickich, potoków Świerkówki i Czechowickiego w przeważającej części są zagospodarowane, występuje zabudowa rozproszona,
która sięga aż do koryt wymienionych cieków. Koryta potoków są często sztucznie zawężone i skanalizowane. Zagospodarowanie dolin w pobliżu cieków Radykalnie zwiększa
straty powodziowe.
LITERATURA
CHEŁCHOWSKI W., WISZNIEWSKI W., 1987: Regiony klimatyczne Polski. [w:] Atlas Hydrologiczny Polski. Wydawnictwa
Geologiczne, Warszawa.
DYNOWSKA I., 1972: Typy reżimów rzecznych w Polsce. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 150 s.
19
Tom 16
9-20
Inwentaryzacja zlewni miasta i gminy Czechowice-Dziedzice, w zakresie: sieci urządzeń kanalizacji deszczowej i ogólnospławnej oraz
rzek, kanałów, potoków i rowów. 2010. Ekonomia Pracownia Wodno-Chemiczna, Spółka z o.o., Bielsko-Biała (maszynopis).
Koncepcja sieci kanalizacji deszczowej na obszarze zlewni centrum miasta Czechowice-Dziedzice. 2001. Ekonomia Pracownia
Wodno-Chemiczna, Sp. z o.o. Bielsko-Biała (maszynopis).
KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 440 s.
MAPA GALICJI – I zdjęcie wojskowe. 1790. Mapa w skali 1:28 800. Narodowe Archiwum w Wiedniu.
MAPA GALICJI – II zdjęcie wojskowe, 1860-1861. Mapa w skali 1:28 800. Narodowe Archiwum w Wiedniu.
NIEDŹWIEDŹ T., OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1991: Klimat. [w:] Dynowska I., Maciejewski M., (red.): Dorzecze Górnej Wisły.
T. 1. PWN, Warszawa, Kraków. s. 68-82.
Podział hydrograficzny Polski. 1983. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. 924 s.
ROMER E., 1949: Regiony klimatyczne Polski. PWN, Wrocław. 26 s.
WIĘCŁAWIK S., 1991: Budowa geologiczna. [w:] Dynowska I., Maciejewski M., (red.): Dorzecze Górnej Wisły. T. 1. PWN,
Warszawa, Kraków. s. 30-41.
WOŚ A., 1999: Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 301 s.
Jakub Czaja
FLOOD HAZARD IN TERRAINS OF CZECHOWICE-DZIEDZICE TOWN
AND MUNICIPALITY (OŚWIĘCIM BASIN)
Summary
Built-up terrains, exposed to floodings and floods are areas, where the collision between flood control, environmental protection and land management very often happens. The greatest losses, both economic and social, are caused
by catastrophic floods of regional range, especially dangerous in mountain and sub-mountain terrains. They are mainly
precipitation floods, occurring almost every year in the period from May to September. Analyzing the flood hazard in
Czechowice Dziedzice town and municipality it was stated that both physicogeographical factors and human economic
activity are of essential importance. Among natural factors the decisive role is played by geological structure, terrain
relief and complicated arrangement of hydrographic network, whereas among anthropogenic factors the disturbance of
surface flow and infiltration is caused by urban-industrial built-up areas, hard coal exploitation and systems of fish
farming ponds connected with net of ditches and canals.
Tom 16
21-29
Hanna DOROZ
Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
FUNKCJA UŻYTKOWA KONI NA GÓRNYM ŚLĄSKU –
DAWNIEJ I DZIŚ
WSTĘP
W rozwoju cywilizacji bardzo ważną rolę odegrały udomowione konie. Szerokie rozprzestrzenienie koni w skali globu spowodowało równoległe oswajanie i użytkowanie tych
zwierząt wszędzie tam, gdzie było takie zapotrzebowanie. Obecny stan wiedzy na temat oswajania i pierwotnego użytkowania koni jest efektem wnioskowania z przedmiotów badań
archeozoologicznych, takich jak ikonografia czy znajdowanych podczas wykopalisk szczątków koni lub elementów rzędu końskiego. Dzięki tym badaniom wiadomo, że koń był użytkowany do jazdy wierzchem, do noszenia ciężarów, do ciągnięcia pojazdów, pozyskiwania
mięsa, a w niektórych kręgach kulturowych także mleka (Lasota-Moskalewska, 2005).
W Polsce głęboko zakorzenione są tradycje chowu i użytkowania koni, istnieją ich
regionalne kierunki (np. hodowla koni śląskich skupiona głównie w województwach dolnośląskim i opolskim czy preferowany typ konia zimnokrwistego do zrywki drzewa w Karpatach), a także praktyki służące wyłącznie kultywowaniu tradycji i tworzeniu atrakcji turystycznych (np. zakopiańskie „kumoterki”). W gospodarczym wykorzystaniu koni, Górny Śląsk
wydaje się najpełniej reprezentować jego różnorodność.
CEL, PRZEDMIOT I METODYKA
Obszary miast, silnie przekształcone przez działalność człowieka m.in. za sprawą rozwiniętego przemysłu, nie są współcześnie kojarzone z użytkowaniem koni, także w ujęciu
historycznym. Celem artykułu jest wskazanie funkcji użytkowych koni w rozwoju gospodarczym Górnego Śląska. Ponadto autorka próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie, czy na terenie
silnie zurbanizowanym, chów koni może być opłacalny, czy stanowi wyłącznie sentymentalny relikt dawnych czasów? Zasięg przestrzenny niniejszej analizy stanowią miasta konurbacji górnośląskiej. Materiały źródłowe, oprócz pozycji zawartych w bibliografii, stanowiły
kwerendy muzealne. Część informacji została zaczerpnięta w formie wywiadu swobodnego.
FUNKCJA UŻYTKOWA KONI DAWNIEJ I DZIŚ
Na obszarze Górnego Śląska bardzo wcześnie zaczęto wykorzystywać konie do pracy,
co zaowocowało ich rozległym i wielokierunkowym użytkowaniem. Rysunek 1 przedstawia
schemat różnych kierunków wykorzystania koni w oparciu o informacje dotyczące Górnego Śląska.
21
Tom 16
21-29
gospodarka leśna
usługi komunalne
tramwaje
osobowy
transport
dorożki
towarowy
kopalnie
przemysł
pociągowe
kuźnice
rolnictwo
wykorzystanie koni
wierzchowe
hobbystyczne
łowiectwo
rekreacja
turystyka konna
hipoterapia
atrakcje towarzyszące
zawodowe
policja
straż miejska
Rys. 1. Zróżnicowanie kierunków wykorzystania koni na terenie Górnego Śląska (opracowanie własne).
Fig. 1. Horse application diversity in Upper Silesia (made by the author).
Istotnym punktem na powyższym schemacie jest zaznaczenie dwutorowego rozwoju
form użytkowania koni: pociągowych oraz wierzchowych. Choć rysunek nie odzwierciedla
dokładnego czasu, w jakim pojawiały się poszczególne formy, zostały one uporządkowane
z próbą zachowania porządku chronologicznego.
W treści artykułu autorka omawia lub wzmiankuje każdy z przedstawionych na schemacie sposobów wykorzystania koni, z wyjątkiem podwalin dzisiejszego jeździectwa rekreacyjnego i sportowego – konnych oddziałów wojskowych (kawalerii) oraz obszernego zagadnienia szlacheckich tradycji jeździeckich. Warto wspomnieć, że garnizon 3 Pułku Ułanów
Śląskich zlokalizowany był w Tarnowskich Górach. Jednak kawaleryjskie powiązania Pułku
z Górnym Śląskiem miały charakter epizodyczny, gdyż okresy stacjonowania były przerywane długimi działaniami zbrojnymi toczonymi na obszarze całego kraju (Dobrzyński, 1929).
Barwy 3 Pułku Ułanów Śląskich można natomiast podziwiać współcześnie, gdyż przyjęła je
grupa rekonstrukcyjna, która bierze udział w uroczystościach i pokazach historycznych oraz
specjalnie organizowanych zawodach kawaleryjskich. Jeśli chodzi o szlachtę, dała ona początek ekskluzywnej rekreacji konnej, której najbardziej charakterystycznym elementem były
uroczyste polowania. Z. Sawicka (2004) w swojej publikacji obszernie analizuje rolę koni
w życiu polskiej szlachty. Ze względu na brak istotnych osobliwości regionalnych w użytkowaniu koni na potrzeby wojska i tradycji szlacheckich, autorka podjęła decyzję o rozwinięciu wyłącznie wątków regionalnych unikatowych w skali kraju oraz w pewnym sensie
zaskakujących, zważywszy na duże uprzemysłowienie regionu.
22
Tom 16
21-29
Udział koni w rozwoju osadnictwa, rzemiosła i rolnictwa okolic Katowic
W połowie XIII w. na obszarze dzisiejszych Katowic pojawili się pierwsi osadnicy
(Starnawska, 1990). Ówczesne osady powstały w miejscu wykarczowanych lasów, a ich
mieszkańcy trudnili się rolnictwem. W średniowiecznej Polsce do prac rolniczych zaczęto
wykorzystywać konie. Literatura z XV w. wzmiankuje o równym udziale w pracach rolniczych koni i bydła, przy czym z biegiem czasu bydło było wypierane przez konie. Dowodem potwierdzającym wczesne wykorzystanie konia również na opisywanym obszarze jest
fakt odnalezienia najstarszej na ziemiach polskich brony, dostosowanej do ciągnięcia przez
konie, właśnie na obszarze Śląska (Lasota-Moskalewska, 2005).
Równolegle do wczesnego rolnictwa, w Szopienicach i Kuźnicy Boguckiej zajmowano się prymitywnym wytopem rud żelaza od połowy XIV w. (Starnawska, 1990). Do wytopu
surówki wykorzystywano dymarki. Jednocześnie w opisywanej okolicy pojawiały się kolejne
wsie m.in. Załęże, Roździeń, Ligota czy Brynów, stanowiące zalążki współczesnych dzielnic
Katowic. W połowie XVI w. wprowadzono osadnictwo zagrodowe, a dotyczyło to zwłaszcza
wsi kuźniczych. Następnie obserwowano równoczesne zakładanie wsi o charakterze rolniczym i kuźniczym obok siebie, co oznaczało dwukierunkowe wykorzystanie koni zarówno
na potrzeby rolnictwa jak i prymitywnego przemysłu. Charakter pracy tych zwierząt w obu
przypadkach sprowadzał się do wykorzystania siły pociągowej poprzez zaprzęganie do maszyn rolniczych, wozów czy napędzania kieratu.
Rola koni w górnictwie
Początek wydobycia węgla kamiennego na Górnym Śląsku związany był z przypadkowym odkryciem wychodni pokładu, przy okazji pozyskiwania rud darniowych w Murckach.
Od roku 1657 kopalnia Murcki oficjalnie wydobywa węgiel kamienny (Szweda, Sitko, 2013).
Jednak dopiero w drugiej połowie XIX w. rozpoczął się intensywny rozwój przemysłu górniczo-hutniczego na obszarze górnośląskim. Zmiany liczby kopalń w latach 1862-1873 na terenie Górnego Śląska przedstawiały się następująco: w ciągu pierwszych 8 lat przybyło 27,
z kolei w ciągu kolejnych 3 lat aż 31 ośrodków wydobycia (Szaraniec, 1979). Tak intensywny
rozwój górnictwa pozostawał we wzajemnej relacji z szerokimi rynkami zbytu polskiego
węgla (głównie Niemcy: Berlin, Magdeburg, Hanower, Turyngia, Saksonia, a także Wielka
Brytania, Rumunia i Turcja). W początkowej fazie rozwoju kopalń istotną rolę odgrywały
konie, czego dowodem są m.in. zapisy z dziejów kopalń Wujek w Katowicach czy Guido
w Zabrzu.
Pierwsze wydobycie węgla w kopalni Wujek miało miejsce początkiem lat 90. XIX w.
(Szaraniec, 1979). Pierwszy poziom wydobywczy był zlokalizowany na głębokości 63 m,
a przewóz urobku odbywał się na niedalekich odległościach, wyłącznie przy użyciu koni.
W 1905 r. w kopalni pracowało 25 koni. Niespełna 10 lat później, w 1914 r. pomimo zastosowania lokomotywy benzolowej na wyższych poziomach wydobywczych, na poziomie
370 m wciąż wykorzystywano konie do pracy. Było ich wówczas w kopalni 33, więc pomimo zastosowania nowoczesnych rozwiązań na wyższych poziomach wydobywczych, rola
koni jako siły pociągowej w kopalni nie utraciła znaczenia. W 1923 r. zmodernizowano trans-
23
Tom 16
21-29
port urobku, zastosowano lokomotywę elektryczną, która zastąpiła konie w pracy w kopalni. Modernizacja kopalń stanowiła kwestię indywidualną i warto w tym miejscu zaznaczyć,
że ostatni koń z Kopalni Wieczorek (Katowice-Nikiszowiec) został wyprowadzony dopiero
w 1952 r. (www.kopalnia.com.pl).
Początek budowy kopalni Guido w Zabrzu miał miejsce w 1855 r. Pierwsze wydobycie odbyło się z głębokości 97 m. W latach 1880-1881 zbudowano szyb, w którym windę napędzano za pomocą maszyny parowej. Na rok 1885 przypadło rekordowe wydobycie węgla,
pozyskanego wyłącznie za pomocą siły koni i ludzi. W 1929 r. zakończono wydobycie, kopalnia Guido stała się kopalnią doświadczalną, a obecnie również jest unikatowym obiektem
muzealnym, w którym turyści mogą zobaczyć, jak dawniej wyglądała praca górników i koni.
Do pracy w kopalni wykorzystywano konie o określonych cechach – musiały być
silne i jednocześnie na tyle niskie, by swobodnie przemieszczać się w kopalnianych korytarzach. Zwierzęta do pracy głównie sprowadzano z Niemiec i Francji, były to konie zimnokrwiste, niskie i krępe, można przypuszczać, że w typie perszerona. Przeciętny czas pracy
konia w kopalni wahał się od 2 do 6 lat, czyli do śmierci zwierzęcia. Konia do kopalni spuszczano szybem, przywiązanego solidnymi linami poniżej windy osobowej (fot. 1). Zwierzę
transportowano w dół z lnianym workiem na głowie, co miało na celu zminimalizowanie
strachu. Trudno jednak mówić o skuteczności tej metody, gdy wisząc w powietrzu zwierzę
było przerażone. Podczas zjazdu do kopalni koń był uważnie asekurowany, a jego transport
na poziom 170 m trwał ok. 2 godzin (na poziom 320 m ok. 4 godzin). W kopalni Guido
najbliżej szybu była zlokalizowana stajnia właścicielska, w której stały konie przeznaczone
wyłącznie do ciągnięcia zaprzęgu hrabiego von Donnersmarcka, z którego doglądał on swojej
kopalni. Dalszymi pomieszczeniami były stajnie koni roboczych. Na stanie kopalni było 80
koni, które pracowały w dwóch zmianach, po 40 koni na zmianę.
Fot. 1. Makieta konia w kopalni Guido w Zabrzu przedstawiająca sposób transportowania zwierząt z powierzchni
ziemi do kopalni (fot. H. Doroz).
Photo 1. Solution for horse transport from earth surface to the mine. A model from The Guido Mine in Zabrze.
(photo H. Doroz).
24
Tom 16
21-29
Warto nadmienić, że pośrednio na potrzeby przemysłu górniczego konie wykorzystywano również w pracy na powierzchni. Oprócz powszechnego rozwozu węgla furmankami
do klientów, siły koni używano także w transporcie rzecznym. Na spławnych odcinkach Przemszy oraz na Kanale Kłodnickim transportowano m.in. węgiel na tzw. galarach (barkach)
ciągniętych za pomocą długich lin przez parę koni idącą wzdłuż koryta rzeki (www.zegluga.
wroclaw.pl).
Konie w komunikacji miejskiej
Rozwój gospodarczy Górnego Śląska związany z rozkwitem górnictwa wymusił rozwój komunikacji publicznej w regionie. W 1894 r. w śląskich miastach pojawiły się tramwaje. Początkowo były to pojazdy parowe i konne. Tramwaje konne kursowały w Gliwicach,
Bytomiu, Chorzowie i Katowicach (Nadolski, 2010). Były chętniej przyjmowane przez mieszkańców, zwłaszcza w centralnych częściach miast, ponieważ nie powodowały tak dużego
hałasu jak tramwaje parowe. Konne wagony tramwajowe były zbudowane z drewna oraz
zaprzęgnięte w jednego konia. Transport publiczny tramwajami konnymi odbywał się na niewielkim obszarze i w bardzo krótkim czasie, bo już w roku 1898 został wyparty przez tramwaje elektryczne.
Dłużej, bo do II Wojny Światowej świadczono usługi taksówkarskie konnymi dorożkami, czego dowody można odnaleźć na dawnych pocztówkach.
Koń w życiu kulturalno-rozrywkowym
W latach 30. XX w. Katowice mogły poszczycić się torem wyścigów konnych. Obiekty tego typu od zawsze były dostępne wyłącznie dla elit. W wyścigach brały udział najlepsze konie, trenowane przez najlepszych trenerów, dosiadane przez najlepszych dżokejów.
Widzami z kolei byli arystokraci, elity społeczne, ludzie nieprzeciętnie bogaci. Brali oni udział
w zakładach bukmacherskich, wygrywali i przegrywali fortuny, a wszystko to stanowiło rozrywkę stanowiącą nieodłączny element stylu i standardu ich życia.
Katowicki tor wyścigów konnych swe uroczyste otwarcie miał w sierpniu 1932 r.
Organizowano na nim zawody rangi krajowej. Ostatnie fotografie publikowane przez Narodowe Archiwum Cyfrowe pochodzą z czerwca 1939 r., a po wojnie zaniechano tradycji wyścigów konnych w Katowicach. W okolicy dawnego toru, przy ul. Kościuszki i al. Górnośląskiej
(autostrada A4) obecnie stoi jedynie budynek, tzw. Dom Służewca, w którym można wykupić
zakłady. W latach 30. XX w. nadawano tam radiową relację bezpośrednio z toru o stanie
wyścigu nie tylko z Katowic, ale także z innych miast. W latach powojennych, z biegiem
czasu, relacje te były emitowane przez telewizję, a lokal pełnił funkcję baru. Z relacji mieszkańców miasta wynika, że zwłaszcza mężczyźni lubili zabierać dzieci i wnuki na niedzielne
spacery do Domu Służewca, by obstawić wyścig. Oznacza to, że 7-letni okres funkcjonowania toru wyścigów konnych w Katowicach odcisnął piętno na rytuałach życia mieszkańców w kolejnych dekadach i mógł objąć swym zasięgiem co najmniej 3 pokolenia, dlatego
nie sposób ominąć, czy zmarginalizować tego epizodu w niniejszym opracowaniu.
25
Tom 16
21-29
Udział koni w pracach powojennej przebudowy miast
Pierwszym etapem powojennych przedsięwzięć mających na celu przywrócenie miastom polskiego charakteru, było ich porządkowanie (Woźniczka, 2004). Często prace te wymagały zaangażowania specjalistycznych brygad wykonujących prace budowlane przy usuwaniu uporczywych instalacji z fasad budynków. Początkowo do wywożenia odpadów wykorzystywano wozy konne ciągnięte przez Niemców, w ramach realizacji antyniemieckiej polityki. W krótkim czasie jednak prace przejął Zakład Oczyszczania Miasta, który dysponował
specjalistycznym, poniemieckim sprzętem. Ponadto miasto dysponowało 11 końmi. W maju
1946 r. stan wyposażenia Zakładu Oczyszczania Miasta poprawił się zarówno w kwestii
sprzętu specjalistycznego, jak i koni, których Zakład posiadał już 24, a do jednorazowej
akcji wywozu śmieci na terenie Katowic zmobilizowano 105 zaprzęgów prywatnych, a także
68 zaprzęgów własnych, co świadczy o powszechnym chowie i wykorzystaniu koni w tym
okresie. Warto zaznaczyć, że jeszcze w drugiej połowie lat 40. XX w. użytkowość koni
sprowadzała się do ich roli pociągowej.
Już od XIX w. obserwowano wyraźny dualizm krajobrazu. Wówczas wynikało to z pojawienia się w krajobrazie wiejskim elementów przemysłowych, z kolei w drugiej połowie
XX w., w okresie dominującej funkcji przemysłowej Górnego Śląska, wciąż widoczne
były elementy krajobrazu wiejskiego. Należy pamiętać, że osiedla przyzakładowe zamieszkiwała ludność zwykle o wiejskich korzeniach. W miejskie realia przenieśli oni wiejskie
przyzwyczajenia, istotną rolę odgrywało bogate życie towarzyskie, jak również przyzwyczajenie do chowu zwierząt. Tę drugą potrzebę uwzględniano projektując osiedla tzw. familoków wraz z infrastrukturą towarzyszącą w postaci pomieszczeń na inwentarz zwierzęcy.
W tych warunkach chów zwierząt ograniczał się zwykle do zwierząt małych. Pojawienie się
w latach 60-70. XX w. wielkopłytowych osiedli spowodowało zmianę trybu życia mieszkańców (Przewoźnik, 2008). Ponadto upowszechniła się mechanizacja w wielu dziedzinach życia, a zwłaszcza w transporcie. Nie oznacza to jednak, że konie zniknęły z krajobrazu miasta. Ich dotychczasowa użytkowość przejawiała się jeszcze m. in. w pracy na roli. Ponadto
z relacji mieszkańców, zaczerpniętych w formie wywiadu swobodnego, można wymienić:
powszechne wykorzystanie koni do transportu węgla (choć należy przypuszczać, że węgiel
wozami konnymi transportowany był już od II połowie XVII w. z kopalni Murcki), czy
utrzymanie kilku sztuk koni (jeszcze do pierwszej dekady XXI w.) na potrzeby nadleśnictwa
Katowice do prac związanych z gospodarką leśną. Konie wykorzystywano również przez
Zakład Oczyszczania Miasta do prac związanych z pielęgnacją zieleni miejskiej (przewożenie odpadów zielonych konnym wozem).
FUNKCJA UŻYTKOWA KONI WSPÓŁCZEŚNIE
Współcześnie wartość użytkowa koni zwykle sprowadza się do ich przydatności na
potrzeby rekreacji i sportu jeździeckiego, a także hodowli. Coraz rzadziej wykorzystuje się
konie do pracy w rolnictwie, ponieważ zostały wyparte przez maszyny. Podobnie jak w górnictwie czy transporcie osobowym. Reliktem w dzisiejszych czasach są wozacy węgla, którzy
26
Tom 16
21-29
wciąż jeszcze korzystają z wozów konnych (w 2013 r. 2 osoby w Bytomiu i 1 w Zabrzu).
Warto nadmienić jednak, że wśród społeczności górniczej wozacy węgla, choć dysponują
obecnie samochodami ciężarowymi, w żargonie nazywani są „konikami”.
Funkcja rekreacyjna wydaje się dominującą, jeżeli chodzi o współczesne wykorzystanie koni. Rozwój rekreacji konnej jest bardzo intensywny, także na obszarach miejskich. Jednocześnie zauważa się duże zainteresowanie hipoterapią, czyli formą rehabilitacji psychofizycznej odbywającej się przy użyciu koni. Często obie powyższe usługi są łączone i oferowane w jednym ośrodku jeździeckim. W zasobach internetu można odnaleźć bazy adresowe
ośrodków jeździeckich. Należy jednak mieć na uwadze, że są to duże, komercyjne ośrodki,
świadczące kompleksowe usługi i zabiegające o klienta poprzez działania marketingowe.
Pełny obraz popularności rekreacji konnej można uzyskać dopiero po uwzględnieniu licznych przydomowych, kameralnych stajni, zwykle nie świadczących komercyjnych usług,
jednak niewątpliwie służących rozwojowi rekreacji konnej w regionie (Doroz, 2012).
W związku z rosnącą konkurencją, ośrodki jeździeckie szukają nowe rozwiązania, by
zwiększyć własną atrakcyjność (Wincewicz-Bosy, 2012). Zauważa się poszerzenie oferty jeździeckiej (przejażdżki zaprzęgami, w tym kuligi, woltyżerka i in.), łączenie i niekiedy także
pakietyzację oferowanych usług (gastronomia, noclegi, okolicznościowy wynajem pomieszczeń), organizację imprez sportowych lub towarzyskich (np. zawody jeździeckie sportowe lub
amatorskie, tzw. Hubertusy, wystawy psów, spotkania opłatkowe, rozpoczęcie oraz zakończenie sezonu jeździeckiego i in.).
Pomijając rekreację konną wraz z formami pokrewnymi, można stwierdzić, że najbardziej użytkową grupą koni na obszarze Górnego Śląska są konie Chorzowskiego Zespołu
Policji Konnej. Konie te są wykorzystywane w określonych ramach czasowych i oprócz tego,
że są partnerami w pracy, stanowią też swego rodzaju narzędzie w ręku policjantów, służące
zapewnieniu ładu publicznego. Zespół Policji Konnej powstał w 2001 roku. Do służby w policji wybiera się konie o określonych cechach fizycznych, z których najważniejsze to wysoki
wzrost i masywna budowa ciała (głównie konie rasy śląskiej i wielkopolskiej). Z kolei pod
względem psychicznym konie powinny mieć przede wszystkim zrównoważony charakter.
Policja konna zwykle patroluje obszar Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku, ponadto zabezpiecza mecze i inne imprezy masowe na Stadionie Śląskim, a sporadycznie także
w innych miejscach (np. stadion we Wrocławiu podczas Euro 2012). Oprócz policji w Chorzowie, w Bytomiu w latach 2007-2012 konie uczestniczyły w patrolowaniu miasta w służbie
straży miejskiej.
PODSUMOWANIE
Dokonując przeglądu sposobów wykorzystywania koni w dziejach, można zauważyć,
że towarzyszyły ludziom od pierwszych osiedli i zawsze związane były z rozwojem gospodarczym. Początkowo użycie koni polegało na ich ciężkiej pracy zaprzęgowej – w rolnictwie, w kopalniach, w transporcie. Od momentu wyparcia koni za sprawą rozwoju mechanizacji i motoryzacji, pozostały nieliczne przypadki do dziś pracujących w ten sposób.
Koń odwiecznie stanowił symbol zamożności i dobrobytu, gdyż nie każdego było stać
na utrzymanie koni na potrzeby codziennych prac. Jednak obecnie tradycyjne, zaprzęgowe
27
Tom 16
21-29
wykorzystanie tych zwierząt wiąże się zwykle z prowadzeniem małego gospodarstwa rolnego
– na własny użytek, bez konieczności zastosowania nowoczesnych narzędzi lub z brakiem
kapitału, by je doinwestować. Współcześnie konie wykorzystywane są głównie na potrzeby
rekreacji, stąd powszechnie cenione są konie wierzchowe. Podmioty gospodarcze rekreacji
konnej pod presją silnej konkurencji stają przed koniecznością tworzenia bardzo obszernej
oferty świadczonych usług, co powoduje wszechstronne wykorzystanie koni. Obszary miast
sprzyjają powstawaniu i rozwojowi ośrodków rekreacji konnej ze względu na szerokie grono
potencjalnych odbiorców (osoby uczące się jeździć konno – dorosłe i dzieci, osoby korzystające z hipoterapii, właściciele koni – usługa pensjonatowa, zawodnicy i in.), a infrastruktura
ośrodków jeździeckich jest wkomponowana w struktury miejskie. Przestrzeń miasta (zwłaszcza wskutek dużej gęstości zabudowy i dróg asfaltowych, hałas) nie sprzyjają konnym wyjazdom w teren i rozwojowi turystyki jeździeckiej, przez co konie w przestrzeni miasta są
mało popularne (czy wręcz nieobecne).
Pomimo zróżnicowania funkcji użytkowych koni w przeszłości, jak również zmiany
preferencji typu użytkowego z koni zaprzęgowych na konie wierzchowe, nie odnotowuje
się na żadnym etapie specjalizacji chowu i hodowli koni w kierunku rzeźnym.
LITERATURA
DOBRZYŃSKI B., 1929: Zarys historji wojennej 3-go Pułku Ułanów. Zarys Historii Wojennej Pułków Polskich 1918-1920. Pułki
Jazdy Konnej. Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa. 46 s.
DOROZ H., 2012: Waloryzacja województwa śląskiego na potrzeby turystyki konnej. Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Kraków (maszynopis pracy licencjackiej).
LASOTA-MOSKALEWSKA A., 2005: Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 310 s.
NADOLSKI P., 2010: Zarys dziejów komunikacji tramwajowej w Gliwicach (do 1945r.). Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. XXII.
Muzeum w Gliwicach, Gliwice. s. 203-243.
PRZEWOŹNIK P., 2008: Osiedla robotnicze w postindustrialnym krajobrazie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. [w:]
Gorgoń J., (red.): Krajobraz zbudowany na węglu – intelektualna i artystyczna perspektywa różnorodności krajobrazów
w regionach poprzemysłowych. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach, Katowice. s. 157-168.
SAWICKA Z., 2004: Koń w życiu szlachty XVI-XVIII w. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. 133 s.
STARNAWSKA J., 1990: Dzieje Katowic (1299-1945). Muzeum Historii Katowic, Katowice. 64 s.
SZARANIEC L. (red.), 1979: Kopalnia Wujek 1899-1979. Dzieje zakładu i załogi. Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice. 201 s.
SZWEDA S., SITKO A., 2013: Ach te Murcki. Rada Jednostki Pomocniczej 18 w Murckach, Katowice. 238 s.
WINCEWICZ-BOSY M., 2012: Sieci podmiotów gospodarczych w biznesie końskim. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. 287 s.
WOŹNICZKA Z., 2004: Katowice 1945-1950. Pierwsze powojenne lata. Polityka – społeczeństwo – kultura. Muzeum Historii
Katowic, Katowice. 511 s.
www.kopalnia.com.pl
www.zegluga.wroclaw.pl
Tom 16
21-29
Hanna Doroz
THE USEFULL FUNCTIONS OF HORSES IN UPPER SILESIA –
IN THE PAST AND TODAY
Summary
This article is an analysis and an attempt to classify the methods of horses exploitation in history of Upper
Silesia as well as showing their part in the region's economic development. The author points out multi-purpose
application of the horse and focuses on keeping the chronology which is not easy and often impossible to determine. The main goal of the article is to indicate the utility of horses in the Upper Silesia's economic development
and to prove that their part has not decreased but evolved towards recreational riding and similar forms.
Tom 16
30-39
Daniel GAWIOR 1)
Paweł RUTKIEWICZ 1)
Małgorzata WISTUBA 2)
Ireneusz MALIK 2)
1) Studenckie
2) Wydział
Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski
Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
MOŻLIWOŚĆ WYKORZYSTANIA
OSADÓW DOLIN RZEK GÓRSKICH
W REKONSTRUKCJACH PALEOGEOGRAFICZNYCH
– PRZYKŁAD Z BESKIDU ŚLĄSKIEGO *
WSTĘP
W osadach deponowanych w dnach dolin rzecznych zapisane są zmiany środowiskowe zachodzące podczas różnych etapów sedymentacji i rozwoju rzeźby. Odsłonięcia osadów dolinnych różnego wieku są cennymi źródłami informacji o warunkach środowiskowych
panujących w dolinach i w całych zlewniach obecnie i w przeszłości. Analiza osadów rzecznych pozwala odtworzyć środowisko depozycji tych osadów np. określić dynamikę i kierunek paleoprzepływu. Przykładem mogą być analizy osadów, w których zdeponowane zostały szczątki kręgowców w Krasiejowie będące obecnie atrakcją turystyczną. Stwierdzono,
że osady te deponowane były w rozległej delcie triasowej rzeki anastomozującej a następnie
meandrującej (Gruszka, Zieliński, 2008). W sprzyjających warunkach, można także określić
wiek deponowanych osadów na podstawie różnego rodzaju datowań, między innymi radiowęglowych. Metodą radiowęglową wydatowano osady, które powstały w wyniku działalności
człowieka polegającej na wylesieniu obszarów górskich w Bieszczadach i Sudetach (Kukulak, 2004; Klimek, Latocha, 2007). Datowania radiowęglowe osadów rzecznych są podstawą do rekonstrukcji środowiskowych w różnych strefach krajobrazowych (Krąpiec, 1993;
Yang i in., 2000; Johnstone i in., 2006; Knox, 2006; Thorndycraft, Benito, 2006; Szczepanek i in., 2007; Hoffman i in., 2008; Petera-Zganiacz, 2008; Hesse, Baade, 2009).
Dokumentacja odsłonięć lub odkrywek osadów wymaga szczegółowych badań polegających w pierwszym etapie na starannym, ostrożnym oczyszczeniu ich powierzchni bez
naruszenia struktury warstw osadów. Następnie wykonywany jest opis odkrywki i dokumentacja fotograficzna, pobierane są próby do dalszych analiz. Często prace w obrębie jednej
odkrywki wymagają kilkukrotnej wizyty w terenie. Odsłonięcia i odkrywki występujące
w dnach dolin są najczęściej odnajdywane w brzegach koryt rzecznych, w podciętych po*
Badania zrealizowano w ramach z projektu OPUS 2011/01/B/ST10/00548 finansowanego przez Narodowe
Centrum Nauki.
30
Tom 16
30-39
ziomach terasowych lub u podnóża stoków. Powstają one najczęściej w wyniku erozji zachodzącej podczas wezbrań lub odsłaniania powierzchni skał przez człowieka podczas eksploatacji surowców mineralnych lub prowadzenia inwestycji w dnie doliny. Nie ma regulacji prawnych, które pozwoliłyby ochronić te odsłonięcia przed zniszczeniem, np. podczas
prac regulacyjnych. Dlatego wiele cennych odsłonięć zostaje bezpowrotnie zniszczonych, co
ogranicza możliwości poszerzania naszej wiedzy o ewolucji środowiska. Inaczej niż w przypadku dziedzictwa przyrodniczego, znaleziska archeologiczne podlegają ochronie. Według
ustawy z 23 lipca 2013 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami został zdefiniowany
termin „zabytek archeologiczny” oraz zostały narzucone prawne obowiązki przypadkowemu
odkrywcy zabytku w trakcie prowadzenia robót budowlanych i ziemnych. Obowiązki te zapobiegają naruszeniu struktury gruntu prowadzącym do bezpowrotnego zniszczenia układu
stratygraficznego, ponieważ przemieszane warstwy oraz wyrwane z kontekstu zabytki nieodwracalnie tracą wartości poznawcze. Jednocześnie unikatowe odsłonięcia osadów o genezie
niezwiązanej z człowiekiem nie podlegają praktycznie żadnej ochronie.
Celem pracy jest rekonstrukcja środowiska na podstawie badań profili osadów zdeponowanych w dolinie rzeki Krężelki (dopływ Czadeczki) (1), analiza rozmieszczenia i dostępności odsłonięć osadów położonych w dolinach Czadeczki i jej dopływu Krężelki oraz występowania kamiennych i betonowych umocnień brzegów koryta ograniczających możliwości analizy odsłonięć osadów w dnach tych dolin (2).
TEREN BADAŃ
Polska część dorzecza Czadeczki, o powierzchni 23,43 km2, zlokalizowana jest w Beskidzie Śląskim (Kondracki, 2000) (rys. 1). Czadeczka która należy do zlewiska Morza Czarnego wypływa spod przełęczy Rupienka (672 m n.p.m.) na południowo-zachodnich stokach
Ochodzitej, a jej największy dopływ – Krężelka – ma źródła pod Sołowym Wierchem (ok.
800 m n.p.m.). Długość Czadeczki na terytorium Polski wynosi 7,5 km, Krężelka ma 6,6 km.
Rys. 1. Lokalizacja terenu badań (źródło: opracowanie własne na podstawie www.geoportal.gov.pl, zmienione).
Fig. 1. Location of the study area. (source: made by the authors based on www.geoportal.gov.pl, changed).
31
Tom 16
30-39
Roczna suma opadów na opisywanym obszarze nie spada poniżej 750 mm a czasami
osiąga 1200 mm (Barański, 1999; Kondracki, 2000). Oba badane cieki odwadniają obszary
leśne, które uległy przemianom pod wpływem działalności człowieka. Szacuje się, że obecnie
około 70-80% beskidzkich zbiorowisk stanowią sztucznie nasadzone przez człowieka monokultury świerkowe. Pozostałe obszary zajmują zbiorowiska naturalnej buczyny storczykowej, łęgów jesionowych, jaworzyny górskiej, dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy oraz
w wyższych położeniach ubogie kwaśne buczyny. Najwyższe partie masywów otaczających
doliny Czadeczki i Krężelki zostały w przeszłości całkowicie wylesione (Barański, 1999). Do
najważniejszych przejawów antropopresji w obszarze badań zalicza się hydrotechniczną zabudowę rzek, pobór wody i kruszywa, zanieczyszczenia wód, wylesianie i zabudowę terenów górskich i podgórskich (Kotusz i in., 2010).
Stanowisko, w którym szczegółowo analizowano osady położone jest w odsłoniętym
brzegu koryta Krężelki, występuje tam w spągu warstwa osadów gruboziarnistych, na których
zdeponowany jest materiał organiczny, powyżej występują drobnoziarniste osady z rozproszonym materiałem organicznym.
METODY
W analizowanym stanowisku przeprowadzono kartowanie geomorfologiczne oraz
opisano profil osadów. Z poziomów organicznych pobrano dwie próby do datowania radiowęglowego. Pierwszą pobrano ze spągu poziomu organicznego, 1 m od powierzchni
terasy (P1), drugą (P2) z fragmentu drewna tkwiącego w osadach w innej części odsłonięcia oddalonej o 4 m od miejsca, gdzie pobrano pierwszą próbę (rys. 2). Próbę tę pobrano na
głębokości 1,1 m poniżej powierzchni terenu terasy. Ze względu na dużą zawartość materii
organicznej w osadach, pobrano także 5 prób na różnych głębokościach i z różnych poziomów odsłonięcia (rys. 2) celem oznaczania makroszczątków roślinnych oraz do analiz
palinologicznych. Z pierwszej próby wydzielono do analiz 3 części (1, 1A, 1B), z próby
czwartej wydzielono 2 części (4 i 4A), ostatecznie wykonano 8 osobnych analiz paleobotanicznych, każdą dla materiału o objętości 1 cm³ (tab. 1). Do analizy pyłkowej osadów zastosowano acetolizę G. Erdtmana (1943). Analizy palinologiczne i makroszczątków zostały
przeprowadzone przez Prof. Kazimierza Szczepanka z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Posiłkując się datowaniami izotopu węgla 14C oraz wynikami analiz makroszczątków i analiz
palinologicznych przeprowadzono próbę rekonstrukcji środowiska w czasie deponowania
poszczególnych warstw osadów.
W kolejnym etapie badań przeanalizowano obecny bieg koryt rzek Czadeczki i Krężelki w terenie, pod kątem występowania w brzegach odsłonięć osadów, o wysokości ponad 1,2 m, pozwalających na rekonstrukcje środowiska. Zinwentaryzowano także ilość odsłonięć zawierających substancję organiczną. Nanoszono także na mapę elementy obmurowania, opaski betonowe oraz umocnienia z bloków skalnych i siatki stalowej osłaniające brzegi
przed erozją.
32
Tom 16
30-39
WYNIKI I DYSKUSJA
Odsłonięcie osadów w dolinie Krężelki
Badane osady zostały odsłonięte w obrębie terasy położonej na wysokości 2,0-2,3 m
nad współczesne dno koryta. Terasa ta występuje po prawej stronie koryta i jest wyższa od
teras sąsiednich o 0,8-1,2 m. W dolnej części odsłonięcia występują gruboziarniste osady
rzeczne, korytowe, a na nich bruk korytowy (osad zbudowany z relatywnie dużych klastów
stanowiących dno dawnego koryta rzecznego). Miejscami w obrębie bruku korytowego
widoczna jest imbrykacja czyli dachówkowate ułożenie otoczaków, których nachylenie ma
kierunek przeciwny do kierunku przepływu wody rzecznej. Powyżej występują iły, miejscami
z dużą zawartością materii organicznej o łącznej miąższości 0,8-1,15 m (rys. 2). Materiał organiczny ze spągowej części tej warstwy poddano dwóm datowaniom, pierwsze (próba P1 – osad
organiczny) wykazało, że osad był deponowany 14 tyś. lat temu (datowanie 14.100±120 nr
lab. MKL-2143), drugie datowanie (próba P2 – drewno) – wskazuje na maksymalny wiek
osadów około 11 tys. lat. (datowanie 11.220±70 nr lab. MKL-2144). Na warstwie organicznej
złożone są osady o dominacji materiału mineralnego drobnoziarnistego, głównie iłów.
Lokalnie występują tu poziomy wzbogacone w materię organiczną. W stropie, do 55 cm
poniżej powierzchni gruntu stwierdzono występowanie pojedynczych węgli drzewnych.
Analizy palinologiczne wykazały, że we wszystkich profilach dominuje zdecydowanie
sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) (tab. 1).
Rys. 2. Schemat budowy osadów występujących w odsłonięciu terasy w dnie doliny Krężelki wraz miejscami
poboru prób na datowania radiowęglowe, analizy palinologiczne i makroszczątków roślinnych:
1 – materiał organiczny, 2 – iły z dużą zawartością materii organicznej, 3 – gleba, 4 – iły z niewielką zawartością
materii organicznej, 5 – miejsca poboru prób na analizy palinologiczne i makroszczątków.
Fig. 2. A scheme of deposits in the outcrop of the terrace in the Krężelka valley floor with sampling points for
radiocarbon dating, palynological and plant macrofossil analyses:
1 – organic material, 2 – clays with a high admixture of organic material, 3 – soil, 4 – clays with a low admixture
of organic material, 5 – sampling points for palynological and plant macrofossil analyses.
Próba numer 6 wyróżnia się niską frekwencją pyłków, występują tu praktycznie wyłącznie pyłki sosny zwyczajnej. Prawie we wszystkich pozostałych próbach stwierdzono występowanie pyłków modrzewia i świerka. Wśród drzew liściastych dominują brzoza i wierzba, przy czym więcej pyłków tych drzew występuje w próbach z górnej części odsłonięcia
(próby 3-4). W górnej części stwierdzono także sporadycznie pyłki jodły i limby. W praktycz-
33
Tom 16
30-39
nie wszystkich próbach występuje bardzo niewielka liczba pyłków dębu i olszy. W niektórych
próbach zidentyfikowano zaledwie parę pyłków topoli, wiązu i leszczyny. Odnotowano także
stosunkowo duży udział pyłków roślin zielnych, a zwłaszcza z rodziny Cyperaceae (turzycowate), traw (Poaceae) oraz różowatych (Rosaceae). Udział pyłków roślin drzewiastych jest
relatywnie duży w próbie nr 1 pobranej z najniższej części odsłonięcia, wynosi on ok. 60-70%,
podczas gdy w pozostałych próbach jest niższy i wynosi 40-60%. Analizy makroszczątków
wykazały, że materiał z najniższej warstwy organicznej wydatowanej na około 14 000 lat
BP to głównie torf z roślin zielnych. W próbie 2 obecna była szyszka i nasiona modrzewia,
w próbie 3 zidentyfikowano także szczątki brzozy i sosny.
Tabela 1. Ilość pyłków różnych gatunków drzew (AP) oraz roślin zielnych (NAP) w osadach organicznych występujących w osadach organicznych w badanym stanowisku w dolinie Krężelki.
Table 1.Amount of pollen grains pf different specie of trees (AP) and non-arboral plants (NAP) in organic deposits in
the study site, valley of the Krężelka River.
Numer próby
1
1A
1B
2
3
4
4A
5
Pinus silvestris (Sosna zwyczajna)
260
225
240
205
193
136
150
200
Pinus cembra (Sosna limba)
–
–
2
1
–
6
5
2
Picea (Świerk)
7
9
7
–
4
8
15
–
Abies (Jodła)
–
–
–
–
2
–
–
–
Larix (Modrzew)
2
–
1
4
2
5
–
–
Alnus (Olsza)
4
3
1
2
1
–
1
–
Brzoza (Betula)
12
11
4
35
43
45
57
3
Tilia (Lipa)
–
–
–
–
–
–
1
–
Salix (Wierzba)
6
5
8
5
10
17
11
–
Populus (Topola)
–
–
–
–
3
1
–
–
Leszczyna (Corylus)
1
–
–
–
–
–
2
–
Dąb (Quercus)
1
–
1
–
1
2
1
–
Wiąz (Ulmus)
1
1
–
–
–
–
1
–
AP
294
254
264
152
259
220
244
205
(drzewiaste)
(60,0%) (67,5%) (59,9%) (35,4%) (31,8%) (36,9%) (45,5%) (99,5%)
NAP
196
122
177
277
554
376
292
1
(zielne)
(40,0%) (32,5%) (40,1%) (64,6%) (68,1%) (63,1%) (54,5%) (0,5%)
Suma
490
376
441
429
813
596
536
206
Uwarunkowania depozycji osadów późnoglacjalnych w dolinie Krężelki
Stanowisko w dolinie Krężelki, gdzie zachowały się osady późnoglacjalne jest położone powyżej przewężenia doliny powstałego wskutek dostawy bocznej materiału stokowego. Odcinek doliny położony bezpośrednio poniżej stanowiska ma charakter przełomowy. Dlatego depozycja materiału powyżej mogła być efektem przegrodzenia dna doliny
i sedymentacji w dnie płytkiego zbiornika. Przemawia za tym fakt, że osady organiczne,
zidentyfikowane jako torfy zostały złożone bezpośrednio na przepuszczalnym bruku korytowym. Oznaczała to, że torf był składany nagle, bez fazy deponowania drobnego materiału na osadach korytowych. Innym wytłumaczeniem raptownej depozycji torfów na osadach
34
Tom 16
30-39
korytowych jest obecność wiecznej zmarzliny w chwili depozycji osadów. Mogła ona ograniczyć wsiąkanie wody i przyczyniać się do tworzenia płytkiego zbiornika, w którym był odkładany torf. Niewykluczone, że na odkładanie torfu w zbiorniku miała wpływ zarówno przegroda poniżej stanowiska jak i wieczna zmarzlina. Skład taksonomiczny i stosunki ilościowe oznaczonych ziaren pyłków drzew i krzewów oraz roślin zielnych wskazują, że w czasie
depozycji osadów w okolicy panowały zbiorowiska leśne. Stosunkowo duży udział roślin
zielnych zarówno w składzie pyłków jak i w makroszczątkach wskazuje, że w krajobrazie
zbiorowiska roślinne typu łąk podmokłych odgrywały także znaczną rolę. Według ekologicznych liczb wskaźnikowych prawie wszystkich taksonów oznaczonych w próbach można
stwierdzić, że w czasie depozycji osadów panowały warunki umiarkowanie chłodne i umiarkowanie ciepłe (Zarzycki, 1984). Biorąc pod uwagę schematu rozwoju szaty roślinnej, gatunki stwierdzone w analizach powinny porastać badaną zlewnię w Allerødzie (Ralska-Jasiewiczowa i in., 2004). Jednak najstarsze datowanie 14C, wskazuje, że osad powstawał w na przełomie Allerødu i Starszego Dryasu. Oznaczałoby to, że osady organiczne zaczęły być składane zaskakująco wcześnie, kiedy klimat był według funkcjonujących schematów relatywnie
zimny. Badana dolina jest położona na południowych krańcach Beskidu Śląskiego, a Czadeczka należy do zlewiska morza Czarnego, dodatkowo terasa ma ekspozycję południową.
Elementy te tłumaczyć mogą szybką ekspansję roślinności w warunkach relatywnie ciepłego klimatu. Bardziej szczegółowe analizy z wykorzystaniem nowoczesnych metod badawczych np. większej liczby datowań izotopowych, analizy sedymentologicznej przy wykorzystaniu tzw. cienkich płytek (Ludwikowska-Kędzia, Pawelec, 2014) mogłyby pozwolić
na bogatą rekonstrukcję zmian środowiska w zlewni Krężelki w późnym glacjale.
Potencjał dolin Czadeczki i Krężelki w rekonstrukcji środowiska
opartej na osadach dolinnych
W dnach dolin Czadeczki i Krężelki występuje łącznie 27 odsłonięć osadów, z czego
większa część: 16 występuje w dolinie Krężelki, podczas gdy w dolinie dłuższej Czadeczki
stwierdzono ich tylko 11 (fot. 1A). W obu dolinach zlokalizowano 14 odsłonięć z obecnością
materiału organicznego, również w przeważającej części w dolinie Krężelki (9 stanowisk).
W dolinie Czadeczki stwierdzono występowanie 5 takich odsłonięć. Opaski betonowe, obmurowania oraz umocnienia z bloków skalnych i siatki stalowej występują na odcinku łącznie
780 m koryta Czadeczki i 360 m koryta Krężelki (fot. 1B). Odcinki koryt przekształconych
przez człowieka stanowią więc stosunkowo niewielką część biegu badanych cieków, a ich
doliny cechują się dość powszechnym występowaniem odsłonięć potencjalnie przydatnych
dla rekonstrukcji paleogeograficznych, w tym badane odsłonięcie późnoglacjalne.
Dodatkowo, biorąc pod uwagę, że w górach polskich brak odsłonięć i odkrywek zlokalizowanych w dolinach rzecznych pozwalających wnioskować o zmianach środowiskowych
w późnym glacjale analizowane w pracy stanowisko na Krężelce należy uznać za unikatowe.
Uważa się, że osady późnoglacjalne z reguły nie zachowały się w dnach dolin rzek górskich
ponieważ zostały wyprzątnięte w późniejszym holocenie, kiedy dominowała erozja materiału
(Starkel, 1977). Dostęp do osadów występujących w brzegach jest ponadto coraz trudniejszy.
35
Tom 16
30-39
Naturalne biegi rzek płynących w sąsiedztwie zabudowań są stopniowo umacniane w ostatnim czasie. Dzieje się tak ponieważ człowiek coraz częściej zasiedla dotąd puste obszary
górskie, niejednokrotnie także dna dolin, w tym nawet równiny zalewowe.
Fot. 1. Odsłonięcie osadów w brzegu Czadeczki (A) oraz umocnienia brzegów i sztuczny próg w dnie koryta
Czadeczki (B) (fot. M. Wistuba).
Photo 1. Sediment outcrop in the bank of the Czadeczka River (A), embankment and step in the stream channel (B)
of the Czadeczka valley floor (photo M. Wistuba).
36
Tom 16
30-39
Brzegi rzek o naturalnych przebiegach koryt, jak większość odcinków Czadeczki
i Krężelki, są stale podmywane i erodowane. Po większych wezbraniach rzeki te potrafią
przesunąć swoje koryto o kilka a nawet kilkanaście metrów. Zdarza się, że po wezbraniu
rzeka płynie zupełnie nowym korytem zagrażając działkom, budynkom i infrastrukturze zlokalizowanej w dnach dolin. Ludzie obawiając się zagrożenia związanego z podmyciem budynków domagają się regulacji naturalnych biegów rzek i umacniania ich brzegów. Przykładem takich działań jest umocnienie brzegu koryta Krężelki w miejscu gdzie występują osady
późnoglacjalne (fot. 2). Umocnienie to zaczęto konstruować od listopada 2014 roku i ograniczono możliwość prowadzenia dalszych badań na tym unikatowym stanowisku, gdzie w brzegu rzeki odsłonięty był profil z organicznymi osadami późnoglacjalnymi. Z badań przeprowadzonych na całej długości rzeki Czadeczki i Krężelki wynika, że miejsc gdzie potencjalnie występują warunki do analizy sekwencji osadów jest w tych dolinach relatywnie dużo.
Jednak człowiek poprzez umacnianie i zabudowę brzegów koryt stopniowo ogranicza dostęp
do tych osadów. Innym, znanym problemem związanym z regulacją cieków jest utrata walorów krajobrazowych dolin rzecznych (Radecki-Pawlik, 2002; Bojarski i in., 2005). Zabiegi
regulacyjne zwykle zmieniają tempo przepływu wody w korycie oraz częstotliwość zalewania
poziomów terasowych zmieniając w ten sposób warunki siedliskowe w dnach dolin, przez
co wpływają negatywnie na faunę i florę (Żbikowski, Żelazo, 1993; Petts, Calow, 1996; Nachlik, 2004).
Fot. 2. Odsłonięcie z późnoglacjalnymi osadami w dnie doliny Krężelki częściowo zasypane w wyniku prac regulacyjnych (fot. M. Wistuba).
Photo 2. Outcrop with late-glacial deposits in the Krężelka valley floor partially buried with sediments resulting
from channel regulation (photo M. Wistuba).
37
Tom 16
30-39
WNIOSKI
Badane szczegółowo stanowisko w dolinie Krężelki ma charakter unikatowy, ponieważ w odsłonięciu brzegu rzeki zachowały się osady organiczne z późnego glacjału. Dalsze analizy tych osadów powinny pozwolić na bogatą rekonstrukcję flory późnego glacjału
na obszarze Beskidów Zachodnich. Szczególnie bogate pole do rekonstrukcji środowiskowych wynika z położenia odkrywki w dnie doliny. Odsłonięte osady są źródłem informacji
o zmianach w zlewni rzeki (makroszczątki roślinne) i w jej otoczeniu (badania palinologiczne), wyniki analiz mają więc znaczenie zarówno lokalne jak i regionalne. Niestety odsłonięcie
to zostało w ostatnim czasie częściowo zniszczone przez umocnienie brzegu gruzem, blokami skalnymi i siatką stalową.
Stopniowe irracjonalne zabudowywanie den dolin rzecznych, zalewanych przez wody
wezbrań i poddawanych erozji bocznej cieków, powoduje, że naturalnie płynące rzeki górskie
są regulowane w obawie przed niszczeniem zabudowy znajdującej się na równinie zalewowej. Skutkuje to, nie tylko utratą walorów krajobrazowych i zmianą warunków siedliskowych
ale skutecznie likwiduje możliwość prowadzenia badań w często unikatowych odsłonięciach
osadów.
LITERATURA
BARAŃSKI M., 1999: Pasmo Baraniej Góry. Beskid Śląski cz. I. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa.
s. 30-38.
BOJARSKI A., JELEŃSKI J., JELONEK M., LITEWKA T., WYŻGA B., ZALEWSKI J., 2005: Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i potoków górskich. Ministerstwo Środowiska Departament Zasobów Wodnych, Warszawa. s. 17-39
ERDTMAN G.,1943: An Introduction to Pollen Analysis. Academic Press, New York. 712 s.
GRUSZKA B., ZIELIŃSKI T., 2008: Evidence for a very low-energy fluvial system: a case study from the dinosaur-bearing Upper
Triassic rocks of Southern Poland. Geological Quarterly 52. s. 239-252.
HESSE R, BAADE J., 2009: Irrigation agriculture and the sedimentary record in the Palpa Valley, southern Peru. Catena 77. s. 119-129.
HOFFMANN T., LANG A., DIKAU R., 2008: Holocene river activity: analysing 14C-dated fluvial and colluvial sediments from Germany. Quaternary Science Reviews 27. s. 2031-2040.
JOHNSTONE E., MACKLIN M.G., LEWIN J., 2006: The development and application of a database of radiocarbon-dated Holocene
fluvial deposits in Great Britain. Catena, 66. s. 14-23.
KLIMEK K., LATOCHA A., 2007: Response of small mid-mountain rivers to human impact with particular reference to the last 200
years; Eastern Sudetes Central Europe. Geomorphology 92. s. 147-165.
KNOX J.C., 2006: Floodplain sedimentation in the Upper Mississippi Valley: Natural versus human accelerated. Geomorphology 79,
s. 286-310.
KONDRACKI J., 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 440 s.
KOTUSZ J., WITKOWSKI A., KUSZNIERZ J., POPIOŁEK M., 2010: Czy głowacica Hucho hucho (L.) ma szanse powrotu do
Czadeczki? Chrońmy Przyrodę Ojczystą 66. s. 169-174.
KRĄPIEC M.,1993: “Czarne dęby” — Dendrochronologia i fazy akumulacji pni w dolinie Wisły. [w:] L. Starkel (red.): Przemiany
środowiska przyrodniczego Karpat i Kotlin Podkarpackich. Sesja naukowa w 40-lecie Zakładu Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn IGiPZ PAN, Kraków.
KUKULAK J., 2004: Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej na przykładzie aluwiów dorzecza
górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków. s. 64-69.
LUDWIKOWSKA-KĘDZIA M., PAWELEC H., 2014: Depositional environment of the glacigenic deposits from the Holy Cross
Mountains (Poland) – interpretation based on macro- and microstructure analyses. Geological Quarterly, 58. s.1-30.
NACHLIK E., (red.), 2004: Identyfikacja i ocena skutków antropogenicznych oddziaływań na zasoby wodne dla wskazania
części wód zagrożonych nie osiągnięciem celów środowiskowych. Politechnika Krakowska, Kraków. 318 s.
38
Tom 16
30-39
PETERA-ZGANIACZ J., 2008: Wiek i sposób wykształcenia struktur peryglacjalnych w dolinie dużej rzeki na przykładzie
stanowiska Koźmin w dolinie Warty. Landform Analysis 9. s. 167-170.
PETTS G., CALOW P., 1996. River Restoration. Blackwell, Oxford. 231 s.
RADECKI-PAWLIK A., 2002: Bankfull discharge in mountain streams: theory and practice. Earth Surface Processes and
Landforms, 27. s. 115-123.
RALSKA-JASIEWICZOWA M., LATAŁOWA M., WASYLIKOWA K., TOBOLSKI K., MADEYSKA E., WRIGHT H.E. JR., TURNER CH.,
2004: Late Glacial and Holocene History of Vegetation in Poland Based on Isopollen Maps. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 444 s.
STARKEL L., 1977: Paleogeografia holocenu. PWN, Warszawa. 362 s.
SZCZEPANEK K., KALINOWICZ N., GĘBICA P., 2007: Osady rzeczne i roślinność interpleniglacjału zlodowacenia wisły w dolinie
Wisłoka między Rzeszowem a Łańcutem (Rynna Podkarpacka). Przegląd Geologiczny 55. s. 595-600.
THORNDYCRAFT V.R., BENITO G., 2006: Late Holocene fluvial chronology of Spain: The role of climatic variability and
human impact. Catena 66. s. 34–41.
YANGA D., YUB G., XIEC Y., ZHANC D., LIC Z., 2000: Sedimentary records of large Holocene floods from the middle reaches
of the Yellow River, China. Geomorphology 33. s. 73-88.
ŻBIKOWSKI A., ŻELAZO J., 1993. Ochrona środowiska w budownictwie wodnym, materiały informacyjne. Agencja Wydawnicza
„Falstaff”, Warszawa. 156 s.
ZARZYCKI K., 1984: Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN, Kraków. 45 s.
Daniel Gawior, Paweł Rutkiewicz, Małgorzata Wistuba, Ireneusz Malik
POSSIBILITY OF USING DEPOSITS OF MOUNTAIN RIVER VALLEYS
IN PALAEOGEOGRAPHIC RECONSTRUCTIONS –
AN EXAMPLE FROM BESKID ŚLĄSKI MTS
Summary
Organic sediments were found in a terrace outcrop (Krężelka valley floor – Silesian Beskid, southern Poland).
Radiocarbon dating and palynological and macrofossil analyses have shown that organic layers were deposited in
the Late Glacial period, between the Allerød and Older Dryas. Organic deposits from the Late Glacial occur very
rarely in mountain valley floors; it is believed that Late Glacial fluvial sediments were eroded during the Holocene. Such sediments are a unique occasion for environmental reconstruction. Half a year after sampling the outcrop with Late Glacial sediments, they were buried with sediment as an effect of regulation of the Krężelka channel and an occasion for environmental reconstruction was irretrievably lost. We checked a number of outcrops,
artificial steps and regulated banks existing on the Czadeczka and Krężelka (its tributary) streams. Outcrops with
sediments are mainly available in the unregulated parts of channels. Furthermore new buildings prone to flooding
have been located on the valley floor, and as a result the Czadeczka and Krężelka streams are automatically regulated, thus destroying valuable outcrops from the scientific point of view.
Tom 16
40-53
Dawid KORBELLA
Sosnowiec
ZMIENNOŚĆ LICZBY DNI CHARAKTERYSTYCZNYCH
TERMICZNIE ORAZ ZMIANY W LOKALNEJ
BODŹCOWOŚCI KLIMATU W WIELOLECIU 1970-2014
NA PRZYKŁADZIE ŁEBY ORAZ SIEDLEC
WPROWADZENIE
Każdy z nas może z pewnością określić, czy dzisiejszy dzień wykazuję dla niego komfortowe, czy raczej mało przyjazne warunki termiczne. Odczucie to jest subiektywne i odpowiedzi będą się różnić w zależności od naszych preferencji. W świecie nauki temperatura powietrza zajmuję istotne miejsce, ponieważ jest jednym z podstawowych i najważniejszych elementów meteorologicznych. Mierzona już od XVIII wieku dostarczała informacji
o sytuacji pogodowej w danym miejscu (Woś, 1996).
W literaturze wiele razy poruszano problem dni charakterystycznych, a także zmienność wartości ekstremalnych w czasie. Problemem zajmowano się zarówno w odniesieniu
do obszaru całej Polski (Lorenc, 2005; Bielec-Bąkowska, Piotrowicz, 2013), poszczególnych
regionów (Koźmiński, Michalska, 2010), a także miast np. Warszawy (Kossowska-Cezak,
2014). Dni charakterystyczne termicznie wiążą się bezpośrednio z wartościami ekstremalnymi, których to zgodnie z opublikowanym Raportem IPCC 2007..., (2009) jest notowanych
coraz więcej. Tym problemem także zajmowano się już zarówno w skali kraju (Cebulak,
Limanówka, 2007), jak i w skali lokalnej (Bielec-Bąkowska, Łupikasza, 2007). Jak wykazały
badania prowadzone w XX wieku, na obszarze naszego globu zanotowano wzrost temperatury powietrza o 0,6°C, co ma również bezpośredni wpływ na warunki klimatu odczuwalnego (Błażejczyk i in., 2003). Zbioru wiadomości na temat zjawisk ekstremalnych w polskiej literaturze dokonali B.M. Kaszewski i E. Flis (2014), co świadczy o szybkim rozwoju
badań w kierunku zmieniającego się klimatu.
W związku z badaniem dni charakterystycznych termicznie powstało wiele klasyfikacji, które zebrała U. Kossowska-Cezak (2014). Zagadnieniem klasyfikacji dni termicznie
charakterystycznych zajmowali się m.in. oprócz wspomnianej U. Kossowskiej-Cezak (2003),
także R. Gumiński (1948), T. Kozłowska-Szczęsna i in. (2004), K. Błażejczyk (2004), K. Piotrowicz (2007), B.M. Kaszewski i W. Kłaczewski (2007), B. Głowicki (2008), C. Koźmiński
i B. Michalska (2011), C. Koźmiński i M. Świątek (2012) oraz Z. Bielec-Bąkowska i K. Piotrowicz (2013). Tak spora liczba klasyfikacji, przy braku jednolitych definicji danych dni
utrudnia porównywanie przeprowadzonych dotąd analiz (Kaszewski, Flis, 2014).
Badanie dni charakterystycznych termicznie stało się niezwykle ważne, ponieważ
dni, w których temperatury osiągają bardzo skrajne wartości, oddziałują na wiele dziedzin
40
Tom 16
40-53
życia (Koźmiński, Michalska, 2010). W rolnictwie duża liczba dni bardzo mroźnych powoduje wymarzanie roślin, a latem duża liczba dni bardzo upalnych ich wysychanie. W turystyce
liczba dni charakterystycznych termicznie wpływa na popularność kierunków turystycznych,
a także na potencjał rekreacyjny danego miejsca (Błażejczyk, 2004). Co istotne liczba dni ze
skrajnymi temperaturami wpływa na zdrowie człowieka powodując wyziębienia, odmrożenia, a także udary słoneczne (Kossowska-Cezak, 2014). Pogoda jak powszechnie wiadomo
ma kluczowy wpływ na samopoczucie człowieka. Człowiek za temperaturę komfortową
uznaję przedział 18°C-23°C. Wartości temperatury powyżej lub poniżej tego przedziału
zaczynają już być uciążliwe i w zależności jak bardzo odbiegają od podanego przedziału
tym mniej odpowiadają ludzkiemu organizmowi (Błażejczyk, 2004).
Nasze ciało jednak potrafi przystosować się do warunków panujących w otoczeniu
(Kozłowski, 1986). Gdy jest nam zbyt zimno to nasz organizm obniża temperaturę skóry
i zmniejsza peryferyczny przepływ krwi, co skutkuje wzrostem ciśnienia. Ciało człowieka
wymusza również drżenie mięśni w celu ogrzania się. Te wszystkie zabiegi to celowa obrona
przed zbyt niską temperaturą. Jeżeli czujemy, że jest nam za gorąco, to organizm dostaje informację o konieczności rozszerzenia naczyń krwionośnych, obniżeniu ciśnienia tętniczego
i zwiększeniu tętna. Poprzez wzrost temperatury skóry, zaczynamy się pocić, co ma za zadanie ochłodzenie naszego ciała (Bogucki, 1999).
W dzisiejszych czasach niestety rośnie liczba meteoropatów, czyli osób, które są wrażliwe na oddziaływanie bodźców atmosferycznych. W 1960 roku odsetek takich osób stanowił 30-40% populacji ludzi zdrowych, dziś wynosi on 50-70%. Szczególnie wrażliwe na
zmiany pogodowe są kobiety (http://www.imgw.pl/).
Celem niniejszej pracy jest zbadanie zmian zachodzących w ilości dni charakterystycznych termicznie na stacjach położonych w różnym środowisku, a mianowicie w Łebie
– leżącej w obszarze nadmorskim, oraz w Siedlcach, – które są położone w głębi kraju. Należy spodziewać się różnic w występowaniu poszczególnych dni, które postarano się wytłumaczyć. Przeanalizowano również zmiany zachodzące w bodźcowości termicznej danych miejscowości i zastanowiono się nad ich skutkami. Zachodzące zmiany w przebiegu dni termicznie charakterystycznych oraz bodźcowości zostały zweryfikowane przy pomocy badania
istotności statystycznej na poziomie 0,05.
Badanie dni termicznie charakterystycznych przyczynia się do określenia, w jakim kierunku zmierzają zmiany klimatyczne i poznanie ich tempa. Badanie zmian temperatur w wieloleciu umożliwia łatwiejsze określenie ich przyczyn, a także powiązanie ich ze zmianami
innych elementów meteorologicznych. Dzięki wyznaczeniu tendencji zmian, możemy lepiej
się do nich przygotować (Bielec-Bąkowska, Piotrowicz, 2013).
METODY I OBSZAR BADAŃ
Materiałem źródłowym w niniejszej pracy są temperatury dobowe maksymalne i minimalne mierzone na stacjach Łeba (WMO = 12120, 54°45’ N, 17°32’ E, wysokość 2 m n.p.m.)
i Siedlce (WMO = 12385, 52°15' N, 22°15' E, wysokość: 152 m n.p.m.) z wielolecia 19702014 (rys. 1).
41
Tom 16
40-53
Rys. 1. Położenie stacji Łeba i Siedlce na tle Polski
(opracowanie własne).
Fig. 1. The location of Łeba and Siedlce stations
in Poland (made by the author).
Dane zostały pobrane z ogólnodostępnego serwera z danymi meteorologicznymi
European Climate Assessment & Dataset.
Maksymalne i minimalne dobowe temperatury o odpowiedniej wartości przydzielono
zgodnie z klasyfikacją opracowaną przez U. Kossowską-Cezak (2003) do odpowiedniej grupy dni termicznie charakterystycznych. Klasyfikacja ta przedstawia się następująco:
• Dni skrajnie mroźne
Tmax <-20°C
• Dni bardzo mroźne
Tmax <-20°C; -10,1°C>
• Dni mroźne
Tmax <-10; -0,1°C>
• Dni przymrozkowe
Tmax ≥0°C i Tmin < 0°C
• Dni gorące
Tmax <25,1°C; 30°C>
• Dni upalne
Tmax <30,1°C; 35°C>
• Dni bardzo upalne
Tmax >35°C
• Noce tropikalne
Tmin >20°C
W klasyfikacji tej znajduje się aż 8 rodzajów dni, co pozwala na jeszcze dokładniejszą
analizę zmienności dni charakterystycznych. Należy również zauważyć, iż przedziały są pozamykane, co uniemożliwia przydzielenie jednego dnia do kilku rodzajów, co w niektórych
klasyfikacjach ma miejsce (np. Wiszniewski, 1973).
Badając bodźcowość termiczną klimatu posłużono się kryterium z monografii K. Błażejczyka (2004). Bodźcowość określono na podstawie dobowych amplitud temperatur (dt =
Tmax – Tmin), których to wahania mają bezpośredni wpływ na samopoczucie człowieka. Klasyfikacja ta wygląda następująco:
• dt <4,0
bodźce obojętne,
• dt <4,0 – 7,9> bodźce słabo odczuwalne,
• dt <8,0 – 11,9> bodźce silnie odczuwalne,
• dt ≥12,0
bodźce ostre.
42
Tom 16
40-53
Zgodnie z tym kryterium można wyznaczyć bodźce obojętne i słabo odczuwalne, które
mają znikomy wpływ na samopoczucie człowieka, a także bodźce silnie odczuwalne i ostre,
które z kolei wywołują u ludzi różne bóle o odmiennym natężeniu, a także negatywnie wpływają na samopoczucie człowieka (Błażejczyk, 2004).
WYNIKI I DYSKUSJA
Analiza temperatur dobowych maksymalnych i minimalnych z okresu 1970-2014 ze
stacji w Łebie i Siedlcach, pozwoliła zakwalifikować badane dni do odpowiednich przedziałów zgodnie z przyjętą klasyfikacją. Wyniki ukazujące średnią liczbę dni charakterystycznych termicznie z podziałem na poszczególne miesiące przedstawia tabela 1.
Dni skrajnie mroźne jak wykazały badania w przeciągu rozpatrywanego wielolecia nie
wystąpiły ani razu w Łebie, natomiast w Siedlcach były zjawiskiem, które odnotowano dwa
razy i to tylko w jednym badanym roku, mianowicie w styczniu 1987 roku. Dni z tak niezwykle niską temperaturą jak widać są rzadkością na tych stacjach.
Dni bardzo mroźne (Tmax <-20°C; -10,1°C>) są natomiast odnotowywane częściej.
W Siedlcach przez okres 45 lat, zanotowano 133 takich dni, natomiast w Łebie 13. Średnio,
co roku w styczniu występuje ok. 1,6 dni bardzo mroźnych w Siedlcach, a co około dwa
lata w lutym i grudniu. Jeżeli chodzi o Łebę dni te występują raz na kilka lat w poszczególnych miesiącach (tab. 1). Maksimum dni bardzo mroźnych w obu przypadkach stwierdza
się w styczniu. Pierwsze tego rodzaju temperatury pojawiają się na obu stacjach w grudniu.
W Siedlcach najwcześniej odnotowano je 01.12.2010 roku, a w Łebie 20.12.2009 roku.
Biorąc pod uwagę prowadzone badania, przypadki te wystąpiły stosunkowo niedawno,
gdyż miało to miejsce kilka lat temu. Zwracając uwagę na daty najpóźniej notowanych dni
bardzo mroźnych, które występowały najpóźniej 4.03.1971 roku w Siedlcach, a w Łebie
11.02.1985 roku, można stwierdzić, że w przeszłości dni bardzo mroźne można było obserwować nawet w marcu, lecz później się zaczynały, dziś jak pokazują wyniki dni takie wcześniej się zaczynają, lecz jednocześnie wcześniej się kończą.
Dni określane mianem mroźnych to takie, w których temperatura maksymalna w ciągu
doby znajduje się w przedziale <-10°C; -0,1°C>. Badania wykazały, że większą liczbę tych
dni obserwuję się w Siedlcach, niż w Łebie. Po wyliczeniu średnich, okazuje się, że każdego
roku na stacji w Siedlcach notuje się w listopadzie ok. 3,7 takich dni, w grudniu 9,3 w styczniu ponad 12, w lutym 10, a w marcu 3,1. W każdym wymienionym miesiącu w Łebie jest
ich wyraźnie mniej (tab. 1). Jak stwierdzili w swojej pracy C. Koźmiński i M. Świątek
(2012) stacje umiejscowione w głębi lądu odnotowują większą niż stacje nadmorskie liczbę
dni bardzo mroźnych i mroźnych. Wynika to z faktu bliskości morza, a tym samym występowania bryzy, która zmniejsza uciążliwość nadmorskiego klimatu w chłodnym okresie, co ma
bezpośrednie przełożenie na liczbę dni z występowaniem niskiej temperatury (Koźmiński,
Michalska, 2010). Dni mroźne na stacji w środkowo-zachodniej części kraju pojawiają się
już w połowie października, a swoją maksymalną liczbę osiągają w styczniu, najpóźniej
kończą się w kwietniu (tab. 1). W Łebie omawiane dni pojawiają się na początku listopada
i kończą w marcu, a najwięcej przypadków takich dni, również jak w poprzedniej stacji występuję w styczniu.
43
Tom 16
40-53
Tabela 1. Średnia ilość występowania dni charakterystycznych termicznie z podziałem na poszczególne miesiące
na stacjach w Siedlcach i Łebie w wieloleciu 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/):
0,0 – wartość poniżej 0,05; – brak wystąpienia dnia charakterystycznego w danym miesiącu.
Table 1. The mean number of thermal specific days in Siedlce and Łeba stations during 1970-2014 (made by the
author based on http://eca.knmi.nl/):
0.0 – value below 0.05, – no thermal specific days.
Stacja
Siedlce
Łeba
Stacja
Siedlce
Łeba
Stacja
Siedlce
Łeba
Stacja
Siedlce
Łeba
Stacja
Siedlce
Łeba
Stacja
Siedlce
Łeba
Stacja
Siedlce
Łeba
Stacja
Siedlce
Łeba
I
0,0
–
II
–
–
III
–
–
IV
–
–
I
1,6
0,2
II
0,6
0,0
III
0,0
–
IV
–
–
I
12,6
8,7
II
10,1
6,7
III
3,1
0,0
IV
0,0
–
I
9,3
10,8
II
11,2
11,5
III
15,5
13,7
IV
7,6
6,8
I
–
–
II
–
–
III
–
–
IV
0,3
0,4
I
–
–
II
–
–
III
–
–
IV
0,0
–
I
–
–
II
–
–
III
–
–
IV
–
–
I
–
–
II
–
–
III
–
–
IV
–
–
Dni skrajnie mroźne
VI
VII
–
–
–
–
Dni bardzo mroźne
V
VI
VII
–
–
–
–
–
–
Dni mroźne
V
VI
VII
–
–
–
–
–
–
Dni przymrozkowe
V
VI
VII
1,1
0,0
–
1,2
0,1
–
Dni gorące
V
VI
VII
3,5
6,7
10,0
1,6
2,1
3,4
Dni upalne
V
VI
VII
0,1
0,5
2,5
0,1
0,2
0,9
Dni bardzo upalne
V
VI
VII
–
–
0,0
–
–
–
Noce tropikalne
V
VI
VII
–
–
0,1
–
–
0,2
V
–
–
VIII
–
–
IX
–
–
X
–
–
XI
–
–
XII
–
–
VIII
–
–
IX
–
–
X
–
–
XI
–
–
XII
0,7
0,1
VIII
–
–
IX
–
–
X
0,1
–
XI
3,7
1,0
XII
9,3
4,6
VIII
–
–
IX
0,7
0,1
X
5,6
2,2
XI
9,0
6,5
XII
11,4
11,5
VIII
9,2
3,6
IX
2,0
0,7
X
–
0,0
XI
–
–
XII
–
–
VIII
1,7
0,3
IX
–
0,0
X
–
–
XI
–
–
XII
–
–
VIII
–
0,0
IX
–
–
X
–
–
XI
–
–
XII
–
–
VIII
0,1
0,1
IX
–
–
X
–
–
XI
–
–
XII
–
–
Dni przymrozkowe jak się okazało są najczęściej notowanymi dniami charakterystycznymi w ciągu roku i całego wielolecia. Na stacji w Siedlcach wystąpiło 3211 takich dni,
a w Łebie 2894 dni przez okres 45 badanych lat Dni przymrozkowe charakteryzują się dużym
podobieństwem na obu stacjach. Nie należą one do zjawisk ekstremalnych, oraz nie mają
bardzo rygorystycznego kryterium, a co za tym idzie na obu stacjach występowały częściej
niż pozostałe dni. Zarówno w stacji nadmorskiej, jak i w głębi kraju dni te zaczynają się we
wrześniu (tab. 1). Wcześniej odnotowane są jednak w Siedlcach, niż w Łebie. W wieloleciu
44
Tom 16
40-53
maksimum przymrozków na omawianych stacjach występuję w marcu i w tym właśnie miesiącu owych dni jest średnio ponad 15 w przypadku Siedlec i ponad 13 w przypadku Łeby
(tab. 1). W miesiącach od września do listopada, oraz od marca do kwietnia więcej przymrozków występuje w Siedlcach, w pozostałych miesiącach w Łebie. Najpóźniej dni z przedziału temperatury Tmax ≥ 0°C i Tmin < 0°C można zaobserwować w czerwcu (tab. 1).
Analizując przebieg dni termicznie charakterystycznych okresu ciepłego można zauważyć, że dni gorące zajmują ich największy odsetek. W Siedlcach każdego roku liczba tych dni
rośnie od kwietnia do lipca, gdzie średnio występuję ich ok. 10, a następnie maleje, aż do
września (tab. 1). W Łebie maksimum tych dni notowanych jest w sierpniu, gdzie średnio
jest ich ponad 3, a następnie podobnie jak w poprzednim przypadku maleje (tab. 1). Historia
stacji zna przypadki wystąpienia takiego dnia również i w październiku, jednak od 29 lat
nie było kolejnych informacji o podobnych zjawiskach (http://eca.knmi.nl/). Spora różnica
w ilości dni gorących pomiędzy analizowanymi miejscowościami związana jest z – podobnie jak w przypadku zimowego okresu – wpływem Bałtyku. Tym razem jednak morze ma
ochładzający wpływ na klimat miejscowości nadmorskich w miesiącach od marca do
sierpnia, a to w znacznej części w tych miesiącach są odnotowywane dni gorące (Koźmiński, Świątek, 2012).
Dni upalnych podobnie, jak w poprzednim przypadku notuję się znacznie więcej na
stacji w środkowo-wschodniej Polsce (tab. 1). W zapiskach stacji istnieje jeden przypadek
z dnia 30.04.2012 roku, kiedy to dzień upalny rozpoczął się w kwietniu (http://eca.knmi.nl/). Każdego roku w Siedlcach można spodziewać się przynajmniej 2 dni upalnych w lipcu i 1 w sierpniu. Sierpień to również okres, kiedy dni z tak wysoką temperaturą kończą się. Jeżeli chodzi
o stację w Łebie to w wieloleciu 1970-2014 wystąpiło tam 71 dni z pogodą upalną. Po wyliczeniu średniej można zauważyć, że nie w każdym miesiącu nad Bałtykiem wystąpi pogoda
zwana upalną. W 5 przypadkach takie dni rozpoczęły się w maju, a w 2 kończyły we wrześniu.
Maksimum dni upalnych podobnie jak na stacji w Siedlcach przypada na lipiec (tab. 1).
Dni określone mianem bardzo upalne w badanym okresie wystąpiły tylko dwa razy.
W Siedlcach 31 lipca 1994 roku, natomiast w Łebie 10 sierpnia 1992 roku, co oznacza, że dni
z tak ekstremalnymi temperaturami maksymalnymi to w Polsce rzadkość, jednak zgodnie z prognozami dotyczącymi wzrostu temperatury powietrza należy spodziewać się zwiększenia ich
ilości w przyszłości (Kossowska-Cezak, 2003).
Noce tropikalne w klimacie Polski nie są zjawiskiem często spotykanym, ponieważ
rzadko temperatura minimalna w naszych warunkach klimatycznych przekracza 15°C, a w przypadku nocy tropikalnej zachodzi konieczność Tmin > 20°C (Okołowicz, Pełko, 1968). W latach 1970-2014, jednak takich przypadków nastąpiło 23 (11 w Siedlcach oraz 12 w Łebie).
Noce tropikalne występowały głównie w lipcu, choć 8 zanotowano, również w sierpniu.
W całym badanym wieloleciu wyznaczono skrajne wartości temperatury maksymalnej i minimalnej dla każdej ze stacji (tab. 2). Najwyższe temperatury maksymalne wyniosły
w Siedlcach 35,5°C, a w Łebie 37,2°C, Podobnie wyglądały najwyższe temperatury minimalne, które odnotowano w obu miejscowościach (tab. 2). Znaczne różnice natomiast zauważa się analizując najniższe wartości skrajnych temperatur. Najniższa Tmax w Siedlcach
wyniosła -20,8°C, a w nadmorskiej miejscowości -13,6°C. Jeżeli chodzi o najniższe Tmin to
wyniosły one na stacji w głębi kraju -33,3°C, natomiast na stacji ulokowanej na północy
45
Tom 16
40-53
Polski -25,0°C (tab. 2). Rozbieżności te świadczą o większych wahaniach temperatur w okresach chłodniejszych, niż w cieplejszych pomiędzy badanymi stacjami.
Tabela 2. Wartości skrajne temperatury maksymalnej i minimalnej dla stacjach w Siedlcach i Łebie wraz z terminami ich wystąpień (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/).
Table 2. The xtreme values of maximum and minimum temperatures in Siedlce and Łeba stations with the days of
their occurrence (made by the author based on http://eca.knmi.nl/).
Stacja
Tmax
Największa
Siedlce 35,5°C (31.07.1994)
Łeba
37,2°C (10.08.1992)
Tmin
Najmniejsza
Największa
-20,8 °C (14.01.1987) 21,2°C (16.07.2001; 15.08.2010)
-13,6 °C (01.01.1970) 21,6°C (22.07.2010)
Najmniejsza
-33,3°C (14.01.1987)
-25,0°C (06.02.2012)
Analizując zmiany liczby dni bardzo mroźnych w Siedlcach można zauważyć wyraźne
wzrosty tych dni, co kilka lat w wieloleciu. Dni bardzo mroźne charakteryzują mniejsze wahania od początku XXI w. (rys. 2). Najwięcej dni bardzo mroźnych odnotowano w 1985 roku
(Siedlce – 19 dni) i 1987 roku (Łeba – 4 dni) (rys. 2). Zima w styczniu 1986/87, była jedną
z najsroższych w historii polskiej meteorologii. Nad obszarem znacznej części Europy znajdowały się wtedy dwa silne wyże o wartościach w centrum układów 1030 hPa oraz 1025 hPa,
co spowodowało wystąpienie znacznych mrozów w całej Polsce (Ustrnul, Czekierda, 2009).
Kolejną ostrą zimą, w której zanotowano 12 dni bardzo mroźnych była zima 1996 roku.
Określenie, czy liczba dni bardzo mroźnych ma tendencję wzrostową czy spadkową jest stosunkowo ciężka do określenia, gdyż wystąpiła za mała liczba takich dni, dzięki której można
by wyznaczyć konkretny trend zmian.
Rys. 2. Porównanie liczby dni bardzo mroźnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne
na podstawie http://eca.knmi.nl/).
Fig. 2. A comparision of the number of very cold days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the
author based on http://eca.knmi.nl/).
Dni mroźne mają nieregularny przebieg (rys. 3). Istnieje wyraźna dominacja liczby
dni mroźnych na stacji w Siedlcach w porównaniu do Łeby (rys. 3). Można stwierdzić wzrost
46
Tom 16
40-53
liczby tych dni w latach 1986/1987, a także w 1996 roku. Nagły wzrost liczby tych dni odnotowano również w 2010 roku. Wtedy to Polskę nawiedziła fala mrozów, którą opisali w swojej pracy A. Krzyżewska i S. Wereski (2011). Najwięcej dni mroźnych w wieloleciu 1970-2014
zaobserwowano w Siedlcach w 1980 roku – 68 dni, natomiast najmniej w 1974 – 15 dni
(rys. 3). Jeżeli rozpatrzyć przebieg dni mroźnych na stacji nadmorskiej to najwięcej zarejestrowano ich w 2010 roku – 66 dni, a najmniej w latach 1975 i 1989 – tylko 4 dni. Zgodnie
z równaniem linii trendu liczba dni mroźnych na stacji w środkowo-wschodniej Polsce
spada o około 0,4 dnia/10 lat, a na stacji na północy kraju, aż o 1,2 dnia/10 lat, jednak wyniki te nie są istotnie statystycznie na poziomie 0,05 (rys. 3).
Rys. 3. Porównanie liczby dni mroźnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na
podstawie http://eca.knmi.nl/).
Fig. 3. A comparision of the number of cold days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the
Analizując liczbę dni przymrozkowych na obu stacjach meteorologicznych można zauważyć, iż cechuje się ona dużymi wahaniami. Najwięcej takich dni wystąpiło w Siedlcach
w 1981 roku – 104 dni, a w Łebie w 1988 roku – 98 dni. Najmniej dni z przymrozkiem zanotowano w Siedlcach w 2010 – 48 dni, natomiast na drugiej stacji w 1990 roku – 39 dni. Jak
ukazują równania linii trendów w obu przypadkach liczba dni z Tmax > 0°C i Tmin < 0°C spada
o 2,8 dni/10 lat w Siedlcach oraz o 2,9 dni/10 lat w Łebie, jednak trendy nie wykazują istotności statystycznej (rys. 4).
Najwięcej dni gorących na obu stacjach wystąpiło w 2002 roku. W Siedlcach zanotowano wtedy 58 dni, a w Łebie 25 dni z Tmax od 25,1°C do 30°C (rys. 5). Upały, które miały
wpływ na kształtowanie się temperatur w Polsce z 2002 roku opisuje m.in. E. Cebulak i D. Limanówka (2007). Analiza wykazała, że liczba dni gorących rośnie w tempie 1,7 dni/10 lat
w Siedlcach i 0,9 dni/10 lat w Łebie (stwierdzono brak istotności statystycznej). Warto
również zwrócić uwagę na spore wahania w liczbie dni gorących np. w Łebie w 2001 roku
47
Tom 16
40-53
wystąpiło ich 5, natomiast już rok później 25. Ma to związek z faktem, że warunki biotermiczne w miejscowościach nad Bałtykiem cechują się nagłą zmiennością (Koźmiński, Michalska, 2010).
Rys. 4. Porównanie liczby dni przymrozkowych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie
własne na podstawie http://eca.knmi.nl/).
Fig. 4. A comparision of the number of days with frost in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by
the author based on http://eca.knmi.nl/).
Rys. 5. Porównanie liczby dni gorących na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na
Fig. 5. A comparision of the number of hot days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the
48
Tom 16
40-53
Maksymalna liczba dni upalnych w Siedlcach i w Łebie wystąpiła w 2010 roku –
kolejno 17 i 7 dni (rys. 6). Wyjątkowo upalne lata w Polsce były przedmiotem opracowań
E. Cebulaka i D. Limanówki (2007) – rok 1992, 1994. Jak stwierdziły w swojej pracy Z. Bielec-Bąkowska i K. Piotrowicz (2013) zmiany temperatur w Polsce mają bezpośredni związek z sytuacją termiczną w Europie. Wspomniane wcześniej lata 1992 i 1994 i występujące
w Polsce w tym okresie wysokie temperatury były spowodowane obecnością układu wysokiego ciśnienia, który swoim wpływem objął większą część Europy, a z którym było związane nadejście mas powietrza polarno-kontynentalnego w 1994 roku i adwekcja powietrza
z obszarów zwrotnikowych w 1992 roku (Ustrnul, Czekierda, 2009). Liczba dni upalnych
w Polsce wzrasta. Na stacji w Łebie wzrost ten osiąga wartość 0,2 dni/10 lat (brak istotności statystycznej), a w Siedlcach wyznaczono istotny statystycznie dodatni trend ukazujący
wzrost dni upalnych o 1,4 dni/10 lat (rys. 6).
Rys. 6. Porównanie liczby dni upalnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na
Fig. 6. A comparision of the number of very hot days in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by the
Noce tropikalne w wieloleciu 1970-2014 są zjawiskiem, które nasiliło się dopiero od
lat 90. XX wieku. Zazwyczaj przyczyną występowania nocy tropikalnych jest adwekcja mas
powietrza polarno-kontynentalnego, bądź zwrotnikowego, czasem również ma to związek
z przejściem frontu ciepłego (Chełchowski, 1963, 1967). Najwięcej nocy z Tmin > 20°C, wystąpiło w Łebie w 2010 roku – w ciągu jednego roku, aż 6 razy (rys. 7). W Siedlcach również
występują noce tropikalne, jednak w ciągu ostatnich 45 lat liczba takich nocy w ciągu jednego
roku nie przekroczyła dwóch. Zachodzące do tej pory zmiany w liczbie występowania nocy
tropikalnych sugerują wzrost tych dni w tempie 0,3 dnia/10 lat w przypadku Łeby, oraz 0,2
dni/10 lat w przypadku Siedlec.
49
Tom 16
40-53
Rys. 7. Porównanie liczby nocy tropikalnych na stacjach Łeba i Siedlce w okresie 1970-2014 (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/).
Fig. 7. A comparision of the number of tropi cal nights in Łeba and Siedlce stations during 1970-2014 (made by
the author based on http://eca.knmi.nl/).
W niniejszej pracy zbadano również zmiany w bodźcowości warunków termicznych
klimatu obu miejscowości, które przedstawiono na rycinach nr 8 i 9.
Rys. 8. Liczba dni o odpowiedniej bodźcowości na stacji w Siedlcach (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/):
1 – obojętne, 2 – słabo odczuwalne, 3 – silnie odczuwalne, 4 – ostre.
Fig. 8. The number of days with different temperature stimulating effect in Siedlce station (made by the author
based on http://eca.knmi.nl/):
1 – neutral, 2 – weak influence, 3 – strong influence, 4 – Sharp.
50
Tom 16
40-53
Rys. 9. Liczba dni o odpowiedniej bodźcowości na stacji w Łebie (opracowanie własne na podstawie http://eca.knmi.nl/):
1 – obojętne, 2 – słabo odczuwalne, 3 – silnie odczuwalne, 4 –ostre.
Fig. 9. The number of days with different temperature stimulating effect in Łeba station (made by the author based
on http://eca.knmi.nl/):
1 – neutral, 2 – weak influence, 3 – strong influence, 4 – Sharp.
W przypadku Siedlec widać ewidentne zmiany, które zaszły w bodźcowości warunków termicznych klimatu. Na początku badanego okresu dominowała liczba dni słabo odczuwalnych, w dalszej kolejności były dni silnie odczuwalne, ostre i na samym końcu obojętne
(rys. 8). Obecnie liczba dni o ostrej bodźcowości klimatu uplasowała się na drugim miejscu,
co świadczy o silnym wpływie wahań temperatury i pogody na samopoczucie ludzi mieszkających w tym mieście. Wyliczono, że średnio w ciągu roku wystąpiło tam ok. 120 dni o słabej
bodźcowości, 92 o silnej odczuwalności, 90 o ostrej i 62 o obojętnej. W całym okresie badawczym zmiany w bodźcowości termicznej w Siedlcach charakteryzują się wzrostem dni
obojętnych w tempie 0,4 dni/10 lat i dni o ostrej bodźcowości w tempie 3 dni/10 lat, a spadkiem dni słabo odczuwalnych w tempie 2 dni/10 lat, oraz dni silnie odczuwalnych w tempie
1,3 dni/10 lat (brak istotności statystycznej we wszystkich przypadkach).
W bodźcowości klimatu Łeby widać pewnego rodzaju charakterystyczny układ, który
jednak w ostatnim okresie został zaburzony. W 1970 roku najwięcej było dni słabo odczuwalnych, następnie dni obojętnych, a dopiero później silnie odczuwalnych i dni o ostrej bodźcowości (rys. 9). W 2014 roku dni obojętnych było już mniej niż dni silnie odczuwalnych.
Średnio w ciągu roku w tej nadmorskiej miejscowości notuje się 153 dni o słabej odczuwalności, 100 dni o obojętnej, 72 dni o silnej bodźcowości i 40 dni, w których amplituda temperatur wynosi 12°C i więcej. Po przebadaniu okresu 45 lat zauważono spadek dni słabo odczuwalnych w tempie 1,1 dni/10 lat i obojętnych o 2 dni/10 lat, stwierdzono istotny statystycznie
dodatni trend dni silnie odczuwalnych, ze zmianami w tempie 2 dni/10 lat, oraz nie istotny
statystycznie wzrost dni o ostrej bodźcowości o 1,1 dni/10 lat.
51
Tom 16
40-53
PODSUMOWANIE
W dobie ocieplającego się klimatu wraz z coraz częściej obserwowanymi ekstremalnymi temperaturami powietrza oraz falami upałów możemy stwierdzić, że badanie dni charakterystycznych termicznie ma coraz większe znaczenie. Wraz ze wzrostem temperatury
powietrza należy oczekiwać zmian w ilości dni charakterystycznych termicznie. Powyższa
praca pozwoliła zapoznać się ze zmianami zachodzącymi w ich liczbie na dwóch stacjach
meteorologicznych. Zwrócono uwagę na tendencje wzrostowe liczby dni gorących, upalnych
(istotnych statystycznie w Siedlcach), a także nocy tropikalnych przy jednoczesnym prawdopodobnym spadku udziału dni z przymrozkami i dni mroźnych w ogólnej liczbie dni notowanych na stacjach w Łebie i Siedlcach. Ponadto porównując dwie leżące w różnych środowiskach stacje, ukazano znaczenie Morza Bałtyckiego jako czynnika łagodzącego występowanie ekstremalnych temperatur. Ponownie zauważono związek pomiędzy występowaniem
ekstremalnych temperatur powietrza w sezonie letnim w Polsce, a sytuacją cyklonalną w Europie. Dodatkowo przeanalizowano zmiany zachodzące w bodźcowości warunków termicznych na podstawie dziennych amplitud, co pozwoliło stwierdzić, iż w obecnych czasach zarówno w Łebie, jak i Siedlcach notuje się częściej niż w latach 70. XX wieku większe dobowe amplitudy, a co za tym idzie wpływa to niekorzystnie na samopoczucie mieszkańców tych
regionów. Wykazano dodatni istotny statystycznie trend dni o silnie odczuwalnej bodźcowości w Siedlcach, co świadczy o zaostrzaniu się tamtejszego klimatu.
LITERATURA
BIELEC-BĄKOWSKA Z., ŁUPIKASZA E., 2007: Wieloletnia zmienność ekstremalnych warunków termicznych w południowej
części Małopolski w drugiej połowie XX wieku. [w:] Piotrowicz K., Twardosz R., (red.): Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych. IGiGP UJ, Kraków. s. 287-295.
BIELEC-BĄKOWSKA Z., PIOTROWICZ K., 2013: Temperatury ekstremalne w Polsce 1951-2006. Prace Geograficzne UJ, nr 132.
s. 59-98.
BŁAŻEJCZYK K., 2004: Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce. Prace Geograficzne PAN, nr 192. 291 s.
BŁAŻEJCZYK K., TWARDOSZ R., KUNERT A., 2003: Zmienność warunków biotermicznych w Krakowie w XX wieku na tle
wahań cyrkulacji atmosferycznej. [w:] Postępy w badaniach klimatycznych i bioklimatycznych. Prace Geograficzne IGiPZ
PAN, nr 188. Warszawa. s. 233-246.
BOGUCKI J., (red.), 1999: Biometeorologia turystyki i rekreacji. AWF w Poznaniu. 347 s.
CEBULAK E., LIMANÓWKA D., 2007: Dni z ekstremalnymi temperaturami powietrza. [w:] K. Piotrowicz i R. Twardosz (red.):
Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych. IGiPZ, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. s. 185-194.
CHEŁCHOWSKI W., 1963: Rzadki przypadek nocy gorącej („tropikalnej”) w Polsce. Gazeta Obserwatora nr 8. PIHM, Warszawa. s. 3-5.
CHEŁCHOWSKI W., 1967: Jeszcze raz o nocach gorących w Polsce. Gazeta Obserwatora nr 9. PIHM, Warszawa. s. 3-6.
GŁOWICKI B., 2008: Ekstremalne zjawiska termiczne w Sudetach w okresie współczesnych zmian klimatu. Infrastruktura i Ekologia
Terenów Wiejskich, nr 8. s. 29-40.
GUMIŃSKI R., 1948: Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klimatycznych w Polsce. Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny T. 1. Z. 1.
s. 7-20.
http://eca.knmi.nl/ [dostęp 07.07.2015]
http://www.imgw.pl/ [dostęp 14.07.2015]
IPCC 2007: Zmiana klimatu 2007: Raport Syntetyczny. Wkład Grup roboczych I, II, III do czwartego raportu oceniającego
Międzyrządowego zespołu ds. zmian Klimatu [(red.), Główny zespół autorski, Pachuari R.K. i Reisinger A.]. Wyd. IOŚ,
Warszawa, 2009.
KASZEWSKI B. M., FLIS E., 2014: Meteorologiczne i klimatologiczne zdarzenia ekstremalne w polskiej literaturze. Prace
Geograficzne, nr 139. s. 7-20.
52
Tom 16
40-53
KASZEWSKI B. M., KŁACZEWSKI W., 2007: Ekstremalne zjawiska pogodowe na terenie Mazowsza i Litwy w latach 16561669 na podstawie „Diariusza” Chrapowickiego (poster). Międzynarodowa Konferencja naukowa Klimat ziem polskich
w czasach historycznych na tle klimatu Europy. Toruń, 11-13.10.2007.
KOSSOWSKA-CEZAK U., 2003: Współczesne ocieplenie a częstość dni charakterystycznych. Balneologia Polska, 45, 1-2. s. 92-100.
KOSSOWSKA-CEZAK U., 2014: Zmiany wieloletnie liczby termicznych dni charakterystycznych w Warszawie (1951-2010).
Prace Geograficzne, 136. s. 9-30.
KOZŁOWSKA-SZCZĘSNA T., KRAWCZYK B., KUCHCIK M., 2004: Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka. Monografie, 4, IGiPZ PAN, Warszawa. 194 s.
KOZŁOWSKI S.,1986: Granice przystosowania. Wiedza Powszechna, Warszawa. 445 s.
KOŹMIŃSKI CZ., MICHALSKA B., 2010: Zmienność liczby dni gorących i upalnych oraz odczucia cieplne w strefie polskiego
wybrzeża Bałtyku. Acta Agrophysica, 15, 2. s. 347-357.
KOŹMIŃSKI CZ., MICHALSKA B., 2011: Zmienność liczby dni zimnych, chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych w Polsce w okresie
kwiecień-wrzesień. Przegląd Geograficzny, 83, 1. s. 91-107.
KOŹMIŃSKI CZ., ŚWIĄTEK M., 2012: Oddziaływanie Bałtyku na kształtowanie się temperatury i wilgotności powietrza oraz
prędkości wiatru w strefie polskiego wybrzeża. Acta Agrophysica, 19, 3. s. 597-610.
KRZYŻEWSKA A., WERESKI S., 2011: Fale upałów i mrozów w wybranych stacjach Polski na tle regionów bioklimatycznych
(2000-2010). Przegląd Geofizyczny, 56, 1-2. s. 99-109.
LORENC H., (red.), 2005: Atlas klimatu Polski. IMGW, Warszawa.
OKOŁOWICZ W., PEŁKO J., 1968: Temperatury minimalne w Polsce w latach 1951-1960. Prace i Studia IG UW, Klimatologia, 3.
s. 68-89.
PIOTROWICZ K., 2007: Wieloletnie zróżnicowanie liczby nocy gorących w Krakowie. [w:] Piotrowicz K., Twardosz R., (red.):
Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych. IGiPZ UJ, Kraków. s. 279-295.
USTRNUL Z., CZEKIERDA D., 2009: Atlas ekstremalnych zjawisk meteorologicznych oraz sytuacji synoptycznych w Polsce.
Seria: Atlasy, iMGW, Warszawa.
WISZNIEWSKI W., (red.), 1973: Atlas klimatyczny Polski. IMGW/PPWK, Warszawa.
WOŚ A., 1996: Meteorologia dla geografów. PWN, Warszawa. 313 s.
Dawid Korbella
CHANGEABILITY OF THERMAL SPECIFIC DAYS AND CHANGES IN LOCAL
STIMULATING EFFECTS IN THE YEARS 1970-2014
IN THE CASES OF ŁEBA AND SIEDLCE
Summary
The main objective of this study was to examine changes in the number of thermal specific days in Łeba (a seaside
resort) and Siedlce (a city located inland). The following division of thermal specific days was adopted: extremely
cold days (Tmax < -20°C), very cold days (Tmax <-20°C; -10,1°C>), cold days (Tmax <-10; -0, 1°C>), days with frost
(Tmax ≥ 0°C and Tmin < 0°C), hot days (Tmax <25,1°C; 30°C>), very hot days (Tmax <30,1°C; 35°C>), extremely hot
days (Tmax >35°C) and tropical nights (Tmin >20°C). The results demonstrate that both stations recorded an increase
in the number of hot days, very hot days and tropical nights as well as a decrase in days with frost and cold days. It
was observed again that the Baltic Sea has a moderating influence on the presence of extreme temperatures.
Changes in climate thermal stimuli of both of the cities were also examined. The results suggest that the daily
temperature amplitude increased during 1970-2014, hence the greater impact of thermal stimuli on human mood.
Tom 16
54-60
Michał MICHALAK
Sosnowiec
ZASTOSOWANIE KRZYWEJ KONCENTRACJI
LORENZA W GEOGRAFII – UWAGI METODYCZNE
OPIS PROBLEMU
W badaniach geograficznych często istnieje potrzeba wyznaczenia pola ograniczonego
z jednej strony wykresem funkcji, a z drugiej – dodatnim zwrotem osi Ox. Tego typu obliczenia wykonuje się w wielu działach geografii: geomorfologii, hydrologii czy geografii społeczno-ekonomicznej. Wykonywane obliczenia są jednak czasochłonne, a otrzymane wyniki
– zdaniem autora – obarczone dużym błędem, jako że najbardziej rozpowszechnioną metodą jest korzystanie z papieru milimetrowego. Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie efektywniejszych metod wyznaczania pola na przykładzie zagadnienia koncentracji przestrzennej.
Jednym z najpopularniejszych narzędzi służących do badania stopnia koncentracji przestrzennej w geografii (i nie tylko) jest krzywa Lorenza.
Na problem efektywnego wyznaczania pól w analizie koncentracji zwracał uwagę
S. Szulc (1968) „Obliczenie stosunku koncentracji nie jest sprawą prostą. Ścisłe obliczenie nie
jest możliwe. Wymagałoby ono znalezienia funkcji wyrażającej krzywą koncentracji i obliczenie powierzchni przez całkowanie. Znalezienie takiej funkcji w przypadku ogólnym nie jest
wykonalne”. S. Szulc (1968) za główną metodę przyjmuje graficzne zliczanie pól na papierze
milimetrowym, rozważa również modele rachunkowe odwołujące się do definicji całki oznaczonej. K. Bromek (1967) wyraził pogląd, że planimetrowanie na papierze milimetrowym jest
najdokładniejszą metodą. W podręczniku J. Runge (2006) polecaną metodą jest z jednej strony użycie papieru milimetrowego, z drugiej zaś – użycie specjalistycznych urządzeń (planimetrów). Autor niniejszego artykułu nie neguje metodologicznej poprawności owych narzędzi, należy jednak stwierdzić, że rzetelne wyznaczanie pola za pomocą papieru milimetrowego zajmuje zwykle kilka godzin, a koszty planimetrów są rzędu tysięcy złotych. Stąd w niniejszym artykule zostaną pokazane dwie efektywniejsze metody.
Autor zdaje sobie sprawę, że część z przedstawionych tu spostrzeżeń z matematycznego punktu widzenia jest trywialna, a opisane niżej metody zostały już zastosowane przez środowiska niegeograficzne (Wagner, Kycia, 2010), chodzi tu jednak o próbę „odczarowania”
utrwalonych poprzez literaturę przedmiotu praktyk i poglądów:
• przewagi w stosowaniu metody „graficznej” nad metodą „numeryczną”,
• przekonania o tym, że alternatywą dla metody graficznej są planimetry,
• niejasnych metod sortowania danych.
Do intencji autora nie należy natomiast wyłożenie kompletnych instrukcji dotyczących
rozwiązywania danego problemu, omówiony będzie tylko ten etap, którego realizacja wymaga wyznaczenia pól.
54
Tom 16
54-60
KRZYWA KONCENTRACJI LORENZA – METODA TRAPEZOWA I CAŁKOWA
Przed omówieniem głównych metod zobrazujmy problem koncentracji przestrzennej
na prostym przykładzie. Załóżmy, ze chcemy zbadać, czy i w jakim stopniu rozmieszczenie
ludności w danym województwie jest nierównomierne. Po odpowiednim uporządkowaniu
danych tabelarycznych (instrukcja w dalszej części) konstruuje się kwadratowy wykres, gdzie
na osi X odkłada się dane dotyczące ludności, a na osi Y odpowiadające wartości powierzchni. Wtedy przekątna (linia ekwipartycji) obrazuje równomierne rozmieszczenie ludności,
ponieważ dany odsetek liczby ludności zajmuje ten sam odsetek powierzchni. W obszarach,
gdzie występuje koncentracja możemy na przykład stwierdzić, ze 40% ludności danego
województwa zajmuje 10% powierzchni danego województwa. Współczynnik koncentracji
η wyznaczany jest jako iloraz pola a do sumy pola a i b:
η=
a
a+b
Metoda trapezowa
Metoda ta jest wykorzystywana między innymi w zagadnieniach inżynierskich i wiąże
się z trywialną obserwacją związaną z potraktowaniem pól cząstkowych jako trapezów. W problemie koncentracji przestrzennej jej zastosowanie opiera się na następującej obserwacji:
pole zawarte między linią ekwipartycji a „łamaną” rozkładu jest różnicą między:
• polem trójkąta o współrzędnych A= (0,0) , B=(1,0) , C=(1, 1),
• sumą trapezów, których boki wyznaczone są z jednej strony przez odcinki na osi X łączące
kolejne „argumenty”, a z drugiej strony przez odcinki łączące kolejne „wartości”. Podstawy natomiast wyznaczone są przez odcinki łączące „argumenty” z „wartościami” (rys. 1).
Rys. 1. Implementacja metody w arkuszu kalkulacyjnym (opracowanie własne).
Fig. 1. Implementation of this method in spreadsheet (made by the author).
55
Tom 16
54-60
Na rysunku 1 przedstawiono wycinek arkusza kalkulacyjnego, dzięki któremu uzyskano pole pod „łamaną” rozkładu. Zauważmy, że dla n par danych liczba wyznaczanych pól
cząstkowych wynosi n-1. Zatem dla 37 par (x,y) wyznaczymy tylko 36 pól cząstkowych,
a w 37 rekordzie arkusza atrybutu „pole” można wstawić sumę. Niepokój może wzbudzać
fakt, że pierwsze pole nie ma kształtu trapezu, lecz trójkąta. Należy jednak potraktować trójkąt jako szczególny przypadek trapezu, w którym jedna z podstaw jest równa zero. Szczegółowe instrukcje sortowania danych, które posłużyły do uzyskania poniższego zestawienia
zostaną omówione w części poświęconej wykorzystaniu geometrycznej interpretacji całki
oznaczonej.
Metoda całkowa
Metoda ta odwołuje się do geometrycznej interpretacji całki oznaczonej wykorzystywanej przez programy komputerowe. Niniejszy podrozdział nawiązuje do zmodyfikowanego
wzoru J. Żurkowskiego (1969), gdzie mamy do czynienia z krzywymi koncentracji jako funkcjami (Kostrubiec 1972):
1
∫
η=
[ g ( x )− f ( x )]dx
0
1
∫
g ( x) dx
0
gdzie g(x)=x (linia ekwipartycji), a f(x), to krzywa koncentracji dana jako funkcja. Wzór
ten jest prawdziwy dla danych sortowanych rosnąco (szczegóły niżej), dla danych sortowanych malejąco wzór ma postać:
1
∫
η=
[ f ( x)− g ( x )]dx
0
1
∫
g ( x) dx
0
gdzie g(x)=x (linia ekwipartycji), a f(x) to krzywa koncentracji dana jako funkcja.
Najpełniejszy opis procedury zmierzającej do ustalenia stopnia koncentracji podał –
zdaniem autora – B. Kostrubiec (1972). Wymaga jednak ów opis pewnego doprecyzowania.
W związku z tym, że ogólny opis procedury może wydać się zbyt abstrakcyjny, autor przedstawi go na przykładzie. Załóżmy, że chcemy zbadać stopień koncentracji zatrudnienia w przemyśle w województwie śląskim. W pierwszym kroku należy podzielić badany obszar na
rozłączne części (np. powiaty) i wyznaczyć powierzchnie cząstkowe. Następnie dla każdej
z rozłącznych części należy zebrać dane dotyczące liczby zatrudnionych w przemyśle. W praktyce wygodne jest użycie arkusza kalkulacyjnego, w którym pierwsza kolumna zawiera dane
56
Tom 16
54-60
na temat liczby zatrudnionych, druga kolumna – dane dotyczące powierzchni. W kolejnym
kroku należy posortować dane liczbowe bądź rosnąco bądź malejąco. Nie jest bez znaczenia,
w jakiej konwencji wykonamy sortowanie. Posortowanie danych malejąco powoduje, że krzywa koncentracji znajdzie się ponad linią ekwipartycji, natomiast posortowanie według rosnących wartości da nam klasyczny obraz krzywej koncentracji znajdującej się pod linią ekwipartycji. W celu uzyskania drugiego, klasycznego obrazu autor – odwrotnie niż podaje B. Kostrubiec (1972) – sortuje dane według rosnących wartości:
m1≤ m 2 ...≤ m n ; s 1≤ s 2 ...≤ s n
gdzie m odnosi się do danych dotyczących zatrudnionej ludności, a s do danych dotyczących powierzchni.
Trzeba przy tym dodać, że dla końcowego wyniku sposób sortowania nie ma żadnego
znaczenia, ma jednak znaczenie dla postaci funkcji podcałkowej, która w toku dalszych rozważań zostaje podana. Posortowanie danych daje podstawę do stworzenia szeregów kumulacyjnych, zarówno dla danych dotyczących liczby zatrudnionych, jak i danych powierzchni.
W praktyce w arkuszu kalkulacyjnym należy stworzyć dwie dodatkowe kolumny. Sposób
znajdowania poszczególnych wyrazów szeregu jest taki sam dla danych dotyczących zatrudnionych oraz dla danych dotyczących powierzchni, dla oszczędności tekstu podane zostaną
wskazania dla pierwszego typu danych. Pierwszy wiersz kolumny stanowiącej wyrazy szeregu kumulacyjnego jest taki sam, jak w przypadku pierwszego wiersza posortowanej rosnąco
kolumny. Drugi wyraz stanowi sumę wartości znajdujących się w pierwszym wierszu kolumny kumulacyjnej i drugim wierszu posortowanej kolumny, trzeci wyraz szeregu stanowi sumę
wartości znajdujących się w drugim wierszu kolumny kumulacyjnej oraz trzecim wierszu
posortowanej kolumny, ogólnie: k-ty wyraz kolumny kumulacyjnej, dla k>1, stanowi sumę
wartości znajdujących się w (k-1)-wierszu kolumny kumulacyjnej oraz k-tym wierszu kolumny posortowanej. Jeśli zestawienie zostało wykonane poprawnie, w ostatnim wierszu kolumny kumulacyjnej znajdzie się suma wszystkich wartości (M) – w omawianym przykładzie – liczba zatrudnionych w przemyśle w województwie śląskim. Skumulowanie danych
należy wykonać według identycznej procedury dla danych powierzchniowych. W sensie
formalnym zestawienie wygląda następująco:
z ( x 1)= m1
z ( x 2)= m1+ m2
.
.
.
z ( x n)= m1+ m 2 +... m n= M
u ( x 1 )= s1
u( x 2 )= s 1+ s 2
.
.
.
u ( x n )= s 1+ s 2 +... s n= S
W następnym kroku należy stworzyć dodatkowe dwie kolumny w celu uzyskania dla
obu szeregów dystrybuant empirycznych (rys. 2). Przykładowo, dla danych dotyczących
zatrudnienia w nowej kolumnie należy obliczyć stosunek danego wiersza kolumny kumulacyjnej do sumy wszystkich zatrudnionych w przemyśle (M). W zapisie formalnym:
57
Tom 16
F ( x k )=
gdzie
54-60
z ( xk )
u ( x k)
oraz G ( x k )=
M
S
F ( x 0)= 0, F ( x n )= 1 analogicznie G( x 0 )= 0, G ( x n )= 1
Zapis ten oznacza, że aby przenieść pary liczb {F ( xk ), G ( xk )} na płaszczyznę prostokątnego układu współrzędnych, wpierw należy dodać początek w punkcie (0,0) i koniec
w punkcie (1,1).
Rys. 2. Schemat przygotowania danych w celu skonstruowania wykresu (opracowanie własne).
Fig. 2. Scheme how to prepare data in order to create a chart (made by the author).
Tak przygotowane kolumny można zaimportować do programu Graph za pomocą
funkcji dostępnej pod klawiszem F4. Aby zastosować wzór J. Żurkowskiego (1969):
1
η=
∫ [ f (x ) − g (x )]dx
0
1
∫ g (x )dx
0
gdzie g(x) = x (linia ekwipartycji), a f(x) to krzywa koncentracji dana jako funkcja.
Następnie należy ustalić funkcję trendu – zaznaczamy serię danych i wybieramy interpretację
wielomianową, której współczynnik dopasowania R2 jest możliwie największy. Wtedy pole
a jest równe całce z różnicy funkcji y=x (linia ekwipartycji) i funkcji trendowej. Za pomocą
polecenia Wstaw funkcję wprowadzamy tę różnicę, na przykład:
x − (4.4E − 06 x4 − 0.0005x3 + 0.02 x2 − 0.3 x + 0.8)
pamiętając o umieszczeniu funkcji trendu w nawiasie. Aby wyznaczyć pole zawarte między
wykresami dwóch funkcji, należy zaznaczyć wyżej wprowadzoną funkcję, wybrać polecenie
calculate the definite integral over a given integral i określić przedział całkowania od zera do
jednego.
58
Tom 16
54-60
Rys. 3. Krzywa Lorenza (opracowanie własne).
Fig. 3. The Lorenz curve (made by the author).
W dalszej części tekstu zostaną podane dodatkowe wskazówki dotyczące oszacowania
asymetrii wyznaczonej krzywej koncentracji.
Kluczem do ustalenia pól a1 oraz a2 jest ustalenie pola b1. Wymaga to podjęcia kilku
działań:
1. Należy wstawić funkcję y = – x + 1 i wyznaczyć jednoznacznie punkt przecięcia nowej
funkcji z linią trendu, najlepiej zanotować z dokładnością dwóch miejsc do przecinku
współrzędną z osi odciętych – poleceniem analizuj funkcję.
2. Należy wstawić funkcję określoną następująco: dla x nie większych od punktu przecięcia
wstawia się funkcję trendu, a dla x większych od punktu przecięcia wstawia się funkcję
y = – x + 1. Poniżej pokazuje się, jak ma wyglądać ta funkcja dla x=75,28: if (x <= 75.28,
4.40E− 06x4−0.0005x3+0.02x2−0.3x+0.8, x > 75.28,−x + 1)
3. Należy obliczyć pole pod wykresem tej funkcji za pomocą polecenia calculate the definite
integral over a given integral
4. Pole a1 jest równe różnicy polu trójkąta, którego podstawą jest fragment osi X, lewym
bokiem – fragment linii ekwipartycji, a prawym bokiem – fragment funkcji y = – x + 1
oraz wartości całki oznaczonej wyznaczonej w poprzednim punkcie.
5. Pole a2 jest różnicą wcześniej wyznaczonego pola a i pola a1
PODSUMOWANIE
Krzywa koncentracji Lorenza jest jednym z najpopularniejszych narzędzi służących
do wyznaczania koncentracji przestrzennej w geografii. Stosowane w przeważającej części
procedury, takie jak obliczenia na papierze milimetrowym czy użycie planimetrów, należy
uznać za mało efektywne. Metoda trapezowa jest najprostsza w implementacji i wyznacza
59
Tom 16
54-60
pole w sposób dokładny. Pole zawarte między „łamaną” rozkładu a dodatnim zwrotem osi
X jest traktowane jako suma pól trapezów, a więc mogą być użyte w tej metodzie szkolne
wzory geometryczne. Wadą tej metody jest fakt, że koncentracja jest w zasadzie reprezentowana przez dane, innymi słowy nie ma możliwości poglądowej oceny stopnia koncentracji
w przeciwieństwie do drugiej metody. W metodzie wykorzystującej geometryczną interpretację całki oznaczonej stopień koncentracji może być reprezentowany przez funkcję, której
równanie można zapisać w jednym rekordzie arkusza kalkulacyjnego, co może mieć znaczenie, gdy porównuje się koncentrację w wielu obszarach. Przedstawiona metoda nie jest jednak
idealna. Błędy w dokładności wyznaczenia całek oznaczonych wynikają z aproksymacji serii
punktów funkcjami. Wydaje się, że do badań koncentracji jednego, ustalonego obszaru lepiej
sprawdzi się metoda trapezowa, z kolei dla badań porównawczych lepsza wydaje się metoda
całkowa, gdzie funkcje mogą być oszczędnymi reprezentantami dla często dużych zbiorów
danych.
LITERATURA
BROMEK K., 1967: Miary i mapy koncentracji w geografii ekonomicznej. Przegląd Geograficzny, t. XXXIX, z. 1. IGiPZ PAN,
Warszawa. s. 161-172.
KOSTRUBIEC B., 1972: Analiza zjawisk koncentracji w sieci osadniczej. Problemy metodyczne. Prace Geograficzne nr 93. Zakład
Narodowy Imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk. 117 s.
RUNGE J., 2006: Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 700 s.
SZULC S., 1968: Metody statystyczne. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 738 s.
WAGNER W., KYCIA K., 2010: Koncentracja turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania w powiatach ziemskich w woj.
podkarpackim. Wiadomości Statystyczne, nr 2. s. 53-68.
ŻURKOWSKI J., 1969: Podstawy teoretyczne współczynnika koncentracji przestrzennej. Biul. KPZK PAN, z. 52. Warszawa. s. 39-54.
Michał Michalak
APPLICATION OF THE LORENZ CURVE IN GEOGRAPHY:
METHODICAL REMARKS
Summary
The article concerns a possibility of using geometric interpretation of the definite integrals in the problem of human geography. In many geographical problems there is a need of calculating surface areas (under graph of a function
or between two graphs of functions). But functions that reflect some geographical phenomena often are non-linear and
simple geometric formulas cannot be used. Therefore geographers often use millimeter paper in order to calculate the
area but such a procedure is very time-consuming and inefficient. Hence author indicates opportunity to use programs
which make use of geometric interpretation of the definite integrals. In human geography calculating surface area is
necessary to determine the rate of spatial concentration. Yet the presented method is not perfect – approximated functions (Lorenz curve) generate inaccuracies as the entered data series cannot be represented by „exact” functions but the
correlation coefficient is near 1 so the errors are negligibly small.
60
Tom 16
61-71
Anna OCIEPKA
Koło Naukowo-Podróżnicze DENALI
Sosnowiec
STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA W POLSCE
A SEKTOR USŁUG TURYSTYCZNYCH
WSTĘP
Starzenie się społeczeństwa jest procesem naturalnym, nieuchronnym i wciąż postępującym, obejmującym wszystkie aspekty życia człowieka. Wpływa na pełnione role społeczne
oraz postrzeganie osób starszych przez otoczenie. Powoduje zmiany w psychice jednostki,
w jej wyglądzie i wpływa na dotychczasowy tryb i styl życia. Każdy człowiek starzeje się w inny
sposób, ale aby proces starzenia przebiegł prawidłowo, a nowy etap życia i pełnienie nowej
roli przynosiło seniorom przyjemność niezbędna jest odpowiednia pomoc. Wymaga się od państwa i społeczeństwa właściwego i świadomego przygotowania. Przemiany demograficzne
powodują wiele zmian w różnych sferach życia, wpływają na konsumpcję, rynek pracy, wydatki, stosunki społeczne, styl życia i rodzinę (Śniadek, 2007). Niezbędne jest, więc podjęcie
działań, które pozwolą na zaspokojenie potrzeb wciąż zwiększającej się liczby osób starych.
Zmiany demograficzne w grupie seniorów i następstwa tych zmian powinny w najbliższym
czasie stać się priorytetem. Jednak, aby działanie państwa przyniosło efekty, konieczne jest
dokonanie analizy i diagnozy warunków życia seniorów (Śmiałowska, Włodarczyk, 2010).
Proces starzenia nie jest procesem nowym, jednak jego natężenie w ostatnich latach wyraźnie wzrosło. Ma na to wpływ wiele czynników, z których najistotniejszym jest spadek zastępowalności pokoleń i spadek dzietności, jak i poprawa i innowacje w dziedzinie medycyny,
a tym samym wydłużanie się czasu trwania życia.
Postępujący proces starzenia się przy jednoczesnym spadku liczby urodzeń jest problemem, który dotyczy wielu dziedzin życia, jest jednocześnie ogromnym wyzwaniem dla
państwa. Należy pamiętać, że wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym jest obciążeniem
dla osób nadal pracujących (podobnie jak ludność w wieku przedprodukcyjnym). Zwiększenie się liczby osób uprawnionych do świadczeń emerytalnych wymaga odpowiednich środków do ich wypłacenia. Ta sytuacja wiąże się z przygotowaniem i wprowadzeniem właściwej
polityki, która umożliwi sprawne funkcjonowanie państwa w momencie zwiększenia się
liczby seniorów.
Nadal w społeczeństwie obowiązuje wiele stereotypów dotyczących grupy seniorów.
Zmiana myślenia społeczeństwa jest obok przygotowania odpowiedniej polityki wobec osób
starych niezbędnym elementem ułatwiającym im prawidłowe funkcjonowanie w organizmie
społecznym. W tej ciągle dyskryminowanej grupie drzemie ogromny potencjał, który może
istotnie wpłynąć na wiele dziedzin i sektorów życia. Osoba stara utożsamiana ze względu na
wiek z emerytem, staje się posiadaczem ogromnej ilości wolnego czasu. Ponadto sytuacja
materialna seniorów nie jest tak zła, jak się powszechnie uważa. Postrzeganie tej grupy, jako
61
Tom 16
61-71
grupy biednej jest błędnym myśleniem, stwierdzono, bowiem, że sytuacja materialna osób
starych w Polsce plasuje się znacznie lepiej niż sytuacja materialna osób z dziećmi (Hołowiecka, Grzelak-Kostulska, 2013). Pole do popisu ma więc sektor usług, w tym usługi turystyczne.
Przygotowanie odpowiednich ofert i usług z zakresu turystyki pozwoli na rozwój tej
dziedziny, a co ważniejsze przyniesie oczekiwane zyski. Warto, więc zastanowić się, jaki wpływ
na turystykę mają teraźniejsze i będą miały przyszłe zmiany demograficzne zachodzące w społeczeństwie. W państwach Europy Zachodniej seniorom oferuje się szeroką gamę usług turystycznych dostosowanych do ich potrzeb, preferencji i zainteresowań. Jednocześnie tworzy
się programy socjalne umożliwiające wyjazd osobom, które z różnych przyczyn nie mogą
sobie na nie pozwolić. Oferty turystyczne skierowane do grupy seniorów pozwolą na zapobiegnięcie sezonowości w turystyce i uniknięcie pogłębienia zjawiska bezrobocia w tym sektorze, a być może także z utworzeniem nowych miejsc pracy.
Celem artykułu jest ukazanie wpływu starzenia się społeczeństwa w Polsce na rozwój
branży turystycznej. Analiza obecnej sytuacji demograficznej oraz przybliżenie prognozowanych zmian, dadzą jasny obraz sytuacji, dzięki której możliwe będzie stworzenie scenariuszy i podjęcie odpowiednich działań względem zwiększającej się grupy, przy jednoczesnym uwzględnieniu jej potrzeb na rynku usług turystycznych.
Artykuł jest efektem wnikliwej kwerendy literatury naukowej obejmującej swoim zakresem tematykę starzenia się społeczeństwa, jak i analizy danych statystycznych zawartych w rocznikach statystycznych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny, dotyczących turystyki w grupie seniorów (ulubiony sposób spędzania czasu wolnego, charakter
planowanych podróży, podejmowane formy spędzania czasu wolnego, czas podejmowanych
podróży, preferowana forma noclegu i transportu) oraz obecnej i prognozowanej sytuacji
demograficznej w Polsce. Wnioski wysunięte na podstawie tak przeprowadzonego badania
ukazują jedynie hipotetyczne, aczkolwiek możliwe skutki i potencjał, który grupa seniorów
oferuje szeroko rozumianemu sektorowi usług.
Obserwując sytuacje w państwach Europy Zachodniej można zauważyć wiele opcji i pozytywnych aspektów angażowania, a przede wszystkich wykorzystywania potencjału drzemiącego w grupie seniorów. Tematyka turystyki wśród seniorów jest tematyką stosunkowo
młodą, a dostępne prace i publikacje o podobnej tematyce odnoszą się do aktywności, jako
takiej oraz aktywności turystycznej w grupie seniorów (Graja-Zwolińska, Spychała, 2012; Hołowiecka, Grzelak-Kostulska, 2013; Bac, 2014) konsumpcji turystycznej (Śniadek, 2007), programów wspierających wyjazdy w badanej grupie, która zaliczana jest do grup objętych działaniem polityki społecznej (Mokras-Grabowska, 2010; Śledzińska, 2010; Tucki, Skowronek, 2012).
STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA
Starzenie się społeczeństwa jest procesem wzrostu udziału osób starszych w ogólnej
liczbie ludności i jednoczesnym zmniejszeniu się procentowego udziału dzieci w tej populacji. Natomiast podstawowym jej miernikiem jest współczynnik starości demograficznej, czyli
stosunek liczby ludności starej do ogólnej liczby ludności (Runge, Runge, 2008). Starzenie się
społeczeństwa to proces dynamiczny, który prowadzi do stanu statycznego, nazywanego staro-
62
Tom 16
61-71
ścią demograficzną (Długosz, Kurek, 2005). W okresie starości dokonują się zmiany w dotychczasowym życiu jednostki związane z nieodwracalnymi procesami w organizmie człowieka, które wymuszają na niej przygotowanie się do zmian zachodzących i następujących
w jej życiu. Jednak, aby mówić o ludziach starych należy najpierw ustalić, kiedy rozpoczyna się ten okres życia człowieka.
Już w starożytności, grecki filozof Pitagoras wyznaczył próg starości na 60 lat (Mitręga, 2002). Obecnie utrzymuje się podobne przeświadczenie, a mianem seniora określa się
osoby w wieku 60 i więcej lat, które posiadają swoje specyficzne potrzeby, oczekiwania, system wartości i sposób zachowania na rynku (Śniadek, 2007). Inny próg wieku starczego podaje ONZ, mówiąc o wieku 65 lat jako początku starości. Ze względu na wydłużający się wiek
starczy stosuje się podział okresu starości na: wiek początkowej starości (60-69 lat), wiek
przejściowy między początkową starością, a wiekiem o znacznym ograniczeniu sprawności
psychofizycznej (70-74 lata), wiek zaawansowanej starości (75-84 lata) i niedołężną starość
(85 i więcej lat) (Mitręga, 2002). Podobny podział przedstawiła Światowa Organizacja Zdrowia dzieląc starość na: wiek podeszły, nazywany także trzecim wiekiem, a osoby z tego przedziału określić można mianem młodych starych (od 60 lub do 75 lat), wiek starczy, nazywany
także dojrzałą starością (od 75 do 90 lat) i wiek sędziwy (powyżej 90 lat) (http://utw.up.
krakow.pl/pliki/lectorium/wyklad1.pdf).
O tym, kiedy człowiek wchodzi w okres starości decyduje nie tylko wiek. Istnieje,
bowiem kilka progów, elementów, które wpływają na określenie jednostki mianem seniora.
Należą do nich m.in. aspekty biologiczne (początek andropauzy i menopauzy), psychika jednostki, próg społeczny związany ze zmianą pełnionych w społeczeństwie ról i próg ekonomiczny, związany z przejściem na emeryturę (Worach-Kardas, 2015). Rozpoczęcie życia
emeryta i czas, w jakim kończy się dotychczas wykonywane obowiązki jest kolejnym określeniem czasu przejścia w wiek starczy. Na potrzeby niniejszego artykułu za próg wiekowy
przyjęto 65 lat.
Wpływ na starzenie się ludności miała transformacja demograficzna, związana ze zmianą modelu i stylu życia z tradycyjnego na model nowoczesny (Runge, Runge, 2008). Nowoczesny styl życia wiąże się przede wszystkim ze spadkiem liczby urodzeń i wydłużeniem
się średniego czasu życia ludności. Migracje osób w wieku produkcyjnym, alternatywne
formy rodziny i przede wszystkim zmiana stylu życia, w którym kładzie się nacisk na zaspokajanie własnych potrzeb mają wpływ na spadek liczby urodzeń. Nowe metody leczenia,
postęp w medycynie i łatwiejszy dostęp do lekarzy wpływają z kolei na wydłużenie się średniego czasu trwania życia. Starzenie się społeczeństwa wiąże się z feminizacją ludności
starszej, wynikającą z dłuższego trwania życia kobiet, singularyzacją starości (tłumaczyć ją
można, jako stratę małżonka, małżonki lub towarzysza i nie wiązaniu się z nikim po jej,
jego śmierci), podwójnym starzeniem się związanym ze wzrostem liczby ludności w wieku
80 i więcej lat, jak i jednoczesnym wzroście ogólnej liczby seniorów – wynik wchodzenia
w wiek starości osób do tej pory dojrzałych (Błędowski i in., 2012).
Można więc wysnuć wniosek, że następujące zmiany demograficzne są ogromnym wyzwaniem, przed którym stoi dziś wiele państw. Poprawa jakości życia osób starych i przystosowanie poszczególnych dziedzin ich życia jest działaniem priorytetowym. Ważna jest
także zmiana myślenia otoczenia i porzucenie stereotypów dotyczących grupy seniorów.
63
Tom 16
61-71
OBECNA I PROGNOZOWANA SYTUACJA DEMOGRAFICZNA W POLSCE
Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że w 2013 roku (stan na 31 XII)
w Polsce mieszkało 38 495 659 osób, z czego 14,7% to osoby powyżej 65 roku życia (Rocznik
statystyczny..., 2014). Dla zgodności danych przyjmuje się wiek starczy za 65 lat (taki sam
przedział przyjmuje ONZ). Prezentowane zmiany przedstawione zostały od roku 1950 (rys. 1),
kiedy to został przeprowadzony pierwszy po II wojnie spis powszechny (http://stat.gov.pl/).
Rys. 1. Procentowy udział ludności starej w ogólnej liczbie ludności Polski w latach 1950-2013 (źródło: opracowanie
własne na podstawie danych GUS).
Fig. 1. The percentage of the population of elderly people in the total number of population in Poland in the year
1950-2013 (source: made by the author based on the CSO).
Na rys. 1 zauważyć można stały wzrost odsetka seniorów. W 1950 roku liczba osób
w wieku 65 i więcej lat wynosiła jedynie 5,3%. Gorsze warunki higieniczne i słaba opieka
lekarska były powodem krótszego niż obecnie czasu trwania życia osób starszych. Okres II
wojny światowej to czas, kiedy wiele osób – zarówno osób młodych, jak i osób starszych
straciło życie w wyniku działań wojennych. Sytuacja ta miała na pewno wpływ na niewielki
odsetek seniorów w ogólnej liczbie ludności. Od roku 1960 odnotowano stopniowy wzrost
odsetka seniorów, którego przyczyną były prawdopodobnie migracje lat 60. i 70. XX wieku.
Ludność w wieku produkcyjnym często całymi rodzinami emigrowała z kraju, przez co nieznacznie, jednak stopniowo mógł wzrastać odsetek seniorów. Lata 1960-1970 to okres trwania akcji łączenia rodzin, a tym samym wyjazdów do Niemiec (podobnie, jak w latach 70. XX
wieku), a także migracji m.in. do Ameryki Północnej (http://demografia.uni.lodz.pl/dlastud/
migracje.pdf). Okres od 1981 do 1988 roku to czas spadku odsetka osób w wieku 65 i więcej
lat. Osoby te urodzone około 1920 (odpowiednio od 1916 do 1923 roku) w okresie II wojny
64
Tom 16
61-71
światowej były w wieku, który pozwalał na czynny w niej udział. Można więc wnioskować, że spadek odsetka seniorów w tym czasie związany jest ze stratami wojennymi w tym
przedziale wiekowym. Po roku 1988 odsetek ten stopniowo rośnie, aby w 2010 roku odnotować znaczny wzrost. Powodem tego zjawiska może być fakt, że roczniki urodzone po wojnie
tj. od 1945, czyli w okresie tzw. powojennej kompensaty urodzeń osiągają wiek 65 i więcej
lat, zasilając tym samym liczną już grupę seniorów.
Z analizy danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że najwyższy odsetek osób
starszych w Polsce zamieszkuje województwo łódzkie (16,6%), odznaczające się najwyższym
wskaźnikiem feminizacji, wynoszącym 110 (współczynnik feminizacji dla całego kraju wynosi 107). Jednym z utrzymujących się trendów jest wyższy niż w przypadku mężczyzn czas
trwania życia u kobiet. Fakt ten może wpływać na wysoki odsetek żyjących w województwie łódzkim seniorów, w tym przypadku płci żeńskiej. Najniższy odsetek seniorów odnotowano natomiast w województwie lubuskim.
Piramida wieku i płci dla Polski (rys. 2) charakteryzuje się wąską podstawą i szeroką
górną częścią. Można więc stwierdzić, że Polska staje się krajem starym demograficznie.
Rys. 2. Piramida wieku i płci ludności wg danych z 2013 roku w tys. (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS):
1 – kobiety, 2 – mężczyźni.
Fig. 2. The age and gender pyramid based on data from 2013 and stated in thousands (source: made by the author based on
the CSO):
1 – female, 2 – male.
Zgodnie z prognozą demograficzną przygotowaną przez Główny Urząd Statystyczny,
do 2050 roku nastąpi zmniejszenie liczby dzieci i dorosłych tj. osób w wieku produkcyjnym
na rzecz wzrostu liczby seniorów w ogólnej liczbie ludności. Od 2015 roku do grupy wiekowej 65 lat dołączają osoby urodzone w latach 50. XX wieku, czyli pochodzące z okresu
65
Tom 16
61-71
powojennej kompensaty urodzeń. Z danych zawartych na piramidzie wywnioskować można,
że za około 30 lat w wiek starczy wejdą roczniki urodzone w latach 80. XX wieku. Grupa
seniorów znacznie się powiększy, a należy pamiętać, że momentu tego dożyje również część
osób znajdujących się obecnie w przedziale wiekowym od 65 lat wzwyż. Grupa seniorów
będzie, więc ciągle zasilana, a osoby znajdujące się w okresie późnej starości będą dożywały
długich lat. Świadczy o tym fakt, że obecnie w Polsce żyje około 3 tysiące stulatków (Szukalski, 2013), a liczba ta z czasem może wzrosnąć. Szacuje się, że w 2050 roku około 59 tys.
seniorów osiągnie wiek 100 lat. W grupie osób w wieku 75 i więcej lat widoczna jest wyraźna dominacja kobiet. Potwierdza to istniejący trend o dłuższym niż w przypadku mężczyzn czasie trwania ich życia. Niezwykle istotnym czynnikiem starzenia się społeczeństwa jest fakt wspomnianego już wydłużania się czasu trwania życia. Prognozy Głównego
Urzędu Statystycznego zakładają, że mężczyzna urodzony w 2050 roku będzie żył średnio
9 lat dłużej niż mężczyzna urodzony w roku 2013, a średni wiek, którego dożyje będzie
wynosił 81,1 lat. W przypadku kobiet, wiek ten będzie wynosił 87,5 lat (Sytuacja demograficzna ..., 2014).
SENIORZY, A TURYSTYKA
Turystyka to ogół czynności, które związane są z czasową, krótszą niż okres roku zmianą miejsca pobytu do miejsca docelowego, które nie jest miejscem stałego zamieszkania,
w celu innym niż zatrudnienie (Turystyka w 2013 roku, 2014). Możliwości fizyczne i finansowe są uważane za główne bariery w podejmowaniu podróży przez grupę seniorów. Jest to
jednak myślenie błędne i stereotypowe. Osoby starsze postrzega się, jako najmniej aktywną na
rynku turystycznym grupę, jednak obecne zmiany społeczno-demograficzne związane z jej
wzrostem powodują, że owa grupa staje się coraz bardziej liczącą się grupą w sektorze usług
turystycznych (Kulbaczewska, 2011). Ze względu na dużą ilość czasu, którą posiada senior
oraz środki finansowe, rynek turystyczny powinien wziąć pod uwagę potrzeby i preferencje
tej grupy. Wraz z wiekiem możliwości fizyczne osób starszych stają się ograniczone, jednak coraz popularniejsze staje się aktywne życie w okresie starości. Daje to, więc pole do
popisu biurom turystycznym czy organizacjom związanym z przygotowywaniem wyjazdów i atrakcji z nim związanymi. Niezbędna może być zmiana czy modyfikacja dotychczasowych ofert lub wprowadzenie nowych przeznaczonych dla tej specyficznej grupy. Analiza badań z zakresu turystyki przeprowadzonych przez Główny Urząd Turystyczny pozwoli
na określenie, jakie zainteresowania posiadają teraźniejsi seniorzy, jakie wyjazdy cieszą się
ich zainteresowaniem i co motywuje ich do podjęcia decyzji o podróży.
Istotną kwestią jest ustalenie preferencji spędzania wolnego czasu przez osoby w wieku 65 i więcej lat (tab. 1). Z przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny badań
wynika, że do najchętniej podejmowanych przez seniorów aktywności należą opalanie się,
leżakownie, czyli bierny wypoczynek, udział w spotkaniach towarzyskich, wędrówki, spacery, wycieczki rowerowe, obcowanie z przyrodą, czytanie oraz słuchanie radia, oglądanie telewizji czy Internet. Do często wymienianej czynności zaliczyć można aktywny wypoczynek
na działce i praktyki religijne. Aktywność rozumiana jest tutaj, jako forma spędzania wolnego czasu, nie koniecznie związana z wysiłkiem fizycznym.
66
Tom 16
61-71
Tab. 1. Procentowe przedstawienie najchętniej podejmowanych form spędzania wolnego czasu w grupie osób w wieku
65 i więcej lat (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS).
Tab. 1 The percentage of the most preferred ways of spending free time in the age group of 65 and older (source: made
by the author based on the CSO).
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
8.
9.
10.
Formy spędzania wolnego czasu
Słuchanie radia, muzyki, oglądanie telewizji, korzystanie z Internetu
Czytanie
Wypoczynek bierny - opalanie się, leżakowanie
Wędrówki, spacery, jazda na rowerze
Obcowanie z przyrodą - w tym z krajobrazem
Udział w spotkania towarzyskich
Praktyki religijne
Aktywny wypoczynek na działce
Pozostałe
Odsetek
26,4
13,4
12,4
9,1
8,7
7,9
7,1
6,7
8,5
Przygotowanie wyjazdów przystosowanych i związanych z podejmowanymi przez seniorów formami spędzania wolnego czasu pozwoli na osiągnięcie sukcesu i zadowolenie potencjalnego klienta. Możliwe jest dobranie oferty zarówno dla lubiących spędzanie wolnego
czasu nad basenem, jak i dla aktywnych seniorów, którzy wolny czas lubią spędzać w ruchu.
Kolejną kwestią jest sposób organizacji planowanej podróży. Niewiele, bo jedynie 33%
seniorów podejmujących decyzję o podróży korzysta z wcześniej zorganizowanych i przygotowanych ofert turystycznych. Taka sytuacja może wynikać z przeświadczenia, że zorganizowany przez biuro podróży wyjazd jest zdecydowanie droższy niż wyjazd przygotowany
samodzielnie. Zmiana myślenia w tej grupie spowoduje częstsze korzystanie z zorganizowanych usług turystycznych.
Istotnym elementem podróży jest motyw, powód, dla którego zostaje podjęta. Dla nieco ponad 40% seniorów preferowaną formą spędzania wolnego czasu jest pobyt wypoczynkowy, spora część, bo około 33% w czasie podróży planuje spotkania z rodziną i znajomymi
(rys. 3). Ze względu na wiek i stan zdrowia część osób starszych wybrała kurację, czyli pobyt
w uzdrowiskach. 5,5% analizowanej grupy chciałaby spędzić czas wolny na krajoznawczym
wyjeździe.
Oferowane przez sektor usług turystycznych wyjazdy powinny obejmować potrzeby
zarówno seniorów nastawionych na ruch i wysiłek fizyczny, jak i tych, których celem jest
spokój, wypoczynek i poddanie się różnorakim zabiegom leczniczym. Przygotowując ofertę
wyjazdu niezbędne jest odpowiednie dobrane bazy noclegowej. Pomijając własne kwatery,
mieszkania czy apartamenty oraz mieszkanie u rodziny i znajomych podczas pobytu turystycznego, najczęściej wybieranym obiektem noclegowym jest hotel, prywatna kwatera
(wynajęty pokój, dom) oraz dom wycieczkowy. Wszystkie wymienione obiekty posiadają
zazwyczaj wysoki standard, pozwalający na komfortowy i spokojny wypoczynek, co jest
pożądanym elementem udanego wypoczynku. Szeroka gama usług oferowanych przez
wymienione obiekty noclegowe wpływają na samopoczucie i zadowolenie klienta, jakim
jest w tym wypadku osoba starsza.
67
Tom 16
61-71
Rys. 3. Preferowane formy spędzania czasu podczas planowanej podróży, w procentach (źródło:
opracowanie własne na podstawie danych GUS).
1 – pobyt wypoczynkowy, 2 – spotkania z rodziną,
znajomymi, 3 – kuracja, 4 – objazd krajoznawczy,
5 – wyjazd na własną działkę, 6 – inne, 7 – uprawienie sportu, hobby, 8 – zdobywanie umiejętności, kształcenie.
Fig. 3. Preferred ways of spending free time during
travels stated in percentages (source: made by the
author based on the CSO)
1 – vacation leave, 2 – family gathering, 3 – treatment, 4 – sight-seeing tour, 5 – second home,
6 – other, 7 – sport, hobby, 8 – education.
Istotną kwestią, jest fakt, że podróżowanie seniorów, ze względu na brak ograniczeń
czasowych wynikających z dużej ilości wolnego czasu powoduje zmniejszanie problemu,
jakim jest sezonowość turystyczna czy bezrobocie. Oprócz tradycyjnego okresu podróżowania, jakim bez wątpienia są wakacje, seniorzy wyjeżdżają w miesiącach mało popularnych
wśród pozostałych grup podejmujących decyzje o wyjeździe (najczęściej młodzież, dorośli,
rodziny z małymi dziećmi). Spośród wszystkich podróży podjętych w grupie seniorów najwięcej odbywa się w maju i we wrześniu oraz w kwietniu, grudniu i październiku (rys. 4).
Podjęcie decyzji o podróży poza sezonem może być wynikiem niższych niż w okresie wakacyjnym cen, jak i mniejszego ruchu. Ilość wolnego czasu, jakim dysponują seniorzy, pozwala
na komfortowy wypoczynek.
Rys. 4. Procentowy udział podróży podejmowanych poza sezonem wakacyjnym w grupie wiekowej 65 i więcej lat
(źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS).
Fig. 4. The percentage of travels made off season in the age group of 65 and older (source: made by the author
based on the CSO).
68
Tom 16
61-71
Znacząca część podejmowanych przez seniorów wyjazdów ma formę weekendowych
podróży (42,9%). Dość duży odsetek odnotowują także wyjazdy na działkę (10,6%), mniejszy natomiast objazdowe wycieczki i pielgrzymki bardzo często stereotypowo utożsamiane
z grupą seniorów. Najchętniej wybieranym miejscem docelowym podróży seniorów jest miasto (38%), być może ze względu na mnogość atrakcji oraz możliwość zwiedzania, jak i biernego odpoczynku. Pozostałymi miejscami najchętniej wybieranymi przez seniorów są tereny
wiejskie, wybrzeże morskie oraz góry. Oferując osobie starszej wyjazd turystyczny niezbędne
jest dobranie odpowiedniego pakietu usług. Wśród usług wykupowanych przez seniorów
największym powodzeniem cieszą się nocleg i pełen pakiet wyżywienia. Osoby organizujące wyjazd krajowy z pomocą pośredników korzystają najczęściej z pomocy organizacji
społecznych i religijnych. Biura podróży nie są w tym przypadku organizacją pośredniczącą. Ważnym elementem podczas organizowania wyjazdu staje się turystyka socjalna. Seniorzy należą do jednej z czterech grup objętych działaniem polityki społecznej, której organem jest turystyka socjalna. Pomoc ze strony państwa, która przejawia się przez częściowe
lub całkowite dofinansowanie wyjazdów sprawia, że grupa seniorów coraz chętniej i częściej
decyduje się na wyjazd. Do programów wspierających ruch turystyczny należy m.in. Europe
Senior Tourism umożliwiający seniorom wyjazdy i pobyty w Hiszpanii (Mokras-Grabowska, 2010).
Celem zagranicznych wyjazdów polskich seniorów jest przede wszystkim spotkanie
z rodziną i znajomymi. Po migracjach ludzi młodych m.in. do krajów Unii Europejskiej jest to
sytuacja normalna. Tęsknota i chęć pielęgnowania więzi rodzinnych są jasną przesłanką do
podejmowania tego typu wyjazdów. Do pozostałych celów zagranicznych podróży należą
wypoczynek, zwiedzanie i motywy religijne, prawdopodobnie pielgrzymki. Decydując się
na wyjazd zagraniczny przy udziale pośredników seniorzy korzystają z usług biur podróży,
opierając się zapewne na ich doświadczeniu i możliwościach organizacyjnych. O ile w podróżach krajowych dominującym środkiem transportu wybieranym przez osoby starsze był samochód o tyle w podróżach zagranicznych jest to samolot. Związane jest to z liczbą kilometrów, które osoba powyżej 65 roku życia pokonuje decydując się na wyjazd zagraniczny (najczęściej jest to 1000 km). W miejscu docelowym seniorzy decydują się na pobyt w hotelu,
prawdopodobnie ze względu na bezpieczeństwo i standard, jaki te obiekty noclegowe oferują,
natomiast docelowym miejscem podróży w około 74% przypadków są zagraniczne miasta.
WNIOSKI
Prognozowane zmiany demograficzne w ciągu najbliższych lat staną się faktem. Ludność, która dopiero dołączy do grupy seniorów będzie znacznie różnić się od obecnej grupy.
Jej potrzeby nastawione będą na konsumpcje usług i zaspokajanie potrzeb, które do tej pory
były nieosiągalne z powodu braku czasu, obowiązków rodzinnych (dzieci) i zawodowych.
Zarówno przyszły, jak i współczesny senior będzie osobą często dużo lepiej wykształconą i wymagającą. Możliwości fizyczne i stan zdrowia będą prawdopodobnie dużo lepsze,
ze względu na ogólnie propagowany zdrowy styl życia i łatwość w dostępie do usług medycznych. Ilość wolnego czasu stanie się elementem sprzyjającym podejmowaniu decyzji o podróży. Preferencje przyszłych seniorów dotyczące wyjazdów mogą się nieco różnić od tych
69
Tom 16
61-71
dzisiejszych, jednak zarówno wypoczynek, jak i aktywne formy odpoczynku stale będą przedmiotem zainteresowania. Oferty turystyczne powinny jednak zawierać innowacyjne i niekonwencjonalne sposoby spędzania wolnego czasu, które w pełni zaspokoją potrzeby seniorów.
Instytucje z sektora usług turystycznych powinny nastawić się na zmianę charakteru
klienta. W ciągu najbliższych lat miejsce rodzin z dziećmi, młodzieży czy osób dorosłych
w biurach podróży częściowo zajmą seniorzy. Część nowych klientów może preferować wyjazdy tylko w swojej grupie wiekowej część natomiast chcąc wykorzystać „drugą młodość”
może korzystać z wycieczek wiekowo mieszanych.
Po przeanalizowaniu dostępnych danych można wnioskować, że seniorzy znacznie
wpłyną na rozwój i funkcjonowanie w sektorze wyjazdów uzdrowiskowych, pielgrzymkowych, krajoznawczych i wypoczynkowych. Poprawa zdrowia, jego regeneracja lub po prostu
chęć wypoczynku w innej formie będą przesłankami do wybrania uzdrowiska, jako miejsca
docelowego podróży. Z kolei przekonania, wychowanie, być może wewnętrzna potrzeba będą
decydowały o podjęciu wyjazdu religijnego, jakim jest pielgrzymka. Objazdowe wycieczki
motywowane mogą być ciekawością, natomiast zasłużony wypoczynek po latach pracy i obowiązków mogą skłaniać seniorów do zdecydowania się na wypoczynek.
Pomijając sektory turystyki grupa seniorów wpłynie także na związaną z nią bazę noclegową i transport. Są to nieodłączne elementy związane z podróżowaniem. Hotele, domy wypoczynkowe i prywatne kwatery powinny odnotować w przyszłości znaczny wzrost w liczbie
klientów w grupie wiekowej 65 i więcej lat. Należący do tej grupy mogą też częściej niż
obecnie korzystać z usług linii lotniczych. Najważniejszym jednak aspektem tych zmian jest
zapobieganie sezonowości w ruchu turystycznym, a tym samym utrzymywanie istniejących
miejsc pracy, zapobieganie zjawiskom bezrobocia i tworzeniem nowych miejsc pracy.
LITERATURA
BAC T., 2014: Aktywność osób starszych – działania Wszechnicy Edukacyjnej. [w:] Szczurek-Boruta A., Chojnacka-Synaszko B.
(red.): Człowiek w przestrzeni lokalnej – dobre praktyki wspierania rozwoju, aktywizacji i integracji społecznej osób starszych. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. s. 72-75.
BŁĘDOWSKI P., SZATUR-JAWORSKA B., SZWEDA-LEWANDOWSKA Z., KUBICKI P., 2012: Raport na temat sytuacji osób
starszych. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa. 199 s.
DŁUGOSZ Z., KUREK S., 2005: Starzenie się ludności w Polsce na tle regionów Unii Europejskiej. [w:] Skórka S. (red.): Pismo
Akademii Pedagogicznej w Krakowie KONSPEKT, nr 4/2005 (24) (Wersja online 30.06.2015).
GRAJA-ZWOLIŃSKA S., SPYCHAŁA A., 2012: Aktywność turystyczna wielkopolskich seniorów. [w:] Rapacz A. (red.): Wyzwania
współczesnej polityki turystycznej. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 259, Wrocław. s. 54-63.
Hołowiecka B., Grzelak-Kostulska E, 2013, Turystyka i aktywny wypoczynek jako element stylu życia seniorów. [w:] KałużaKopias D., Szukalski P., (red.): Starzenie się ludności: między demografią a polityką społeczną. Folia Oeconomica, z.
291. Acta Universitatis Lodziensis, Łódź. s. 165-179.
http://demografia.uni.lodz.pl/dlastud/migracje.pdf
http://stat.gov.pl/
http://utw.up.krakow.pl/pliki/lectorium/wyklad1.pdf
KLUBACZEWSKA M., 2011: Starszy konsument na rynku turystyki uzdrowiskowej. Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 50. s. 92-103.
MITRĘGA M., 2002: Starzenie się społeczeństwa jako problem badań naukowych. [w:] Frąckiewicz L., (red.): Polska a Europa.
Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się społeczeństwa i jego wyzwania dla polityki społecznej.
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice. s. 9-27.
MOKRAS-GRABOWSKA J., 2010: Program „Europe Senior Tourism” – założenia, realizacja, efekty ekonomiczne. [w:] Stasiak A., (red.):
70
Tom 16
61-71
Turystyka społeczna w regionie łódzkim. Wyd. WSTH, Łódź. s. 71-89.
Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2014. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. 915 s.
RUNGE A., RUNGE J., 2008: Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej. Videograf Edukacja, Katowice. 383 s.
Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na latach 2014-2050.
2014. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
SZUKALSKI P., 2013: Polscy stulatkowie. [w:] Demografia i Gerontologia Społeczna – Biuletyn Informacyjny 2013 nr 2. (Wersja online 01.07.2015)
ŚLEDZIŃSKA J., 2010: Projekt Calypso – powstanie, stan obecny, perspektywy rozwoju. [w:] Stasiak A., (red.): Turystyka
społeczna w regionie łódzkim. Wyd. WSTH, Łódź. s. 57-71.
ŚMIAŁOWSKA T., WŁODARCZYK J., 2010: Wybrane aspekty warunków życia osób starszych w świetle badań GUS. [w:]
Kałuża D., Szukalski P., (red.): Jakość życia seniorów w XXI wieku z perspektywy polityki społecznej. Wyd. Biblioteka,
Łódź. s. 14-28.
ŚNIADEK J., 2007: Konsumpcja turystyczna polskich seniorów na tle globalnych tendencji w turystyce. [w:] Grodzicki T., (red.):
Gerontologia Polska, tom 15, nr 1-2. Wydawnictwo Via Medica, Kraków. s. 21-30.
TUCKI A., SKOWRONEK E., 2012: Analiza popytu na turystykę społeczną w Polsce na przykładzie Europe Senior Tourism
realizowanego w lubelskim biurze podróży. [w:] Rapacz A., (red.): Wyzwania współczesnej polityki turystycznej. Problem polityki turystycznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. s. 35-42.
Turystyka w 2013 roku. 2014. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. 237 s.
WORACH-KARDAS H., 2015: Starość w cyklu życia. Społeczne i zdrowotne oblicza późnej starości. Wydawnictwo Naukowe
Śląsk, Katowice. s. 15-37.
Anna Ociepka
AGING OF THE POPULATION IN POLAND VERSUS SECTOR OF TOURISM SERVICES
Summary
The author of this paper introduces not only the process of population aging, but also the current and projected
demographic situation of elderly people in Poland. She also indicates the hypothetical results of the impact on the
country and the society including the sector of tourism services. The current information is about seniors who
decide to travel and their preferences and needs are also introduced here. The nature of this paper is visual, and it
is the compilation of researching former academic literature and available statistical data.
Tom 16
72-79
Вадим А. ПЕЛЛИНЕН
Оксана А. МАЗАЕВА
Юлия С. ТАРАСОВА
Институт земной коры СО РАН
Иркутск, Poccuя
ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ОВРАГОВ
НА УЧАСТКЕ “МОЛОДЕЖНЫЙ”
(ИРКУТСКОЕ ВОДОХРАНИЛИЩЕ)
Природно-техногенные геосистемы водохранилищ являются наиболее динамичными и активно используются для целей рекреации и других видов хозяйственной
деятельности. Берега Иркутского водохранилища, протяженность которых составляет
около 276 км (Овчинников и др., 2002) интенсивно осваиваются. В береговой зоне
расположены, населенные пункты, дачные и садоводческие поселки, территории сельскохозяйственного использования, многочисленные базы и дома отдыха горожан, а также
микрорайоны города с административными и жилыми постройками.
Нерациональное территориальное планирование, различные виды антропогенной
нагрузки в береговой зоне изменяют природные условия и зачастую вызывают развитие
и активизацию таких экзогенных процессов как абразия, эоловые процессы, овражная
эрозия, карст и т.д. (Леви и др., 2013). Для безопасного и рационального использования
подобных береговых территорий необходимо оценить их современное состояние, индикатором которого являются экзогенные геологические процессы. Даная работа посвящена изучению динамики эрозионных форм, природных и антропогенных факторов
их формирования в пределах береговой зоны участка „Молодежный”.
Исследуемая территория находится в приплотинной (5,5 км от плотины Иркутской ГЭС) правобережной части Иркутского водохранилища между заливами Патрониха и Топка. Это пригородная территория интенсивно застраивается (коттеджный поселок Молодежный, садоводство) и частично распахана в средней части водосбора (pиc. 1).
Участок расположен в пределах эрозионно-аккумулятивной надпойменной террасы средне-позднеплейстоценового возраста (QII-III), перекрытой делювиальными
лёссовидными отложениями мощностью более 15 м. Береговая линия формируется
в условиях колебания уровня воды в водохранилище в пределах 1 м, с максимальной
амплитудой до 2 м. Высокие уровни наблюдаются осенью. До 2012 года при высоких
уровнях урез воды подходил к основанию берегового уступа. Весной при низких уровнях обнажается отмель. При снеготаянии наблюдается интенсивный вынос материала
из оврагов на лед водохранилища.
За период эксплуатации в результате абразионной деятельности на участке сформировались береговые уступы от 0,5 до 6 м. Интенсивность размыва берега довольно
велика. Ширина размыва берега изменяется от нескольких метров в устьевой части
72
Tom 16
72-79
заливов и свыше 250 м на мысовых и прямолинейных отрезках береговой линии (pиc. 1).
В результате обработки аэрофотоснимков выявлено, что за период 1975-2012 гг. на
этом участке было размыто около 505,8 тыс. м2 (50,6 га) пахотных земель и лесных массивов. Объем размытых пород составил около 935 тыс. м3.
Рис. 1. Морфологическая схема участка Молодежный:
1 – лессовидные суглинки, 2 – размытый берег с 1970 до 2012 года, 3 – техногенный тип берега с 2012 года;
Ширина размыва берега до берегоукрепления: м: 4 – до 20, 5 – от 20 до 30, 6 – от 30 до 50, 7 - от 50 до 70,
8 – от 70 до 100, 9 – от 100 до 150, 10 – от 150 до 200, 11 – свыше 200.
Fig. 1. Morphological schematic map of the Molodezhny site:
1 – loess-like loam, 2 – blurred coast from 1970 to 2012, 3 – technogenic type of coast in 2012,
The width of the coast to shore protection erosion, m: 4 – 20, 5 – from 20 to 30, 6 – 30 to 50, 7 – 50 to 70, 8 – 70 to 100,
9 – from 100 to 150, 10 – from 150 to 200, 11 – more than 200.
73
Tom 16
72-79
С 2002 по 2011 год на участке бровка берегового уступа сместилась на 27-30
м. Этому способствует морфология участка, геологическое строение, ветроволновой
режим и т. д.
Комплекс инженерно-геологических исследований для оценки геодинамического
состояния береговой зоны и его изменений включал анализ природных условий и факторов по опубликованным и фондовым материалам.
Для данного участка было выполнено дешифрирование и сравнительный анализ
разновременных аэрофотоснимков 1950, 1960 и 1980 годов. Это позволило выявить
изменения береговой линии и составить карту-схему участка (pиc. 2). Динамика эрозионных форм изучалась по детальным космоснимкам с разрешением 0.5 м на пиксель
(http://www.bing.com/maps/) участка с 2002 по 2012 гг.
Рис. 2. Динамика эрозионных форм на участке Молодежный.
Fig. 2. Dynamics of erosion forms at the Molodezhny site.
В пределах участка с 2010 по 2014 гг. проводился ежегодный мониторинг,
включающий морфометрические измерения оврагов, теодолитную и GPS съемки. Частота полевых наблюдений за активностью проявления процессов на ключевом участке
составляет два раза в год весной (май) и осенью (октябрь). Для уточнения разреза
и получения физических, физико-химических, деформационных и прочностных свойств
грунтов отбирались образцы нарушенного и ненарушенного сложения (монолитов).
74
Tom 16
72-79
Анализ климатического фактора (по данным http://gis.ncdc.noaa.gov/) по ст. Иркутск (http://gis.ncdc.noaa.gov/) показал следующее. Годовое количество осадков варьируется от 331 до 579 мм в год. Максимальные годовые значения характерны для 2004,
2005, 2007-2009 годов.
С 2002 по 2012 гг. в период ливневого стока количество дней с осадками не менее
30 мм составило от 1 до 3 дней; осадков с количеством не менее 20 мм – от 1 до 6 дней.
Максимальный объем дождя 49,5 мм за сутки выпал в августе 2003 г. Максимальное
количество эрозионноопасных ливней было зафиксировано в 2009 году. Осадки более
40 мм в сутки фиксировались в 2003, 2004, 2006 и 2009 годах (pиc. 3).
Рис. 3. Диаграмма среднемясячного количества осадков на станции Иркутск (Lat: 52.267° N Lon: 104.350° E)
с 2000 по 2011 год.
Fig. 3. Diagram of average monthly precipitation at the Irkutsk station (Lat: 52.267° N Lon: 104.350° E) from
2000 to 2011.
Жилая застройка, расположенная в пределах средней и вершинной частях водосборной площади, неукоснительно увеличивалась с 49 дворов в 2002 до 143 дворов
в 2011 году. Соответственно с ростом домов росло водопотребление и водоотведение.
В 2005 году были заасфальтированы дороги по главным улицам, к 2011 году в поселке
была сформирована инфраструктура, проведена поверхностная ливневая канализация
по кюветным выемкам вдоль центральных улиц. Ее уклоны направлены параллельно
линиям стока водосборной площади и выходят к вершинам оврагов (pиc. 4).
Нижняя часть водосборной площади оврагов распахивается. В 2001-2007 гг.
и в 2013 годах распашка производилась вдоль склона, межи (границы раздела участков
пашни) совпадали с направлением линий стока водосборного бассейна. В 2009, 2010,
2012 и 2014 году распашка стала проводиться поперек склона, что привело к незначительному нивелированию границ участка и ложбин стока выше вершин оврагов.
75
Tom 16
72-79
В июне 2012 года эти ложбины стока были хорошо видны на поверхности пашни в результате утечки воды из коммуникаций.
Рис. 4. График динамики протяженности эрозионных форм и количества участков жилой застройки.
Fig. 4. Diagram of erosion forms length dynamics and number of residential areas.
В 2002 году на береговом участке не наблюдалось ни одной эрозионной формы.
Распашка пашни на момент 18 июня 2002 года не производилась. В 2004 году бровка
берегового уступа осложнилась 3 небольшими овражными врезами протяженностью до
4 м. В 2009 году выше одного из врезов образовалась суффозионная воронка диаметром
6 м. К 2012 году в береговой зоне развиваются уже 4 активных оврага протяженностью
15,5- 34,09 м.
Сравнительный анализ разновременных снимков в программе ГИС MapInfo показал, что линейный рост оврагов за период наблюдений с 2002 по 2012 года был неравномерен. Относительное замедление линейного роста оврагов наблюдалось в 2006 году
– 0,35 и 1,28 м. Максимальный прирост оврагов был зафиксирован в 2009 и 2010 года.
В результате активизации суффозионно-просадочных процессов вершина оврага № 3
увеличилась на 9 и 11,8 м.
Сопоставление динамики роста оврагов с климатическими условиями и уровенным режимом выявило следующее. В отличие от других годов исследуемого периода
в 2009 и 2010 годах наблюдались колебания уровня воды в водохранилище в пределах
1,5-2 м (pиc. 5). В этот же период было зафиксировано максимальное количество эрозионноопасных ливней.
76
Tom 16
72-79
Рис. 5. График уровенного режима Иркутского водохранилища в 2000-2012 годах.
Fig. 5. The graph of the Irkutsk Reservoir water level regime in 2000-2012.
Линейный рост оврагов происходит по ложбинам стока, которыми служат межи.
Максимального размера 33,18 м и 34,09 м достигли два оврага, ложбинами которых
являются межи, в верхних частях водосборной площади, соединяющиеся с центральными
улицами поселка Молодежный.
Максимальный рост оврагов и активизация суффозионно-просадочных процессов
были связаны с колебаниями уровня воды в водохранилище в пределах 1,5-2,0 м в 2009
и 2010 годах в сочетании с самыми обильными осадками этого периода. Относительное
замедление роста было характерно в период с небольшим годовым количеством осадков
(до 415 мм) и колебанием уровня воды в водохранилище в пределах 1 м.
В 2012 году в рамках реализации ФЦП „Охрана озера Байкал и социально-экономическое развитие Байкальской природной территории на 2012-2020 годы” береговая
зона участка „Молодежный” протяженностью 3000 м была укреплена каменной наброской
(фoт. 1). В результате бровка берегового уступа была выровнена, овраги снивелированы
песчано-гравийно-галечным материалом, береговой склон до уреза водохранилища
террасирован.
Фoт. 1. Вид береговой зоны ключевого участка до (А) и после берегоукрепительных работ (Б) (фoт. В.А. Пеллинен).
Photo 1. View of the shore zone of the key site before (A) and after shore protection (B) (photo V.A. Pellinen).
77
Tom 16
72-79
Выполненное берегоукрепление от активной абразии не остановило разрушение
берега эрозионно-суффозионными процессами. Подтверждением этому являются полевые
работы начала лета 2013, 2014 года. Два оврага, засыпанные песчано-гравийно-галечным
материалом в 2012 году, активно развиваются вновь (фoт. 2). В результате нерациональной
хозяйственной деятельности сформировались благоприятные геоморфологические условия для стока в вершинной части водосбора и его концентрация по межам в распаханной
средней части водосбора. Эти факторы не были учтены при проведении берегозащитных
мероприятий.
Фoт. 2. Развитие эрозионых форм до и после берегоукрепительных работ (фoт. В.А. Пеллинен).
Photo 2. Development of erosion forms before and after shore protection (photo V.A. Pellinen).
Таким образом, при проведении берегоукрепительных мероприятий необходимо
учитывать весь комплекс процессов, развивающихся в береговой зоне под воздействием
природных и техногенных факторов.
Даная работа выполнена в рамках международного проекта „Последствия подъема
уровня воды в реках, озерах и водохранилищах...” Решение MNiSW Nr 758/N-Rosja/2010/0
ЛИТЕРАТУРА
ОВЧИННИКОВ Г., ТРЖЦИНСКИЙ Ю., ЖЕНТАЛА М., ЖЕНТАЛА М.А., 2002: Абразионно-аккумулятивные процессы в береговой зоне водохранилищ (на примере Южного Приангарья и Силезской возвышенности). Изд-во Силезского
Университета, Сосновец-Иркутск. 123 с.
ЛЕВИ К.Г., КОЗЫРЕВА Е.А., ЗАДОНИНА Н.В., ЧЕЧЕЛЬНИЦКИЙ В.В., ГИЛЁВА Н.А.,2013: Проблемы наведенной
сейсмичности и инженерно-геологической защиты водохранилищ Байкало-Ангарского каскада. Геодинамика
и тектонофизика, № 1. с. 13-36. (DOI:10.5800/GT-2013-4-1-0089).
http://www.bing.com/maps/ - Картографический сервис Microsoft.
http://gis.ncdc.noaa.gov/ - Национальный центр климатических данных (NCDC).
78
Tom 16
72-79
Vadim A. Pellinen, Oksana A. Mazaeva, Julia S. Tarasova
FEATURES OF GULLY DEVELOPMENT AT THE MOLODEZHNY SITE
(IRKUTSK RESERVOIR)
Summary
The section of the coastal zone of the Irkutsk Reservoir served an example for the study of gully dynamics
under the influence of natural and anthropogenic factors (plowing, increased residential development, irrational
territorial planning of storm sewage). Two gullies reached the maximum size of 33.18 m and 34.09 m, due to the
field boundaries serve drainage channels and join with storm sewage of central streets of the Molodezny settlement
in the upper catchment area. Shore protection measures against active shore erosion and gully leveling with sand,
gravel and pebble material in 2012 did not stop shore destruction by gully and suffusion processes. Undercount of
the runoff conditions and its concentration in the middle and head parts of the catchment area has led to reactivation of gully erosion processes at the edge of shore scarp after the shore protection.
Tom 16
80-86
Paweł RUTKIEWICZ
Daniel GAWIOR
Sosnowiec
GÓRNICTWO KRUSZCOWE
JAKO CZYNNIK KSZTAŁTUJĄCY KRAJOBRAZ
W REZERWACIE SEGIET (WYŻYNA ŚLĄSKA)
NA PODSTAWIE DANYCH LIDAROWYCH *
WPROWADZENIE
Od początku działalności gospodarczej człowieka krajobraz ulegał różnego rodzaju
przekształceniom (Chmielewska, Gaidzik, 2012). W nawiązaniu do tradycyjnego ujęcia krajobraz określamy jako sumę typowych cech, właściwych danemu fragmentowi powierzchni
Ziemi, którego poszczególne elementy (w tym człowiek i jego działalność gospodarcza) łączą
się w jedną współzależną całość, odróżniającą go od obszarów otaczających (Armand, 1980).
Ewolucja krajobrazu może przybierać różne formy i kierunki (Degórski, 2009). Górnictwo
jako forma działalności człowieka jest czynnikiem silnie determinującym kształt krajobrazu
kulturowego (Nita, Myga-Piątek, 2006). Miejsca dawnej eksploatacji i przeróbki rud metali
nieżelaznych charakteryzują się koncentracją specyficznych form terenu. Precyzyjną analizę rzeźby terenu umożliwia współcześnie, użycie danych wysokościowych z lotniczego
skaningu laserowego (LIDAR-Light Detection And Ranging) (Marmol, 2003; Gotub, Olszewski 2006; Mikrut i in., 2006; Hejmanowska i in., 2008; Kwoczyńska, Bryś, 2012; Oberski,
Zarnowski 2012).
Celem opracowania jest przedstawienie przemian krajobrazu pod wpływem działalności górniczej na obszarze rezerwatu „Segiet”.
OBSZAR BADAŃ
Obszar badań (rys. 1) według podziału fizycznogeograficznego leży na terenie Płaskowyżu Tarnowickiego, będącego częścią Garbu Tarnogórskiego. Obie jednostki stanowią
element Wyżyny Śląskiej (Kondracki, 1994).
Płaskowyż Tarnowicki jest terenem o falistej powierzchni. Południową granicę tego
obszaru stanowi próg fleksuralny, natomiast granicę wschodnią, północną i zachodnią ograniczają stoki pochodzenia denudacyjnego. Płaskowyż Tarnowicki zbudowany jest z silnie, tektonicznie zaburzonych, środkowotriasowych wapieni, margli i dolomitów kruszconośnych.
*
Badania zrealizowano w ramach projektu OPUS 2011/01/B/ST10/00548 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.
80
Tom 16
80-86
Dolomity te zawierają złoża rud cynku i ołowiu z domieszkami srebra, które były przedmiotem eksploatacji górniczej (Klimaszewski, 1972; Kondracki, 1994). Osady czwartorzędowe
reprezentowane są przez piaski i żwiry, powstałe na skutek działalności wód fluwioglacjalnych oraz w wyniku akumulacji materiału lodowcowego. Mają one charakter nieciągły. Ich
miąższość dochodzi do 50 m (Kerber, 1977; Żeglicki, 1996). W wymienionych formacjach
skalnych występują dwa piętra wodonośne: górne w utworach czwartorzędu (piaski i żwiry)
zalegające na głębokości do 10 m oraz dolne – szczelinowo-krasowe, w wapieniach i dolomitach triasu dolnego i środkowego, na głębokości od 10 do 110 m (Parusel, 2008). Piętro górne
w wyniku intensywnej działalności górniczej oraz eksploatacji dolomitów w kamieniołomach,
zostało w wielu miejscach silnie udrożnione i porozcinane, w wyniku czego te antropogeniczne dyslokacje stanowią dziś strefę zasilania w wodę pietra dolnego.
Rys. 1. Lokalizacja obszaru badań (źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK).
Fig. 1. Location of the study area (source: made by the authors based on data CODGiK).
Obszar badań znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego – przejściowego
(Okołowicz, 1969), a sama Wyżyna Śląsko-Krakowska zaliczana jest do regionów klimatu
wyżyn środkowych (Romer, 1949). Występują tu spore wahania temperatur w skali rocznej,
a zimy rzadko są długie i mroźne. Średnie roczne temperatury powietrza wahają się od 4°C
do 7,5°C (dla lipca to +17,5°C, dla stycznia to -2,4°C). Średnia suma opadów atmosferycznych
w ciągu roku to około 680 mm (maksimum w lipcu, minimum w lutym). Opady letnie są bardziej obfite od zimowych i przyjmują charakter ulewnych deszczy (Szlachcic-Dudzic, 2006).
81
Tom 16
80-86
Pierwotna roślinność obszaru badań została silnie zdegradowana w wyniku działalności górniczej. Współcześnie w rezerwacie występuje prawie jednolity drzewostan bukowy (z niewielką domieszką klonu jaworu i świerka pospolitego), który reprezentowany jest
przez trzy zespoły leśne: w części północnej – acidofilna buczyna niżowa, w części południowej (pokrytej lejami i zapadliskami świadczącymi o dawnej działalności górniczej) –
ciepłolubna buczyna storczykowa, na pozostałych obszarach – żyzna buczyna, która jest prawdopodobnie zdegradowaną niżową formą żyznej buczyny karpackiej (Bula, 1998).
HISTORIA GÓRNICTWA NA PŁASKOWYŻU TARNOWICKIM
Informacje o najwcześniejszych dziejach górnictwa srebra i ołowiu są niepełne, dlatego trudno określić, kiedy rozpoczęła się eksploatacja kruszców na Płaskowyżu Tarnowickim. Na podstawie źródeł historycznych wiadomo, że w XIII i XIV wieku galenę (ruda siarczkowa ołowiu) eksploatowano za pomocą małych szybów o średnicy jednego metra (okrągłych lub kwadratowych). Miały one drewnianą obudowę i były położone względem siebie
w odległości kilkunastu metrów (Kłys, 2004). Przy wydobyciu posługiwano się głównie
kilofem i młotem. Najłatwiejsze w eksploatacji były pokłady położone na wzniesieniach.
W szybach położonych niżej praca uzależniona była od pory roku i ilości opadów. Najkorzystniejsze warunki umożliwiały wydobycie rud cynku i ołowiu do głębokości 33 metrów.
W XVI wieku górnictwo galeny rozkwitło. Na Płaskowyżu Tarnowickim przybywało po
kilkadziesiąt a w późniejszym okresie nawet po kilkaset nowych szybów rocznie (Kłys,
2004). Według ksiąg rejestracyjnych w posiadaniu gwarków znajdowało się najczęściej od
jednego do dwudziestu szybów (Szlachcic-Dudzic, 2006).
Z początkiem XVII wieku górnictwo kruszcowe w Tarnowskich Górach zaczęło chylić
się ku upadkowi. Przyczyniła się do tego między innymi wojna trzydziestoletnia, podczas której wiele urządzeń służących do odwadniania uległo zniszczeniu, przez co woda zalała kopalnie. W wyniku działań wojennych znacznie zmalała też liczba górników. Górnictwo rozwinęło się na nowo dzięki technice umożliwiającej wydobycie rudy z kopalni odwadnianych za
pomocą sztolni. Początkowo do odwadniania używano narzędzi prowizorycznych, takich jak
kubły czy bulgi, później zastosowano paternostry i pompy. Ze względu na wysokie koszty
takiego pozbywania się wody zadecydowano o budowie sztolni odwadniających (Molenda,
1972). Po upadku wydobycia galeny zaczęto wydobywać galman (ruda utleniona). Ożywienie
górnictwa nastąpiło wraz ze sprowadzeniem z Anglii na Śląsk maszyny parowej w 1788 roku.
Wraz z wyczerpywaniem się rud na Płaskowyżu Tarnowickim powoli zaprzestano działalności górniczej. Ostatnią kopalnię rud na tym obszarze zamknięto w 1922 roku (Kłys, 2004).
ANALIZA DANYCH LIDAROWYCH – GŁÓWNA METODA BADAWCZA
Główną metodą badawczą było wykorzystanie Numerycznego Modelu Terenu (NMT
lub DEM) ze skaningu laserowego. Technika ta bazuje na zdalnym pomiarze odległości od
sensora do punktów terenowych. Pomiar laserowy dostarcza informacji w postaci trójwymiarowej „chmury punktów” wyinterpolowanej w regularnej siatce o oczku 1 metra (Marmol,
82
Tom 16
80-86
2003). Średni błąd wysokości zawiera się w przedziale do 0,2 m (Gotub, Olszewski, 2006).
W oparciu o Numeryczny Model Terenu powstały opracowania graficzne umożliwiające
identyfikację i klasyfikację miejsc historycznego wydobycia rud. Warpie zostały policzone,
zmierzone i sklasyfikowane. Teren rezerwatu podzielono na strefy, ze względu na koncentrację i rozmiary warpi.
ŚLADY GÓNICTWA W KRAJOBRAZIE REZERWATU SEGIET
Górnicza historia obszaru rezerwatu „Segiet” została zapisana w krajobrazie w postaci
sztolni odwadniających, chodników i podziemnych wybierek oraz powierzchniowych zagłębień (warpie po eksploatacji rud ołowiu). Są to bardzo liczne pierścieniowate zagłębienia
w kształcie hałdy, gdzie otwór szybu znajdował się wewnątrz pierścienia. Możliwości obserwacji rzeźby terenu i prac terenowych w rezerwacie „Segiet” ogranicza gęsty drzewostan.
Jedyną metodą dogłębnej interpretacji form rzeźby jest wykorzystanie opracowań eliminujących przesłonę szaty roślinnej.
Na obszarze Segietu liczbę warpi określono na około 250, spośród nich wytypowano 40, przez które przy użyciu programu Surfer do obróbki obrazów lidarowych poprowadzono przekroje, a następnie dokonano pomiarów w obrębie poszczególnych form (tab. 1).
W wyniku pomiarów teren rezerwatu „Segiet” został podzielony na 5 stref, wyznaczonych na
podstawie częstotliwości występowania i wielkości zagłębień (rys. 2). Poszczególne strefy
reprezentowane są przez 10 wybranych form (40 łącznie). Największą gęstością charakteryzuje się strefa II, natomiast największe obniżenia występują w strefie I. Najczęściej występują formy o parametrach: szerokość 14-15m, głębokość 2,5-4,5 m (tab. 2).
Tabela 1. Wymiary obniżeń poeksploatacyjnych w poszczególnych strefach rezerwatu „Segiet”.
Table 1. Dimensions of mining hollows in individual parts of “Segiet” reserve.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Strefa I
Strefa II
Gł. [m] Szer. [m] Gł. [m] Szer. [m]
4,0
14
3,5
12
3,0
20
4,0
14
2,5
16
3,5
17
2,5
13
2,5
16
2,0
15
2,5
14
3,5
16
4,0
14
4,0
20
5,0
14
3,0
16
4,5
14
3,2
16
3,0
16
5,0
18
4,0
15
Strefa III
Gł. [m] Szer. [m]
3,0
16
3,0
14
2,0
18
2,5
15
4,0
20
3,0
15
4,5
15
4,5
15
4,5
17
4,0
16
Strefa IV
Gł. [m] Szer. [m]
0,6
5,0
0,6
6,0
0,6
6,0
2,5
11,0
0,5
5,5
1,2
7,5
1,2
8,0
0,6
6,5
0,6
7,0
2,2
10,0
Strefa V
Gł. [m] Szer. [m]
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Gł. – głębokość, Szer. – szerokość.
Rozmiary oraz gęstość występowania obniżeń znajdują odzwierciedlanie w budowie
geologicznej (rys. 3). W podłożu strefy I, II i III znajdują się dolomity kruszconośne. W strefie IV i V znajdują się wychodnie triasowych dolomitów diploporowych, jasnoszarych dolomitów marglistych (warstwy z Tarnowic) oraz piaski i żwiry glacjalne na glinie zwałowej
(Żero, 1968a).
83
Tom 16
80-86
Rys. 2. Rezerwat Segiet z podziałem na strefy eksploatacji różniące się pod względem intensywności występowania i wielkości warpi (źródło: opracowanie własne
na podstawie danych CODGiK).
Rys. 3. Strefy eksploatacji w Rezerwacie Segiet na tle uproszczonej mapy geologicznej (za Żero, 1968b):
1 – osady rzeczne (fluwialne) w ogólności, 2 – piaski i żwiry
na glinie zwałowej, 3 – piaski i żwiry lodowcowe, 4 – warstwy
Fig. 2. The Segiet Reserve with the occurrence of sec- z Tarnowic, 5 – dolomity dyploporowe, 6 – warstwy kartions of exploitation zones differing in intensity and chowickie, 7 – dolomity kruszconośne, 8 – warstwy gosize of hollows (source: made by the authors based on golińskie.
Fig. 3. Exploitation zones in the Segiet Reserve with simplidata CODGiK).
fied geological map (Żero, 1968b):
1 – fluwial deposits, 2 – sand and gravel on the boulder clay,
3 – glacial sand and gravel, 4 – layer from Tarnowice, 5 – diplopore dolostone, 6 – Karchowickie layer, 7 – ore-bearing
dolostone, 8 – gogolińskie layer.
Tabela 2. Strefy Rezerwatu Segiet, z uwzględnieniem częstotliwości występowania i wielkości obniżeń.
Table 2. “Segiet” reserve zones, including the frequency and size of hollows.
Nazwa
Strefa I
Strefa II
Strefa III
Strefa IV
Strefa V
84
Gęstość
występowania
duża
bardzo duża
średnia
mała
brak
Rozmiar
Średnia szerokość [m]
16,40
14,60
16,10
7,25
–
Średnia głębokość [m]
3,27
3,65
3,50
1,06
–
Tom 16
80-86
W porównaniu z konwencjonalnymi opracowaniami, obrazy lidarowe dostarczają narzędzi do wnikliwej kameralnej analizy rzeźby terenu. Pozwalają na pomiary z dokładnością
niemożliwą do uzyskania z map tradycyjnych oraz pozwalają na pominięcie barier widocznych
na zdjęciach satelitarnych i lotniczych – wiązka lasera przenika przez szatę roślinną (rys. 4).
Rys. 4. Porównanie obrazu zdjęcia lotniczego (a), obrazu lidarowego (b), mapy topograficznej 1:25 000 (c)
(źródło: opracowanie własne na podstawie danych CODGiK).
Fig. 4. Comparison of aerial photos (a), LIDAR image (b), topographic map 1:25 000 (c) (source: made by the
authors based on data CODGiK).
PODSUMOWANIE
Zastosowanie obrazów lidarowych pochodzących ze skaningu laserowego jest przydatne do inwentaryzacji antropogenicznych form rzeźby terenu. Formy te są często trudne
do rozpoznania w terenie w przypadku, gdy występują one w obszarach leśnych, jak to ma
miejsce w rezerwacie „Segiet”. Analiza obrazów lidarowych pozwoliła określić zagęszczenie
występowania obniżeń poeksploatacyjnych w rezerwacie oraz obliczyć ich wielkości. Efekt
w postaci dokładnej mapy z formami rzeźby terenu osiągnięto bez konieczności prowadzenia
żmudnych badań terenowych. Na podstawie wielkości i rozmieszczenia obniżeń, obszar rezerwatu „Segiet” został podzielny na 5 części. Wydzielone obszary różnią się pomiędzy sobą
ilością i wielkością form, mają także różną budowę geologiczną. W obszarach gdzie formy
są najliczniejsze, w podłożu występują dolomity kruszconośne. W pozostałych częściach
rezerwatu „Segiet” znajdują się wychodnie triasowych dolomitów diploporowych, jasnoszarych dolomitów marglistych oraz osady czwartorzędowe. Można przypuszczać, że różne
wielkości form oraz ich zróżnicowanie przestrzenne jest odzwierciedleniem czasu wydobycia
rudy w poszczególnych obszarach. Być może w strefach, gdzie występują małe zagłębienia
o dużym zagęszczeniu, rudę cynku i ołowiu wydobywano najwcześniej. Dopiero później
rozpoczęto eksploatację w obszarach, gdzie warpie występują rzadziej i są większe.
85
Tom 16
80-86
LITERATURA
ARMAND D. L., 1980: Nauka o krajobrazie. PWN, Warszawa. 355 s.
BULA R., 1998: 45 lat rezerwatu Segiet. [w:] Przyroda Górnego Śląska, nr 12 (wkładka).
CHMIELEWSKA M., GAIDZIK K., 2012: Wpływ górnictwa na współczesny krajobraz kulturowy Rokitnicy i Miechowic (Górny Śląsk).
[w:] Zagożdżona P.P., Madziarz M., (red.): Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, 4. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. s. 53- 65.
DEGÓRSKI M., 2009: Krajobraz jako odbicie przyrodniczych i antropogenicznych procesów zachodzących w megasystemie
środowiska geograficznego. Problemy ekologii krajobrazu, t. XXIII. s. 53-60.
HEJMANOWSKA B., BOROWIEC N., BADURSKA M., 2008: Przetwarzanie lotniczych danych lidarowych dla potrzeb generowania NMT i NMPT. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, vol. 18. s. 151-162.
KERBER B., 1977: Charakterystyka złóż w rejonie tarnogórskim. [w:] Pawłowska J., (red.): Charakterystyka rud cynku i ołowiu
na obszarze Śląsko-Krakowskim. Prace Instytutu Geologicznego. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. s. 119-136.
KONDRACKI J., 1994: Geografia Polski, mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. 339 s.
KLIMASZEWSKI M., (red.), 1972: Geomorfologia Polski. Polska Południowa – Góry i Wyżyny. PWN, Warszawa. 383 s.
KŁYS G., 2004: Przyroda Podziemi Tarnogórskich. Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki WNoZ UŚ, Katowice. 110 s.
KWOCZYŃSKA B., BRYŚ M., 2012: Ocena zastosowania integracji danych lidarowych i fotogrametrycznych do generowania NMT
dla okolic zbiornika wodnego Chańcza. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich nr 2/II/2012. PAN, Oddział w Krakowie.
s. 171-186.
MARMOL U., 2003: Pozyskiwanie numerycznego modelu powierzchni topograficznej (NMPT) w oparciu o dane wysokościowe
pochodzące z lotniczego skanera laserowego. [w]: Materiały Ogólnopolskiego Sympozjum Geoinformacji „Geoinformacja zintegrowanym narzędziem badań przestrzennych”, vol. 13B. Wrocław – Polanica Zdrój. s. 419-426.
MOLENDA D., 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII wieku. Z dziejów postępu technicznego w eksploatacji kruszców. PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków. 420 s.
MIKRUT S., MARMOL U., BĘDKOWSKI K., 2006: Generowanie NMT i NMPT obszarów z pokrywa roślinną na podstawie danych
lidarowych. Zakład Fotogrametrii i Informatyki Teledetekcyjnej, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Kraków. s. 2-3.
NITA J., MYGA-PIĄTEK U., 2006: Krajobrazowe kierunki zagospodarowania terenów pogórniczych. Przegląd Geologiczny 3.
s. 256-262.
OKOŁOWICZ W., 1963: Klimatologia ogólna. PWN, Warszawa. 395 s.
PARUSEL J.B., 2008: Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa obszaru Dolomity Sportowa Dolina. POŚ TG, Sosnowiec.
ROMER E., 1949: Regiony klimatyczne Polski. Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław. 26 s.
SZLACHCIC-DUDZIC D., 2006: Tarnowskie Góry – geneza i najstarsze dzieje górniczego miasta. Wydawnictwo DiG, Warszawa. 222 s.
ŻEGLICKI J., 1996: O budowie geologicznej, rudach i minerałach regionu Tarnowskich Gór. SMZT, Tarnowskie Góry.
ŻERO E., 1968a: Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski. Skala 1:50 000. Ark. Bytom. Wyd. Geol., Warszawa.
ŻERO E., 1968b: Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Bytom. Wyd. Geol., Warszawa.
Paweł Rutkiewicz, Daniel Gawior
ORE MINING SHAPING THE LANDSCAPE IN ”SEGIET” RESERVE
(SILESIAN UPLAND) BASED ON LIDAR DATA
Summary
The aim of this study is to present the landscape changes occurring under the influence of mining activities in
the Segiet Reserve area (Silesian Upland, Southern Poland). The main method of study was the use of a Digital
Terrain Model (DTM or DEM) from laser scans. This technique is based on remote measurement points of the
sensor field and produces detailed graphical simulations developed from a Digital Terrain Model which permit the
identification and classification of anthropogenic landforms. The analysis of LIDAR images allowed the researchers to determine the density of androgenic forms in the reserve and calculate their size. The effect of an accurate
map of landforms was achieved without laborious fieldwork.
86
PRELEKCJE
Tom 16
89-94
Robert MACHOWSKI
Mariusz RZĘTAŁA
Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
GIBRALTAR JAKO ATRAKCJA TURYSTYCZNA
Gibraltar to państwo, które zajmuje szczególne miejsce na mapie Europy. Pod względem fizycznogeograficznym znajduje się w południowej części Półwyspu Iberyjskiego
u wejścia do dzielącej go od Afryki Cieśniny Gibraltarskiej. Położony jest po stronie Morza Śródziemnego (Dobrynin, 1954). Dokładnie jego położenie wyznaczają współrzędne:
36°7’N szerokości geograficznej północnej i 5°21’W długości geograficznej zachodniej
(http://www.geoportal.gov.gi). Gibraltar to kraj, który swym zasięgiem obejmuje półwysep
o tej samej nazwie, rozciągający się z północy na południe na długości około 5 km i średniej szerokości wynoszącej 1,6 km. Powierzchnia tego niewielkiego państwa wynosi około
640 ha (Gibraltar..., 2009). Gibraltar od północy graniczy z Hiszpanią, ma status terytorium
zamorskiego Wielkiej Brytanii, od której położony jest w odległości ponad 2250 km. Najbliżej granicy po hiszpańskiej stronie znajduje się miasto La Línea de la Concepción. Po
zachodniej stronie Zatoki Gibraltarskiej w odległości około 8 km znajduje się hiszpańskie
miasto-port Algeciras. Nieco ponad 32 km na południe od Gibraltaru rozciąga się wybrzeże
północnej Afryki, gdzie zlokalizowana jest Ceuta – hiszpańskie miasto-twierdza tworzące
eksklawę na terenie Maroka.
Cechą charakterystyczną rzeźby terenu półwyspu określanego jako „The Rock” (Skała
Gibraltarska), są strome zbocza o charakterze klifu po stronie wschodniej oraz bardziej łagodne stoki zachodnie (fot. 1). Skała Gibraltarska zbudowana jest głównie z wapieni jurajskich
(Szaflarski, 1965), choć na powierzchni terenu odsłaniają się także łupki (Rodríguez-Vidal
i in., 2013). Najwyższe wzniesienie znajduje się w południowo-wschodniej części półwyspu
i osiąga pułap 426 m n.p.m. Północna część terytorium kraju, która znajduje się przy granicy
z Hiszpanią ma charakter piaszczystej równiny. Gibraltar leży w zasięgu łagodnego klimatu
śródziemnomorskiego (Koliba, 2001). Zimą dominują wiatry z sektora zachodniego a mróz
i opady śniegu notowane są niezwykle rzadko. W tym czasie średnie minimalne i maksymalne temperatury wynoszą odpowiednio 13°C i 18°C. Latem dominują ciepłe i wilgotne wiatry
ze wschodu, nazywane jako „Levanter” (Gibraltar..., 2009). Powodują one kondensację pary
wodnej w postaci chmur, które następnie przemieszczają się zgodne z dominującymi wiatrami w kierunku zachodnim nad miasto i zatokę. Latem średnie minimalne temperatury są
na podobnym poziomie jak te zimowe, natomiast średnie maksymalne temperatury wynoszą około 30°C. Wody powierzchniowe na Gibraltarze praktycznie nie występują. Zaopatrzenie ludności w wodę odbywa się z dwóch zasadniczych źródeł. Wody podziemne pochodzące głównie z kondensacji wilgoci atmosferycznej na wschodnich stokach Skały Gibraltarskiej przeznacza się do produkcji wody pitnej. Natomiast wodę pozyskiwaną z odsalania
wody morskiej wykorzystuje się głównie na cele sanitarne, spłukiwanie ulic oraz w razie
pożarów (Pitkethly i in., 2012).
89
Tom 16
89-94
Fot. 1. Widok na Skałę Gibraltarską z płyty lotniska (fot. R. Machowski).
Pomimo niesprzyjających warunków środowiskowych (niewielkie opady, nagie skały), świat roślinny i zwierzęcy Gibraltaru jest dosyć bogaty. Występuje tu ponad 600 gatunków roślin, a także mchy i porosty. Kilka gatunków roślin to endemity. Z uwagi na większe
opady w okresie zimy, w tym też czasie obserwuje się bujniejszy rozwój roślinności. Świat
zwierzęcy reprezentowany jest przede wszystkim przez ptaki, które tereny te wykorzystują
w czasie sezonowych migracji pomiędzy Europą i Afryką. Najbardziej spektakularne wrażenie wywierają przeloty wielotysięcznych stad tworzone przez bociany białe. Na opisywanym obszarze w sumie odnotowano ponad 270 gatunków ptaków, z których tylko nieliczne
mają tu swoje stałe siedliska. Poza ptakami występują tu również nietoperze, gady i liczni
przedstawiciele owadów. Bogate jest również życie morskie w wodach otaczających półwysep. Warunki naturalne Gibraltaru wykluczają możliwości rozwoju rolnictwa i tradycyjnych gałęzi przemysłu. Całkowita populacja Gibraltaru wynosi około 30 000 ludzi. Z uwagi na ukształtowanie terenu miejscowa ludność skupiła się w zachodniej części półwyspu.
Po wschodniej stronie Skały Gibraltarskiej znajduje się Catalan Bay, mała wioska, którą zamieszkuje około 350 osób (Gibraltar..., 2009).
Tereny Gibraltaru zamieszkiwane były przez ludzi od wielu tysięcy lat. Prace archeologiczne prowadzone na tym obszarze potwierdziły obecność człowieka neandertalskiego.
W wyniku badań odnaleziono tu m.in. niekompletne czaszki dziecka i kobiety a także wykonane przez neandertalczyków grafiki naskalne w miejscowych jaskiniach (RodríguezVidal i in., 2014). W starożytności Skała Gibraltarska uważana była za jeden ze Słupów
Herkulesa, a sami Rzymianie założyli tu kolonię o nazwie Julia Calpe (Wielka Encyklopedia..., 1964). Po Rzymianach tereny te przejęli Arabowie a po nich nastały rządy Hiszpa-
90
Tom 16
89-94
nów (Lane i in., 2014). Dopiero na początku XVIII wieku Gibraltar został opanowany
przez Brytyjczyków. Zdobycie i utrzymanie tych terenów było wyzwaniem dla Wielkiej
Brytanii w kontekście zarówno militarnym, dyplomatycznym a także polityki wewnętrznej
kraju. Po nieudanym hiszpańskim oblężeniu w latach 1779-1783, Gibraltar stał się symbolem brytyjskiej siły (Plank, 2013).
Pomimo stosunkowo niewielkiej powierzchni Gibraltar posiada wiele atrakcji turystycznych. Już samo położenie Gibraltaru stanowi jedną z jego największych naturalnych
atrakcji. Liczne zabytki świadczą o bogatej historii kraju. Strategiczna lokalizacja Gibraltaru sprawiła, że o tereny te wielokrotnie toczyły się wojny a samo wzgórze przez lata przekształcone zostało w wielką twierdzę obronną. Za pomocą najprostszych narzędzi oraz prochu
strzelniczego w latach 1779-1783 wykuto w skale sieć korytarzy i komnat. Współcześnie
niektóre odcinki tuneli udostępnione są do zwiedzania, a sama trasa turystyczna znana jest
jako Tunele Wielkiego Oblężenia (The Great Siege Tunnels). W czasie II Wojny Światowej
sieć tuneli (World War II Tunnels), została rozbudowana do imponującej długości ponad
51 km a na powierzchni wybudowano kilka stanowisk dla dział. Wejścia do systemu tuneli
znajdują się w północnej części Skały Gibraltarskiej. W jednej z podziemnych komnat urządzono Centrum Wojskowego Dziedzictwa (The Military Heritage Centre). Wewnątrz znajduje się wystawa składającą się m.in. z broni używanej przez armię brytyjską w czasie licznych
zbrojnych potyczek. Nieco na zachód i kilkadziesiąt metrów poniżej od wejść do tuneli
znajduje się znacznie starsza budowla o militarnym charakterze – zamek Maurów, wybudowany za czasów panowania arabskiego wodza zwanego Tarik-ibn-Zeyad. Kompleks obronny
składał się z wielu budynków, murów i bram i przez kolejne stulecia był rozbudowywany.
Do czasów współczesnych przetrwała jedynie Wieża Hołdu (The Tower of Homage), pochodząca z XIV w. Na Gibraltarze znajduje się znacznie więcej zabytków, które świadczą
o jego militarnym znaczeniu. W najbardziej na południe wysuniętej części półwyspu znajduje się militarna instalacja o nazwie „Harding’s Battery” lub „Harding’s Fort” z wojskowymi pomieszczeniami i kilkoma działami. Natomiast na zachodnim wybrzeżu, po północnej
stronie Zatoki Rosia, znajduje się XIX-wieczne 100 tonowe działo, z którego jednak nigdy
nie strzelano. Podobne znajduje się na Malcie. Poza wymienionymi wyżej, na terenie Gibraltaru rozsianych jest wiele zabytków o militarnym charakterze. Do bardziej popularnych
zalicza się m.in. mury obronne starego miasta z armatami i Bastionem Króla (King’s Bastion),
fortyfikacje znane pod nazwą Parson's Lodge, cmentarz Trafalgar, a także pomnik (British
War Memorial), wybudowany w 1923 roku składający się z dwóch armat przywiezionych
do Gibraltaru w 1858 roku a zdobytych podczas toczącej się w latach 1853-1856 Wojny
Krymskiej. Ciekawe są również parady brytyjskich żołnierzy w tradycyjnych mundurach,
które odbywają się na placu przed jednym z najstarszych na wyspie budynków „The Main
Guard” (Marchlik, 2012; The Gibraltar..., 2012; http://www.visitgibraltar.gi).
Dużą część Gibraltaru (około 200 ha), zajmuje rezerwat przyrody „Upper Rock Nature
Reserve”. Rezerwat został utworzony w 1993 roku w celu ochrony przedstawicieli wielu
gatunków flory i fauny Gibraltaru a także unikatowego krajobrazu. Swym zasięgiem obejmuje najwyższe partie Skały Gibraltarskiej (Gibraltar..., 2009). Na jego terenie znajdują się najważniejsze atrakcje turystyczne kraju. Poza opisanymi wcześniej fortyfikacjami, można zwiedzać także udostępnioną Jaskinię św. Michała, której wejście zlokalizowane jest w połu-
91
Tom 16
89-94
dniowej części rezerwatu. Wewnątrz jaskini znajduje się bogata i ciekawa szata naciekowa.
Na przestrzeni wielu wieków jaskinia wykorzystywana była przez człowieka. W czasie II
Wojny Światowej jaskinia została przygotowana jako awaryjny szpital wojskowy, jednak
nigdy w tym celu nie została wykorzystana. Współcześnie w jednej z sal zwanej „Katedrą”
organizowane są koncerty, przedstawienia teatralne a także występy baletu. Pierwsze teatralne
występy miały miejsce już w latach 60. XX wieku, a sala może pomieścić około 400 widzów
(Marchlik, 2012).
Jednak chyba jedną z największych atrakcji turystycznych Gibraltaru są żyjące na wolności małpy (fot. 2) makaki berberyjskie (Macaca sylvanus). Jest to jedyne miejsce w Europie, gdzie można spotkać małpy na wolności. Liczba osobników na Skale Gibraltarskiej
wynosi około 230, tworzą one sześć grup o liczebności od 25 do 70 zwierząt. Małpy znajdują
się pod nadzorem służb weterynaryjnych. Z uwagi na skąpe naturalne zasoby pożywienia
(liście, oliwki, korzenie, nasiona, kwiaty), małpy codziennie są dokarmiane warzywami, owocami i nasionami. Wszystkie osobniki posiadają wszczepione mikro chipy oraz wytatuowany numer identyfikacyjny. Co jakiś czas zwierzęta są odławiane w celu zbadania stanu zdrowia oraz kontrolowania stanu liczebnego populacji (http://www.gonhs.org). Prawdopodobnie
małpy zostały przywiezione przez podróżników z dzisiejszych terenów Maroka. Z obecnością
małp na Gibraltarze wiąże się legenda, która mówi, że Wielka Brytania utraci kontrolę nad
tym terenem wraz ze zniknięciem małp. Dokarmianie małp jest surowo zabronione, a złamanie przepisu wiąże się z wysoką grzywną. Małpy spotkać można m.in. przy środkowej i górnej stacji kolejki, która wywozi turystów na szczyt wzniesienia.
Fot. 2. Małpy na szczycie Skały Gibraltarskiej (fot. R. Machowski).
92
Tom 16
89-94
Interesująca jest również główna ulica Gibraltaru – Main Street, która położna jest
w zabytkowej części miasta. Spacerując po ulicy można odnieść wrażenie, że jest się w Wielkiej Brytanii, gdyż znajduje się tu wiele pubów i barów. Wzdłuż ulicy funkcjonuje również
wiele sklepów, które oferują przeróżny asortyment (np. perfumy, sprzęt elektroniczny, alkohol, wyroby tytoniowe), znacznie tańszy niż po hiszpańskiej stronie.
Godny polecenia jest także ogród botaniczny Almeda. Wejście do ogrodu znajduje
się niedaleko dolnej stacji kolejki linowej na górę. Na terenie parku zgromadzono wiele
ciekawych gatunków roślin charakterystycznych dla Gibraltaru, ale także przywiezionych
tu z wielu zakątków świata.
Inną ciekawostką Gibraltaru jest unikatowe lotnisko, którego czynny pas startowy pokonuje się jako jeden z pierwszych zaraz po przekroczeniu granicy. Z lotniskiem tym wiąże
się także polski wątek. 4 lipca 1943 roku krótko po starcie rozbił się samolot, na pokładzie
którego znajdował się gen. Władysław Sikorski. Tego samego dnia jego ciało przewieziono
do Katedry Najświętszej Maryi Panny Królowej znajdującej się przy wspomnianej Main Street (Marchlik, 2012). O tragicznej śmierci generała przypomina wmurowana tablica (fot. 3).
Natomiast w okolicy latarni morskiej na południowym skraju półwyspu znajduje się monument upamiętniający te tragiczne wydarzenia. Jego centralnym punktem jest trójpłatowe
śmigło samolotowe.
Fot. 3. Pamiątkowa tablica w Katedrze Najświętszej Maryi Panny Królowej w Gibraltarze (fot. M. Rzętała).
93
Tom 16
89-94
Gibraltar jest terytorium cieszącym się niesłabnącą popularnością wśród turystów.
Specyfika położenia geograficznego i statusu polityczno-administracyjnego, atrakcyjność
walorów przyrodniczych, bogata przeszłość historyczna i dorobek kulturowy, zróżnicowanie
ilościowo-jakościowe obiektów zagospodarowania turystycznego, to najważniejsze powody
znaczącego zainteresowania turystów, tym niewielkim skrawkiem lądu na kontynencie europejskim. Gibraltar ze swoją ofertą turystyczną jest przedmiotem zainteresowania poznawczego turystów przybywających z różnych części świata, którzy odkrywają to terytorium jako
turystyczną perłę starego kontynentu.
LITERATURA
DOBRYNIN B.F., 1954: Geografia fizyczna Europy Zachodniej. PWN, Warszawa. 471 s.
GIBRALTAR DEVELOPMENT PLAN. PARTS I & II. 2009. Town Planning Division, Department of Enterprise and Development, Gibraltar. 160 s.
http://www.geoportal.gov.gi
http://www.gonhs.org
http://www.visitgibraltar.gi
KOLIBA A., 2001: Gibraltar. [w:] Warszyńska J., (red.): Geografia turystyczna świata. Część 1. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa. 37-37.
LANE K., FINLAYSON C., VAGELPOHL U., GUZMAN F.J.G., PACHECO G.F., 2014: Myths, Moors and Holy War: Reassessing the History and Archaeology of Gibraltar and the Straits, ad 711-1462. Medieval Archaeology, Vol. 58, Issue 1. s.
136-161.
MARCHLIK A., 2012: Hiszpania 3 w 1. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo ExpressMap, Warszawa. 540 s.
PITKETHLY L., CHAPMAN A., ROY S., KIRHENSTEINE I., POMFRET J., 2012: Gibraltar River Basin Management Plan.
Main Report. AMEC Environment & Infrastructure, UK Limited. United Kingdom. 33 s.
PLANK G., 2013: Making Gibraltar British in the Eighteenth Century. History, vol. 98, Issue 331. s. 346-369.
RODRÍGUEZ-VIDAL J., D’ERRICO F., PACHECO F.G., BLASCO R., ROSELL J., JENNINGS R.P., QUEFFELEC A.,
FINLAYSON G., FA D.A., LÓPEZ J.M.G., CARRIÓN J.S., NEGRO J.J., FINLAYSON S., CÁCERES L.M., BERNAL
M.A., JIMÉNEZ S.F., FINLAYSON C., 2014: A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar. Proceedings of the
National Academy of Sciences of the United States of America. Vol. 111, no. 37. s. 13301-13306.
RODRÍGUEZ-VIDAL J., FINLAYSON G., FINLAYSON C., NEGRO J.J., CÁCERES L.M., FA D.A., CARRIÓN J.S., 2013:
Undrowning a lost world – The Marine Isotope Stage 3 landscape of Gibraltar. Geomorphology 203 (2013). s. 105-114
SZAFLARSKI J., 1965: Gibraltar. [w:] Wrzosek A., (red.): Geografia Powszechna. T. III. Europa (bez ZSRR). PWN, Warszawa.
s. 241-242.
THE GIBRALTAR STREET MAP. 2012. 123 Printers Ltd. Gibraltar.
WIELKA ENCYKLOPEDIA POWSZECHNA PWN. T. 4. 1964. PWN, Warszawa. 840 s.
SESJE TERENOWE
Tom 16
97-104
Wojciech KOMAN
Sosnowiec
ZABRZE POLIGONEM GEOGRAFICZNYCH
ZAJĘĆ TERENOWYCH
WPROWADZENIE
Albert Einstein (1879-1955) swego czasu stwierdził, że „Nauka w szkołach powinna
być prowadzona w taki sposób, aby uczniowie uważali ją za cenny dar, a nie za ciężki obowiązek” (Calaprice, 1997). Współcześnie wiele uwagi poświęca się znalezieniu form i metod
urozmaicania zajęć dydaktycznych, by treści nauczania były przekazywane w sposób interesujący. Większość nauczycieli jest świadoma tego problemu, stąd też stara się często wzbogacić swoje lekcje o takie elementy organizacji zajęć, które pozwolą zrealizować ten postulat.
W ostatniej dekadzie powszechne jest wykorzystywanie do tego celu prezentacji multimedialnych. Prezentacje często pełnią rolę wirtualnej wycieczki po jakimś regionie, mieście bądź
państwie. Pojawiają się jednak pytania o to czy faktycznie jest to coś ciekawego, czy wirtualne
– pośrednie poznanie może zastąpić tradycyjne „być, zobaczyć, dotknąć”. Odpowiedzi można
udzielić niemal natychmiast, bo jest to rzeczą oczywistą: nie. Nic nie zastąpi wyjścia czy
wyjazdu w teren z uczniem. Jak zauważa I. Berne (1997) zajęcia terenowe to zajęcia, które
odbywają się poza budynkiem szkolnym. Umożliwiają one wykorzystanie środowiska jako
źródła wiedzy, nie tylko ułatwiającego uczniowi zrozumienie przemian dokonujących się we
własnym otoczeniu, ale również przysposabiają go do udziału w życiu praktycznym, gospodarczym i społecznym, tzn. sprzyjają kształtowaniu społecznej postawy ucznia. Obecnie budowanie takiej postawy ucznia jest podstawowym zadaniem każdej szkoły.
W przypadku nauczania geografii środowiskiem zajęć terenowych jest środowisko
geograficzne, czyli zespół wzajemnie na siebie oddziałujących czynników przyrodniczych
wzbogaconych przez gospodarczą działalność człowieka. Patrząc przez pryzmat tej definicji
środowiskiem tym jest też miasto jako jednostka osadnicza. J. Angiel (2008) w artykule pt.
„Edukacja geograficzna przez „czytanie” i percepcję miasta” zauważa, że większość uczniów
w Polsce uczęszcza do szkół miejskich. Duża część z nich także mieszka w miastach. W tej
scenerii wzrastają, uczą się, pracują, odpoczywają. Jednakże młodzież słabo zazwyczaj zna
swoje rodzinne miasto. Stąd też rodzi się potrzeba spojrzenia na miasto jako na potencjalny
poligon zajęć terenowych. Ta sama autorka zauważa brak w miastach klasycznych geograficznych ścieżek dydaktycznych, zaś E. Szkurłat (1992) w publikacji „Poznaj swoje miasto”
stara się zainteresować młodych ludzi bliższym poznaniem i zrozumieniem miasta, w którym
się urodzili, i w którym przyszło im żyć. Wszystko to pokazuje wagę sprawy edukacji terenowej w miastach. Jak się jednak okazuje dydaktycy nie poruszają tylko problematyki zajęć
terenowych w miastach. Obszarem zainteresowania są też gminy wiejskie czy też gminy wiejsko-miejskie. Próbę podjęcia tego problemu podjął Z. Gajowniczek (2013) na łamach dwu-
97
Tom 16
97-104
miesięcznika „Geografia w Szkole”, przedstawiając własną, autorską koncepcję edukacji regionalnej w środowisku wiejskim.
Stwierdzenia J. Angiel (2008) oraz próba zainteresowania młodych ludzi bliższym
poznaniem i zrozumieniem miasta dokonana przez E. Szkurłat (1992), aż w końcu autorska
koncepcja edukacji regionalnej w środowisku wiejskim Z. Gajowniczka (2013) pokazują
istotny brak poligonów zajęć terenowych z zakresu edukacji geograficznej oraz pilną potrzebę
ich przygotowania. Stąd rodzi się ogromne wyzwanie dla nauczycieli – geografów, którzy
dzięki swej kreatywności i pomocy istniejących obiektów mogą zaoferować różne zajęcia
edukacyjne oraz stworzyć własne poligony dydaktyczne. Mają to być miejsca, w których
nauczyciele prowadząc zajęcia terenowe będą mogli mówić o środowisku – w środowisku.
Warto zastanowić się, jaką formę powinny przyjąć takie zajęcia terenowe. Według zaleceń różnych autorów istnieją trzy rodzaje form pracy ucznia w terenie: lekcja w terenie, ćwiczenia terenowe oraz wycieczki szkolne. Najbardziej odpowiednie wydają się ćwiczenia terenowe. E. Świtalski (2002) definiuje je jako dłuższe zajęcia obejmujące kompleks zagadnień
dotyczących danego środowiska, dostępnych dla ucznia na określonym poziomie nauczania.
Proces poznania w ramach tego typu zajęć powinien być oparty na bezpośredniej obserwacji
i na wykonywanych samodzielnie przez uczniów pomiarach, powiązanych z czynnościami
myślowymi, takimi jak analiza i synteza, wnioskowanie i wyjaśnianie oraz uogólnienie dokonywanych spostrzeżeń (Hibszer, 2002). Analizując literaturę dotyczącą ćwiczeń terenowych
autorzy podkreślają samodzielną interpretację zebranych danych empirycznych. Z założenia
tego typu zajęcia dydaktyczne muszą mieć dobre opracowanie metodyczne. Chodzi tu głównie o przygotowanie niezbędnych do takich zajęć instrukcji (kart pracy z zadaniami) oraz niezbędnych przyrządów. Dłuższą w czasie formą zajęć w terenie są ćwiczenia terenowe. Najczęściej odbywają się one w niedalekiej odległości od budynku szkoły. Ma to ścisły związek
z możliwościami finansowymi oraz przepisami prawnymi.
O tym jak należy traktować miasto patrząc przez pryzmat nauk geograficznych może
podpowiedzieć m.in. historia urbanistyki. Według niej miasto należy zawsze traktować w charakterze funkcjonalnym. Oznacza to, że musimy wiedzieć, jaką funkcję pełni dane miasto. Już
samo hasło „Zabrze miastem turystyki przemysłu” niejako ukierunkowuje nasze myślenie
o jego funkcji. Stąd też domniemamy, że pełni ono funkcję turystyczną. Jest to jednak funkcja
dość wyspecjalizowana, bo skierowana na przemysł. Polska Organizacja Turystyczna w swym
sprawozdaniu z działalności za rok 2004 definiuje i tłumaczy wiele pojęć z zakresu turystyki,
w tym też ściśle określa czym jest turystyka przemysłowa. Według autorów jest to odwiedzanie przez osoby (turystów) miejscowości i obiektów znajdujących się w jej obrębie ściśle
związanych z dziedzictwem kulturowym, które w tym przypadku jest dziedzictwem przemysłowym. Dziedzictwo przemysłowe natomiast definiowane jest jako zabytki budownictwa
przemysłowego i techniki związane z produkcją. Gdy mówimy o „budownictwie” i „technikach” bierzemy pod uwagę przemysł przetwórczy, papierniczy, ceramiczny i każdy inny. Często autorzy dodają też obiekty związane ze wszystkimi rodzajami transportu. Za dziedzictwo
przemysłowe uznaje się też maszyny i urządzenia stanowiące wyposażenie fabryk, zbiory
placówek muzealnych, pojazdy silnikowe, urządzenia kolejowe itd. Nie można jednak turystyki przemysłowej traktować tylko i wyłącznie jak zwiedzanie obiektów należących do
dziedzictwa przemysłowego. Współczesna turystyka przemysłu to też poznawanie miejsc
98
Tom 16
97-104
związanych z aktualną formą produkcji, która idąc z postępem czasu stosuje nowe technologie określane mianem innowacyjnych (przemysł innowacyjny).
Zabrze jako jednostka pełniąca funkcję turystyczną, może dostarczyć uczniowi podczas pobytu w miejscach oferujących zajęcia edukacyjne informacji z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej. Ten obszar geografii często w literaturze określany jest mianem geografii turyzmu (Liszewski, 2012). Podkreślić też należy, że uczeń oprócz tej sprecyzowanej
części przyswoi informacje z całej geografii i dyscyplin uzupełniających. Bowiem nie da się
wyselekcjonować informacji geograficznych mając na myśli region. Tak więc jest to oferta
ukierunkowana na naukę o regionie z dużą dawką informacji wchodzących w zakres często
traktowanej po macoszemu geografii społeczno-ekonomicznej.
CEL I METODA BADAŃ
Mając na uwadze specyfikę regionu, oraz potrzeby edukacyjne na poziomie szkoły
gimnazjalnej, autor postanowił spojrzeć na obszar Zabrza jak na potencjalny poligon geograficznych zajęć terenowych. Głównym celem pracy jest pokazanie właśnie tej jednostki
administracyjnej jako poligonu tego typu zajęć.
Świadomość jak należy spojrzeć na miasto, jakiej geografii uczeń będzie mógł „dotknąć” w terenie, pozwala zauważyć w obrębie terytorium administracyjnego Zabrza obiekty,
oferujące zajęcia dydaktyczne z zakresu geografii dla gimnazjalisty. Obecność tego typu placówek oraz prowadzonych przez nie zajęć pozwoli stwierdzić czy miasto Zabrze może być
poligonem geograficznych zajęć terenowych.
Główną metodą zastosowaną w badaniach była analiza i ocena informacji zamieszczonych na stronach internetowych wybranych placówek muzealnych miasta.
EDUKACYJNE OBIEKTY MUZEALNE W ZABRZU – PRZEGLĄD OFERT
Na terenie Zabrza można znaleźć wiele obiektów muzealnych posiadających ofertę
edukacyjną dotyczącą miasta, a nawet regionu. Oferta ta skierowana jest do każdego poziomu
edukacji tj. szkół podstawowych, gimnazjów oraz szkół ponadgimnazjalnych. Ze względu na
cele badań przeanalizowano ofertę skierowaną stricte do uczniów gimnazjów. Ofertę taką
na terenie Zabrza przygotowały:
1. Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.
2. Muzeum Miejskie w Zabrzu.
3. Skansen Królowa Luiza.
4. Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido.
Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu
Oferta edukacyjna Muzeum Górnictwa Węglowego ukierunkowana jest na ścisłą współpracę z uczniami i nauczycielami szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Muzeum proponuje możliwość skorzystania z lekcji muzealnych oraz zajęć edukacyj-
99
Tom 16
97-104
nych, będących doskonałym uzupełnieniem programów nauczania w zakresie poszerzenia
wiedzy ucznia. Oferta jest o tyle ciekawa, że lekcje muzealne mają różnorodną tematykę,
a wśród nich jest ta istotna dla nas, czyli geograficzna. Ciekawą propozycją muzeum jest
możliwość realizowania projektów gimnazjalnych. W ramach tej oferty Muzeum Górnictwa
Węglowego do dyspozycji nauczycieli i uczniów szkół gimnazjalnych oddało podziemne
wyrobiska na dwóch poziomach tj. 170 i 320 wraz z dostępnym wyposażeniem. Jest to
niezwykle ciekawa oferta, która daje wiele możliwości stworzenia różnego rodzaju opracowań, wykorzystania różnych metod i form pracy, znacznie odbiegających od tych stosowanych w szkole. Na stronach internetowych Muzeum, w zakładce projektów gimnazjalnych
podane są również przykładowe tematy projektów:
• Górnik i... kto jeszcze? Zawody wykonywane w kopalniach dawniej i dziś.
• Węgiel i jego związki. Doświadczenia i obserwacje w warunkach naturalnych.
• Kopalnia jako obiekt turystyczny. Skutki przeobrażeń przemysłowych na Śląsku.
• Szlak zabytków techniki w mojej okolicy.
• Skąd – dokąd – czym – jak prędko? Transport w kopalni.
• Słownik zwrotów i pojęć górniczych.
Powyższa tematyka zajęć to unikatowa oferta, realizowana w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu przez zespół do spraw edukacji. Warto podkreślić, że lekcje muzealne odbywające się w Muzeum oprócz zróżnicowanej tematyki podzielone są ze względu na poziom
kształcenia. Aktualnie w ofercie dla gimnazjum znajdują się następujące tematy lekcji muzealnych:
• „Skały i skamienieliny – świadkowie burzliwych dziejów planety” – to zajęcia z zakresu
geologii i paleontologii przeprowadzane w oparciu o miejscowe skamieniałości.
• „Podziemne skarby. Rola i znaczenie górnictwa w gospodarce Polski” – lekcja poświęcona
jest roli i znaczeniu górnictwa dla dziejów ziem polskich, począwszy od czasów pierwszych
Piastów, a skończywszy na zagadnieniach restrukturyzacji kopalń z początku XXI wieku.
• „Z dziejów górnictwa na Górnym Śląsku” – lekcja muzealna przedstawiająca rozwój
specyficznej gałęzi przemysłu, jaką jest górnictwo. Począwszy od kopalń rudnych i kruszcowych, kończąc na górnictwie węglowym. Zajęcia prowadzone są z wykorzystaniem
prezentacji multimedialnych.
Wiele miejsca i uwagi w Muzeum Górnictwa Węglowego poświęca się edukacji regionalnej. Prowadzone na jego terenie zajęcia mają za zadanie przybliżyć uczniowi jego „małą ojczyznę”. Cel ten jest realizowany poprzez prezentację dziedzictwa kulturowego miasta,
tradycji oraz te wątki historii, które są ściśle związane z wielkoprzemysłowym charakterem
regionu. Podobnie jak w przypadku lekcji muzealnych zajęcia regionalne też mają określone
tematy. Nie są one jednak już podzielone ze względu na poziom edukacji. Aktualną ofertę
tematyczną tego typu zajęć można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.
Muzeum Miejskie w Zabrzu
Podobnie jak Muzeum Górnictwa Węglowego to muzeum również ma przygotowaną
ofertę edukacyjną. Jest ona skierowana do przedszkoli, wszystkich typów szkół oraz osób
100
Tom 16
97-104
pełnoletnich. W ofercie dla szkół można znaleźć tematy zajęć warsztatowych związane z miastem. Stosunkowo duża liczba tematów to propozycje dla uczniów gimnazjów. Dla tej kategorii wiekowej przygotowano następujące tematy zajęć:
1. Upcycling czyli ekologia i sztuka.
2. Krótka historia Zabrza.
3. Nieistniejące pomniki zabrzańskie.
4. Osiedla patronackie w Zabrzu – Borsiga, Huty Donnersmarcka i Ballestrema.
5. Przedwojenne kina zabrzańskie.
6. Ulica Wolności, której już nie ma.
7. Zabrze miastem granicznym.
8. Krótki kurs historii architektury.
9. Portret od sztuki starożytnej do współczesności.
10. Mistrzowie malarstwa polskiego (Leon Wyczółkowski, Ferdynand Ruszczyc, Wacław
Koniuszko, Walery Eliasz Radzikowski).
11. Śladami tradycji.
12. Śląskie zabawy i uciechy w malarstwie naiwnym regionu.
13. Śląsk zwyczajny i niezwyczajny w sztuce regionu – Ociepka, Sówka, Wróbel.
14. Zwyczaje i obrzędy wielkanocne na Górnym Śląsku.
Weryfikując zakres tematyczny tej oferty edukacyjnej i porównując ją z ofertą wspomnianego już Muzeum Górnictwa Węglowego trzeba stwierdzić, że pomimo bogatej oferty
edukacyjnej, zauważa się małe powiązanie z tematyką, jaka jest bliska naukom geograficznym.
Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido
Kopalnia Guido uznawana jest za jeden z najciekawszych obiektów na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Jednocześnie jest ona jednym z 850 obiektów europejskiego dziedzictwa przemysłowego tworzącego Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego (ang. European Route of Industrial Heritage, ERIH).
Kopalnia we współpracy z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu przygotowała
również ofertę edukacyjną dla dzieci i młodzieży szkolnej. Oferta ta stara się być odpowiedzią
na coraz większe zapotrzebowanie na edukację regionalną. Cechuje się ona przygotowaniem
interaktywnego programu edukacyjnego ukierunkowanego na kształtowanie tożsamości młodego człowieka.
Kopalnia, oprócz wspólnego z Muzeum Górnictwa Węglowego pomysłu realizacji
projektów gimnazjalnych, oferuje też własne zajęcia skierowane do uczniów gimnazjum. Są
to zajęcia bardziej zintegrowane z podstawą programową kształcenia ogólnego. Przykładem
tego jest trasa edukacyjna, której treści opracowane zostały na podstawie programowej kształcenia ogólnego dla III i IV etapu edukacyjnego. „Bezpieczna historia węgla” – to nazwa specjalistycznej trasy edukacyjnej, w czasie której gimnazjaliści mają możliwość nie tylko zapoznania się z zasobami kopalni ale również biorą udział w projekcji filmów edukacyjnych,
warsztatach na temat węgla i jego obiegu w przyrodzie, oraz warsztatach z zakresu udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej (fot. 1). Trasa ta znajduje się na poziomie 170 Kopali Guido, a czas jej trwania to około dwóch godzin lekcyjnych.
101
Tom 16
97-104
Fot. 1. Zajęcia na trasie – bezpieczna historia węgla (źródło: http://www.kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna).
Twórcy tej trasy określili dwanaście celów, które powinien osiągnąć każdy z uczestników biorący udział w zajęciach odbywających się w ramach analizowanej trasy. Wśród nich
znalazły się głównie te, które w sposób bezpośredni związane są z kształceniem geograficznym np.:
1. Uczeń podaje przykłady pozytywnych i negatywnych skutków procesu uprzemysłowienia, w tym dla środowiska naturalnego.
2. Uczeń charakteryzuje techniczne skutki rewolucji naukowo-technicznej, rozpoznając osiągnięcia nauki i techniki II połowy XX w. (w odniesieniu do przemysłu wydobywczego).
3. Uczeń opisuje ważniejsze wydarzenia w przeszłości geologicznej Polski, m.in. powstanie
węgla kamiennego, powstawanie gór, zalewy mórz, zlodowacenia.
4. Uczeń dokonuje oceny zjawiska uzależnienia produkcji energii na świecie od źródeł zaopatrzenia surowców nieodnawialnych.
5. Uczeń opisuje i ocenia zmiany środowiska przyrodniczego związane z eksploatacją surowców mineralnych.
6. Uczeń opisuje obieg węgla w przyrodzie, wskazuje główne źródła jego dopływu i odpływu.
7. Uczeń podaje przykłady surowców naturalnych wykorzystywanych do uzyskiwania energii (bezpośrednio i po przetworzeniu).
CENTRUM MIASTA – POTENCJALNY POLIGON
GEOGRAFICZNYCH ZAJĘĆ TERENOWYCH W ZABRZU
Ścisła współpraca przedstawionych powyżej jednostek, wspierana przez władze miasta
dążące do rozwoju turystyki przemysłowej, pozwoliła na wydzielenie w obrębie miasta obszaru skupiającego się na tej funkcji. Ze względu na zlokalizowanie w jego obrębie wszystkich obiektów muzealnych, które w swej ofercie posiadają zajęcia edukacyjne dla uczniów na
różnych szczeblach kształcenia, wydaje się być on idealnym poligonem ćwiczeń terenowych.
Patrząc perspektywicznie na centrum Zabrza przedstawione na wizualizacji (rys. 1),
zauważyć można trend przemian w mieście, przydatnych do realizacji zajęć edukacyjnych.
Wydaje się, że Zabrze jest dobrze zapowiadającym się poligonem geograficznych zajęć terenowych. Poligonem „miejskim” – pionierskim na obszarze Polski.
102
Tom 16
97-104
Rys. 1. Wizualizacja miejsc odbywania się zajęć terenowych (źródło: http://kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna/
dla-gimnazjow-i-szkol-ponadgimnazjalnych/projekty-gimnazjalne)
Warto w tym miejscu nadmienić, iż z podobnymi do zabrzańskich ofertami zajęć terenowych o tematyce przemysłowej w mieście można spotkać się w innych krajach europejskich.
Najbliżej położonym w stosunku do Zabrza jest dolny obszar Vitkovic w Republice Czeskiej.
Stanowi on unikatowy kompleks industrialny zamieszczony na liście Europejskiego Dziedzictwa Kultury, w obrębie którego po zrewitalizowaniu funkcjonują elementy pełniące funkcje
edukacyjne. Podobną jednostką do zabrzańskiej kopalni Guido jest tam Kopalnia Michal,
której początki sięgają 1843 roku. Dla zwiedzających przygotowano trasę edukacyjną, podczas której pokonają oni taką samą drogę jak górnicy każdego dnia swojej pracy. Kopalnia ta
wraz z zabudową obszaru Vitkovic stanowią w centrum miasta doskonałą bazą edukacyjną.
Inne podobne obszary w Europie znajdują się w Niemczech, Wielkiej Brytanii oraz Francji
i Holandii.
PODSUMOWANIE
Zabrze analizowane przez pryzmat oferty edukacyjnej obiektów muzealnych wydaje
się być jednostką doskonale przygotowaną do stworzenia poligonu geograficznych ćwiczeń
terenowych. Byłby to doskonały poligon, zwłaszcza w kontekście wiedzy geograficznej o charakterze regionalnym. Pomimo wstępnego ukierunkowania ćwiczeń terenowych w ujęciu geografii społeczno-ekonomicznej (funkcja turystyczna) należy zauważyć duże uzupełnienie
o cześć fizyczną, która warunkuje w dużym stopniu zaistnienie części społecznej czy też ekonomicznej. Odnosząc się do roli zajęć terenowych, których zasadniczym celem jest pogłębianie i poszerzanie wiadomości zdobytych na zajęciach, jak również nabycie umiejętności
praktycznych, trzeba przyznać, że oferowane zajęcia w ośrodkach zabrzańskich są ciekawą
alternatywną dla typowych zajęć lekcyjnych.
Wzorcowymi punktami na zabrzańskim poligonie ćwiczeń terenowych wydaje się być
Muzeum Górnictwa Węglowego i Kopalnia Guido. To za sprawą możliwości realizowania
omówionych wcześniej projektów gimnazjalnych. Założenia ich realizacji przez te dwie placówki idealnie komponują się z cechami dobrych ćwiczeń terenowych. Rozpatrując je z perspektywy nauczyciela zauważyć należy, że dostaje on doskonale wyselekcjonowane miejsce
103
Tom 16
97-104
zajęć terenowych, o ściśle określonych parametrach. W miejscu tym występują pokłady węgla
kamiennego, który na powierzchni stanowi surowiec energetyczny. Jest to miejsce, gdzie
z łatwością nauczyciel może pokazać warstwy występowania węgla oraz przybliżyć uczniom
kolejne etapy jego powstawania. Dodatkowo nauczyciel ma wsparcie pracownika edukacyjnego, który dysponuje wiedzą oraz narzędziami umożliwiającymi m.in. organoleptyczne badanie pokładów.
Oferta zabrzańska wydaje się być interesująca także z perspektywy ucznia. Już sama
zmiana otoczenia jest dla niego odczuciem pozytywnym. Uczeń jest ciekawy nowej sytuacji,
która dotychczas – na lekcjach w szkole – nie miała miejsca. Zainteresowanie w uczniu
budzi możliwość zejścia pod ziemię i wykorzystanie przez niego urządzeń pomiarowych
dających określone parametry charakteryzujące np. węgiel kamienny. Efektem tych pomiarów
są wymierne już dane, które na podstawie zestawienia uczeń jest w stanie zinterpretować.
Bez wątpienia jest to nowe doznanie i wiedza zdobyta bezpośrednio przez samego siebie, a te
zawsze uczeń zapamiętuje najdłużej. W czasie takich zajęć realizuje się myśl Konfucjusza
„Powiedz mi, a zapomnę. Pokaż mi, a zapamiętam. Pozwól mi zrobić, a zrozumiem”.
LITERATURA
ANGIEL J., 2008: Edukacja geograficzna przez „czytanie” i percepcję miasta. [w:] Geografia w Szkole Nr 4. s. 19-25.
BERNE I., 1997: Zajęcia w terenie. Poradnik dla nauczycieli geografii. WSiP, Warszawa. 244 s.
CALAPRICE A., 1997: The Quotable Einstein. Prószyński i S-ka, Warszawa.
GAJOWNICZEK Z. T., 2013: Własny region – rozbudzenie ciekawości ucznia. [w:] Geografia w Szkole Nr 5. s. 24-27.
HIBSZER A., 2002: Rola zajęć terenowych w nauczaniu przyrody. [w:] Przyroda, scenariusze zajęć lekcyjnych dla klas IV-VI
szkoły podstawowej. Tom 5. Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec. s. 11-18.
http://kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna/dla-gimnazjow-i-szkol-ponadgimnazjalnych/projekty-gimnazjalne
http://www.kopalniaguido.pl/oferta-edukacyjna
LISZEWSKI S., 2012: Geografia urbanistyczna. PWN, Warszawa. 428 s.
SZKURŁAT E., 1992: Poznaj swoje miasto. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK, Łódź. 84 s.
ŚWITALSKI E., 2002: Zajęcia w terenie w nauczaniu geografii. Oficyna wydawnicza „Turpress”, Toruń. 76 s.
SPRAWOZDANIA
Tom 16
107-110
Sara FOIT 1)
Arkadiusz PIWOWARCZYK 2)
Katarzyna STACHNIAK 2)
Marta WIDERA 2)
1) Studenckie
2) Studenckie
Koło Naukowe Geofizyków PREM, Uniwersytet Śląski
Koło Naukowe Geografów, Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
SPRAWOZDANIE Z WARSZTATÓW
METOD BADAŃ ŚNIEGU, LODU
I TERMIKI WODY W ŚRODOWISKU
WYSOKOGÓRSKIM I POLARNYM
W roku akademickim 2014/2015 studenci zainteresowani nową specjalnością „Eksploracja obszarów polarnych i górskich”, kierunku Geografia (studia magisterskie), na Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego mieli okazję wziąć udział w cyklu warsztatów
naukowych „Warsztaty metod badań śniegu, lodu i termiki wody w środowisku wysokogórskim i polarnym”, które odbyły się w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w Tatrach. Miały
one charakter wypraw badawczych, w czasie których studenci zapoznali się ze specyfiką
pracy w trudnych, zimowych warunkach wysokogórskich, oraz uzyskali informacje dotyczące specjalności bezpośrednio od pracowników i doktorantów Centrum Studiów Polarnych oraz Katedry Geomorfologii Wydziału Nauk o Ziemi UŚ. Wszystkie wyjazdy cieszyły się bardzo dużym zainteresowaniem, konieczne było więc przeprowadzenie rekrutacji ze
względu na ograniczoną liczbę miejsc. Była to pierwsza edycja tego typu warsztatów, a ich
pomysłodawcą i organizatorem był dr hab. Bogdan Gądek, adiunkt Katedry Geomorfologii
Wydziału Nauk o Ziemi UŚ.
Nowa specjalność studiów geograficznych, objęta patronatem Centrum Studiów Polarnych, powstała z myślą o studentach z pasją, ciekawych świata, lubiących wyzwania, czerpiących satysfakcję z pokonywania trudów. Program studiów można streścić hasłem: „od eksploracji obszarów polarnych i górskich po eksperckie uprawnienia z zakresu nauk o Ziemi”.
Miejsce przeprowadzenia warsztatów zostało wybrane nieprzypadkowo. Współczesne trendy klimatyczne objawiają się m. in. w zmianach wielkości, natężenia oraz częstości
występowania zjawisk hydrologicznych. O ile na obszarach, gdzie występuje zlodowacenie
górskie, objawy ocieplenia klimatu są bardzo widoczne, to w górach niezlodowaconych zaczynają być one dopiero rozpoznawane. Do bardziej czułych geoindykatorów zmian klimatu należą czas trwania oraz grubość pokrywy lodowej na jeziorach (Choiński i in., 2010).
Dolina Pięciu Stawów Polskich powstała w strefie trzonu krystalicznego Tatr Wysokich
w wyniku przeobrażenia dolin preglacjalnych przez lodowce plejstoceńskie (Klimaszewski,
1988). W obrębie glacjalnych przegłębień granitowego podłoża powstały polodowcowe jezio-
107
Tom 16
107-110
ra. W ramach warsztatów wykonywano pomiary temperatury wody oraz cech fizycznych
pokrywy śnieżnej i lodowej. Do badań wybrano trzy jeziora: Wielki Staw, Przedni Staw i Zadni Staw. Dwa pierwsze są podobnie położone, ale znacznie różnią się wielkością (powierzchnia, głębokość). Natomiast Przedni i Zadni Staw mają podobne rozmiary, ale położone są
w różnych piętrach klimatycznych. Głównym celem prowadzonych badań było uchwycenie meteorologicznych i topograficznych uwarunkowań rozwoju pokrywy śnieżno-lodowej
i zimowej struktury termicznej wysokogórskich jezior. Do interpretacji pozyskanych danych
wykorzystano dane meteorologiczne z Wyżniej Kopy nad Przednim Stawem udostępnione
przez Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe.
Program warsztatów był „napięty”, w związku z czym, dni spędzone na badaniach
były intensywnie wykorzystane. Łącznie odbyło się pięć wyjazdów terenowych. Odbywały
się one raz w miesiącu, od stycznia do maja. Wyjazdy trwały dwa lub trzy dni. Pierwszego
dnia, wczesnym rankiem, studenci wraz z pracownikami Wydziału Nauk o Ziemi UŚ, spotykali się u progu Doliny Roztoki, przy Wodogrzmotach Mickiewicza, by rozdzielić sprzęt
i stamtąd ruszyć zielonym szlakiem w kierunku Doliny Pięciu Stawów Polskich. Zazwyczaj
droga przebiegała spokojnie, bez większych trudności. Oczywiście końcowe podejście odbywało się wyznaczonym, zimowym szlakiem, był to jedyny trudniejszy odcinek, ze względu
na duże nachylenie stoku, wówczas okazywały się przydatne raki. Po krótkiej przerwie i posiłku w schronisku PTTK im. Leopolda Świerza, rozpakowaniu i przygotowaniu sprzętu, rozpoczynała się część warsztatowa. Cała grupa dzieliła się zwykle na 3 dwuosobowe zespoły.
Pierwszy zespół lokalizował stanowiska pomiarowe, wykonywał odwiert w lodzie
(fot. 1) oraz badał cechy fizyczne pokrywy śnieżnej (grubość, stratyfikacja, gęstość) oraz
grubość i strukturę pokrywy lodowej. Drugi zespół zajmował się pomiarem temperatury wody
w profilu głębokościowym wykorzystując przygotowane już otwory w lodzie. Natomiast
trzeci zespół wykonywał pomiary georadarowe grubości i struktury pokrywy śnieżno-lodowej
(fot. 2). Skład zespołów ulegał zmianom, by w czasie trwania warsztatów, każdy ze studentów mógł wziąć udział w realizacji wszystkich zadań. Stanowiska pomiarowe były rozmieszczone wzdłuż i w poprzek badanych jezior w odstępach 50 metrowych. Do ich lokalizacji wykorzystywano odbiorniki GPS. Otwory wykonywano świdrem do lodu Mora
Expert Pro. Natomiast do pomiaru gęstości śniegu stosowano śniegomierz wagowy z tubą
(fot. 3) o pojemności 100 cm3. Oprócz tego wykorzystywano przymiary do lodu jeziornego
i pokrywy śnieżnej. Temperaturę wody mierzono co jeden metr do głębokości 10 m, następnie co dwa metry do głębokości 20 m i potem co pięć metrów aż do dna jeziora. Zastosowano
sondę temperatury z kablem o długości 100 m i miernik rezystancji. Pomiary georadarowe
wykonano radarem impulsowym RAMAC/GPR CUII (Mala GeoScience) oraz ekranowaną
anteną o częstotliwości centralnej 800 MHz. Natomiast do cyfrowego przetwarzania i interpretacji zebranych danych radarowych użyto programu RadExplorer v. 1.42 (DECOGeophysical Ltd.).
Grubość pokrywy śnieżnej zmieniała się z miesiąca na miesiąc od ok. 5 cm do ponad
60 cm, a grubość pokrywy lodowej od 35 cm do 190 cm. Wykonanie najgłębszych otworów
wiązało się z koniecznością poszerzania ich części przypowierzchniowych do ok. 1 m i wiercenia świdrem całkowicie zanurzonym w wodzie.
108
Tom 16
107-110
Fot. 1. Student podczas wykonywania odwiertu w lodzie (fot. M. Szumny).
Fot. 2. Pomiar gęstości śniegu śniegomierzem wagowym (fot. M. Szumny).
109
Tom 16
107-110
Fot. 3. Pomiary georadarowe radarem impulsowym (fot. M. Szumny).
Program każdych warsztatów był bardzo podobny, jednak poszczególne wyjazdy różniły się. Zbieranie danych było rozłożone na 2-3 dni, w zależności od liczby osób uczestniczących w warsztatach, aktualnie panujących warunków pogodowych oraz długości dnia.
Po zakończonych pracach terenowych i dotarciu do miejsca noclegowego, grupa rozpakowywała, osuszała i porządkowała sprzęt pomiarowy. Po ogrzaniu się i zjedzeniu ciepłego
posiłku, wieczory były spędzane w miłej atmosferze w schronisku. Można było wówczas
wymienić się spostrzeżeniami, zadać nagromadzone w ciągu dnia pytania, rozwiać ewentualne wątpliwości oraz zaplanować kolejny dzień. Na kwietniowych warsztatach dr Dariusz
Ignatiuk przedstawił prezentację o metodach georadarowych i ich zastosowaniu w badaniach środowiska polarnego ilustrowaną przykładami ze Spitsbergenu. Natomiast w trakcie
ostatniego wyjazdu studenci mieli możliwość zaznajomienia się z obsługą oraz zastosowaniem kamery termowizyjnej Flir T640 w badaniach środowiskowych. W ramach ćwiczeń
nocnych wykonano dokumentację przestrzennej zmienności temperatury powierzchni jezior oraz otaczających je stoków.
Warsztaty były okazją do zdobycia nowej wiedzy oraz cennych umiejętności, które
mamy nadzieję wykorzystać w przyszłych badaniach środowisk wysokogórskich i polarnych.
Wszyscy studenci uczestniczący w badaniach terenowych chcieli bardzo podziękować Panu
dr hab. Bogdanowi Gądkowi za organizację cyklu warsztatów, pracownikom i doktorantom
Centrum Studiów Polarnych oraz Katedry Geomorfologii Wydziału Nauk o Ziemi UŚ oraz
Panu mgr Mirosławowi Szumnemu.
LITERATURA
CHOIŃSKI A., KOLENDOWICZ L., POCIASK-KARTECZKA J., 2010: Zjawiska lodowe na Morskim Oku w latach 1971-2010 i ich
związek z temperaturą powietrza oraz cyrkulacją atmosferyczną. [w:] KRZAN Z., (red.): Nauka a zarządzanie obszarem
Tatr i ich otoczeniem, tom I. Zakopane. s. 41-46.
KLIMASZEWSKI M., 1988: Rzeźba Tatr Polskich. PWN, Warszawa. 668 s.
110
Tom 16
111-116
Karolina JANECKA
Sosnowiec
EUROPEAN DENDROECOLOGICAL FIELDWEEK 2014
SPRAWOZDANIE
Z WARSZTATÓW DENDROEKOLOGICZNYCH
W dniach od 1 do 6 września 2014 roku w Hiszpanii odbyły się międzynarodowe
warsztaty dendroekologiczne „European Dendroecological Fieldweek” poświęcone pięciu
zagadnieniom: dendroarcheologii, dendroklimatologii, dendrogeomorfologii, dendroekologii
oraz anatomii drewna, w których postanowiłam wziąć udział. Warsztaty są organizowane
od 28 lat, a więc mają już swoją długą historię oraz tradycje. Pomysłodawcą warsztatów jest
prof. Fritz H. Schweingruber, wielki uczony, autorytet w dziedzinie dendrochronologii. Od
kilku lat zajmują się tym już jego następcy, dawni studenci profesora, a obecnie pracownicy
WSL (Swiss Fedral Institute for Forest, Snow and Landscape Research). Jako, że kursy zawsze miały i mają charakter międzynarodowy w wydarzeniu tym uczestniczą studenci z różnych stron świata.
Tegoroczny kurs odbył się na Półwyspie Iberyjskim w północno-zachodniej części
Hiszpanii, w regionie Asturias, w Oviedo, mieście położonym nad Zatoka Biskajską, którego
historia sięga VIII wieku. Znaczną część tego regionu zajmują wapienne Góry Kantabryjskie,
na obszarze których zlokalizowany jest największy park narodowy w Hiszpanii z najwyższym
szczytem Torre de Cerredo (2648 m n.p.m.). Klimat tej części Hiszpanii znacznie różni się
od reszty kraju. Lato jest ciepłe, lecz wilgotne, natomiast zimy dosyć chłodne. Najwyższe
obszary górskie charakteryzują się długo zalegającą, od października aż do maja pokrywą
śnieżną. Środowisko naturalne w tym regionie zostało znacznie zdegradowane poprzez wycinanie pierwotnie rosnących tam lasów. Współcześnie na te wylesione tereny wprowadzono
obcy gatunek – eukaliptusy, które okazały się gatunkiem inwazyjnym. Wszystko to za sprawą
właścicieli lasów – większą część stanowią lasy prywatne – chcących czerpać zyski ze sprzedawanego do produkcji papieru drewna. Eukaliptus jest drzewem, które bardzo szybko przyrasta, w związku z tym już po kilkunastu latach od jego posadzenia można je ściąć i wykorzystać w przemyśle papierniczym. Obecnie, na nowo wprowadza się pierwotnie występujące
tam gatunki, jednak bez wątpienia będzie to proces długi i powolny. Na szczęście, w miejscu gdzie prowadziliśmy nasze badania eukaliptusy nie występują, w związku z tym mogliśmy pracować na gatunkach rodzimych.
Organizatorami tegorocznych warsztatów byli naukowcy z kilku ośrodków badawczych: dr Andrea Hevia oraz dr Juan Majada z CETEMAS (Forest and Wood Technology
Research Center), dr Raúl Sánchez-Salguero z Uniwersytetu Narodowego Cordoby (University of Cordoba) i WSL, dr Julio Camarero z IPCE-CSIC, dr Alan Criverallo z Uniwersytetu
w Padwie (University of Padova) – oraz dr Kerstin Treydte i dr David Frank ze Szwajcarskie-
111
Tom 16
111-116
go Instytutu Badań Lasów, Śniegu i Krajobrazu (Swiss Fedral Institute for Forest, Snow and
Landscape Research – WSL). Uczestnicy kursu reprezentowali różne zakątki świata. Na tegoroczny fieldweek przybyły zarówno osoby z Europy (Niemiec, Czech, Polski, Finlandii,
Szwajcarii, Holandii, Belgii, Włoch, Hiszpanii, Rumunii, Estonii), jak i spoza Europy – z Kanady, Stanów Zjednoczonych, Meksyku, Maroka, Rosji i Chin (fot. 1).
Fot. 1. Uczestnicy warsztatów dendrochronologicznych wraz z wykładowcami (Fot. K. Janecka).
Przed rozpoczęciem warsztatów każdy z uczestników otrzymał od organizatorów ramowy program zajęć – zaskakująco intensywny, zwłaszcza, że do tej pory na myśl o Hiszpanii w głowie pojawiały mi się jedynie dwa słowa „sjesta” oraz „mañana”. Na tamten moment
byłam pełna obaw, czy plan zostanie w pełni zrealizowany. Jak się okazało, bezpodstawnie.
Sześć dni warsztatów, to niezapomniane dni pełne pracy, wysiłku umysłowego i fizycznego,
ale także humoru i satysfakcji.
Pierwszy dzień rozpoczęliśmy od przywitania, wysłuchania pięciu wykładów dotyczących m.in.: wstępu do dendrochornologii oraz jej historii, anatomii drewna i stosowania
różnych narzędzi badawczych wykorzystywanych w dendrochronologii oraz dokonaliśmy
podziału na grupy wg zainteresowań. Każda z pięciu grup tematycznych miała swojego
lidera. Grupą dendroarcheologiczną dowodziła Marta Dominiguez-Delmas z Uniwersytetu
Huelva w Hiszpanii oraz Lena Hellman z WSL w Szwajcarii. Grupie dendroklimatologii
przewodzili: Kerstin Treydte oraz David Frank z WSL, natomiast dendrogeomorfologiczną
grupę prowadził Ryszard J. Kaczka z Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, a jego
pomocnikiem była Andrea Hevia z CETEMAS w Hiszpanii. Dendroekologią zajmowała się
Margot Kaye z Pen State University w Pensylwanii w Stanach Zjednoczonych oraz Raúl
Sánchez-Salguero. Moje zainteresowania wiążą się z dendroklimatoligią, w związku z tym
wybrałam właśnie tą grupę.
112
Tom 16
111-116
Drugi dzień warsztatów wszystkie grupy, z wyjątkiem dendroarcheologów, rozpoczęły
od prac terenowych. Pierwszym celem był pobór prób dendrochronologicznych, którego
dokonywaliśmy świdrem przyrostowym Presslera o średnicy 5 mm. Każda z grup miała jasno
postawione cele badawcze, w związku z tym pracowała w innym miejscu, a co się z tym wiązało z gatunkami drzew tam występującymi. Grupa dendroklimatyczna pobierała odwierty
z dębu szypułkowego (Quercus robur) oraz kasztana jadalnego (Castanea sativa) (fot. 2),
chcąc tym samym dowiedzieć się na jakie czynniki – temperaturę powietrza, czy opady atmosferyczne wrażliwe są oba badane gatunki, czy dąb i kasztan reagują tak samo na fluktuacje klimatu, oraz czy możliwym jest dokonanie rekonstrukcji klimatu przy użyciu tego typu
danych dendrochronologicznych oraz dostępnych danych klimatycznych. Dendrogeomorfolodzy pobierali próby z uszkodzeń powstałych na drzewach wskutek ruchów masowych,
głównie z leszczyny pospolitej (Corylus avellana) (fot. 3), chcąc tym samym stworzyć kalendarz spływów gruzowych oraz sprawdzić użyteczność tego gatunku w badaniach dendrochronologicznych i dendrogeomorfologicznych. Dendroekolodzy pracowali na materiale pochodzącym z kasztana jadalnego (Castanea sativa), dębu szypułkowego (Quercus robur) oraz
sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris). W czasie badań skupili się nad rekonstrukcją dynamiki
wzrostu ww. gatunków drzew na danym obszarze oraz porównaniem tempa wzrostu między kasztanem a sosną. Grupa zajmująca się anatomią skoncentrowała się na badaniu sosny
zwyczajnej (Pinus sylvestris) oraz dwóch różnych gatunkach krzewinek (ang. shrub) – podbiale pospolitym (Tussilago farfara) oraz wrzoścu (Erica genus). Dążyli do uzyskania odpowiedzi na postawione sobie pytania – jaka jest różnica w budowie anatomicznej między
badanymi osobnikami, czy środowisko naturalne wpływa na właściwości ksylemu, oraz czy
można używając cech anatomicznych wyjaśniać strukturę roślin. Ostatnia z grup – grupa
archeologiczna rozpoczęła warsztaty od zajęć teoretycznych na temat pracy z obiektami
historycznymi, sposobami poboru prób oraz ich preparacji. Celem badań była identyfikacja
gatunku oraz określenie, z jakiego okresu pochodzi drewno, z którego zbudowany jest chór
w Katedrze Segovia w północnej Hiszpanii, oraz rozpoznanie gatunku i wydatowanie drewnianych belek użytych w konstrukcji wraku statku Ribadeo.
Dzień trzeci rozpoczął się od zajęć laboratoryjnych, podczas których nauczyliśmy
się podstaw, a więc sztuki preparacji prób dendrochronologicznych, bez której dalsze analizy
nie mogą się odbyć (fot. 3). Następnie przy użyciu mikroskopów przystąpiliśmy do wyznaczania lat wskaźnikowych pozytywnych oraz negatywnych, czyli takich lat, w których przyrosty są wyjątkowo wąskie lub szerokie, a które posiada większość osobników (Schweingruber, 1996; Zielski, Krąpiec, 2009). Podczas tej analizy stosowaliśmy tzw. metodę szkieletową (ang. skeleton plot), która polega na wizualnej analizie nagłych zmian szerokości przyrostów rocznych (Schweingruber, 1996; Speer, 2010). Po tak dokładnych badaniach słojów
przystąpiliśmy do mierzenia prób używając programu CooRecorder firmy Cybis oraz systemu LINTAB. Po zajęciach praktycznych wysłuchaliśmy wykładów na temat: podstaw dendroklimatologii, datowania prób dendrochornologicznych oraz działania programu COFECHA,
który pozwala na sprawdzanie poprawności pomiarów oraz znajdowania ewentualnych błędów. Tego samego dnia, wieczorem oraz przez trzy kolejne dni wraz z wykładowcami spotykaliśmy się w sali wykładowej, gdzie każdy z uczestników mógł podzielić się wynikami
swoich własnych badań prezentując poster, lub wygłaszając referat.
113
Tom 16
111-116
Fot. 2. Gatunki drzew, z którymi pracowała grupa:
A – anatomii drewna, B – dendroklimatologiczna, C – dendrogeomorfologiczna (Fot. K. Janecka, R.J. Kaczka).
114
Tom 16
111-116
Fot. 3. Preparacja prób dendrochronologicznych grupy archeologicznej (A), anatomii drewna (B) oraz dendroklimatologicznej (C) (fot. K. Janecka).
115
Tom 16
111-116
Kolejny dzień rozpoczęliśmy od wykładu na temat archeologii, podczas którego dowiedzieliśmy się czym jest datowanie pomostowe (ang. crossdating). Pionierem tej metody
jest Andrew Ellicott Douglass (1867-1962), który za pomocą zbudowanych chronologii dowiódł, że można zsynchronizować przyrosty żywych drzew z przyrostami drewnianych elementów budujących historyczne obiekty oraz z drewnem znajdującym się w osadach, tym
samym pozwalając na konstruowanie bardzo długich chronologii. Następnie wysłuchaliśmy
wykładów na temat dendrogeomorfologii oraz dendrohydrologii, po czym przystąpiliśmy do
prac w grupach.
Dwa kolejne dni spędziliśmy podobnie jak dwa poprzednie – intensywnie. Rozpoczęliśmy od wykładów na temat: dendroekologii oraz anatomii drewna. Poznaliśmy budowę
wewnętrzną drzewa. Dowiedzieliśmy się czym jest twardziel (ang. heartwood), biel (ang.
sapwood) oraz kora (ang. bark), poznając jednocześnie funkcję każdego z tych elementów.
Dowiedzieliśmy się, w jaki sposób formują się komórki drewna, kiedy ten proces ma miejsce oraz jak długo trwa. Czym różnią się komórki drewna wczesnego, czyli te formowane
na wiosnę (cechuje je cienka ściana komórkowa, kształt zbliżony do okręgu z dużym wewnętrznym prześwitem) oraz drewna późnego wytwarzanego pod koniec okresu wegetacji
(charakteryzują się grubymi ścianami komórkowymi oraz spłaszczonym kształtem). Po dokładnym przestudiowaniu anatomii drewna wkroczyliśmy w zupełnie nowe dla większości zagadnienie, mianowicie izotopy stabilne węgla 13C/12C oraz tlenu 18O/16O w dendrochronologii.
Ostatniego dnia każda z grup przedstawiła wyniki swoich badań przeprowadzonych
w ciągu tygodnia. Z założenia prezentacje te miały być przyczynkiem do dyskusji między
innymi uczestnikami a wykładowcami. Omawiane były metody użyte podczas analiz, dane
oraz wyniki. Po ich przedstawieniu oraz dyskusjach, w ramach relaksu wszyscy uczestnicy
warsztatów udali się na spacer historycznymi uliczkami Oviedo. Tym oto sposobem tydzień
intensywnych prac oraz nauki minął bezpowrotnie, ale doświadczenie oraz wiedza zdobyta
podczas tego kursu bez wątpienia zostanie wykorzystana w przyszłości. Ponadto tydzień ten
umożliwił nawiązanie kontaktu z wieloma interesującymi osobami, które jak się okazało
podczas wieczornych prezentacji, na co dzień zajmują się bardzo zróżnicowanymi zagadnieniami związanymi z dendrochonorlogią.
LITERATURA
SCHWEINGRUBER F.H., 1996: Tree Rings and Environment Dendroecology. Paul Haupt Publishers Berne, Stuttgart, Vienna.
609 s.
SPEER J. H., 2010: Fundamentals of Tree-Ring Research. The University of Arizona Press, Tucson. 368 s.
ZIELSKI A., KRĄPIEC M., 2009: Dendrochronologia. PWN, Warszawa. 328 s.
Tom 16
117-120
Łukasz MICHNA
Sosnowiec
SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI
STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO GEOGRAFÓW
W LATACH 2013-2015
W roku akademickim 2013/2014 Studenckie Koło Naukowe Geografów liczyło 15
członków. Funkcję opiekuna naukowego sprawował prof. UŚ dr hab. Mariusz Rzętała. Do
grudnia 2014 w skład zarządu wchodzili:
• Paweł Kościelniak – prezes
• Karolina Trąbka – wiceprezes
• Ewa Pabian – skarbnik
W dniach od 2 do 14 stycznia 2014, Studenckie Koło Naukowe Geografów zorganizowało na Wydziale Nauk o Ziemi w Sosnowcu charytatywną zbiórkę maskotek dla podopiecznych ze „Szpitala Dziecięcego” w Sosnowcu. Przedsięwzięcie przyniosło nieoczekiwany rezultat. Ilość zabawek była tak duża, że osoby odpowiedzialne za akcję (Katarzyna
Hądzlik i Łukasz Michna) miały problemy z zapakowaniem ich do samochodu. Po przewiezieniu zabawek na miejsce, pracownicy szpitala byli mile zaskoczeni faktem, że studenci
sami od siebie zorganizowali zbiórkę. Uśmiechy na twarzach dzieci w czasie otrzymywania
swojego „miśka” były bezcenne i wynagrodziły trud włożony w całą akcję.
Od 27 do 30 marca 2014 w Katowicach na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Śląskiego
odbywał się coroczny „Festiwal Slajdów Podróżniczych”. Na tego typu imprezie nie mogło
zabraknąć rónież członków SKNG UŚ. W czasie licznych prezentacji można było zapoznać
się z wieloma nowymi kulturami. Uczestnicy wydarzenia stwierdzili, że sami będą więcej
podróżować. Festiwal dla wielu z nas stał się swego rodzaju impulsem do wyjazdów poznawczych, a także pozwolił odkryć w sobie duszę podróżnika.
W dniach 29.03-31.03 2014 studenci zrzeszeni w SKNG UŚ brali udział w PRE ERC
EGEA, który odbył się w Pradze w Republice Czeskiej. Uczestnicy brali udział w grze miejskiej, która polegała na orientacji w terenie, a dodatkowym utrudnieniem były rzesze turystów. Zabawa nie należała do najłatwiejszych. Odwiedzono również wszystkie najważniejsze punkty Pragi, oraz przeprowadzono nocny maraton po mieście. Wszyscy byli zmęczeni,
ale bardzo szczęśliwi. W ramach EGEA Praha uczestnicy udali się do Brumova na zwiedzanie zamku. Ostatniego dnia Kongresu po spakowaniu swoich rzeczy członkowie SKNG
UŚ wyruszyli do Pardubic na Eastern Regional Congres (ERC).
W dniach od 31 marca do 4 kwietnia 2014 dwóch członków SKNG UŚ uczestniczyło
również w 20th EASTERN REGIONAL CONGRESS 2014 EGEA (20 Wschodni Kongres
Europejskiego Stowarzyszenia Geografii i Młodych Geografów), który odbył się w Pardu-
117
Tom 16
117-120
bicach w Republice Czeskiej. Studenci w ramach Kongresu brali udział w wielu szkoleniach. Głównym tematem Kongresu było środowisko naturalne. Na licznych warsztatach
członkowie SKNG UŚ zdobywali wiedzę dotyczącą zmian zachodzących w klimacie, jak
również poznawali ciekawe historie związane z działalnością czeskich ośrodków meteorologicznych. W czasie Kongresu zorganizowano również kilka wycieczek tematycznych. Nasi
studenci wybrali wyjazd do starej kopalni srebra w Kutnej Horze. Punktem kulminacyjnym
Kongresu EGEA w Pardubicach był „wieczorek kulturowy”. Przedstawiciele poszczególnych państw jako zadanie mieli przygotować charakterystyczne potrawy dla swoich krajów. W ramach degustacji można było popróbować potraw, z którymi nigdy wcześniej nie
miało się styczności. Nasi delegaci jako ulubione wybrali przysmaki podawane na stanowisku Chorwatów.
Kolejnym pomysłem realizowanym przez SKNG UŚ było zorganizowanie jednodniowych wyjazdów poznawczych. W ramach tej inicjatywy odbyły się trzy wyprawy.
• W dniu 22 maja 2014 r. miał miejsce wyjazd do Krakowa. W czasie pobytu w grodzie Kraka
odbyła się gra miejska połączona z zwiedzaniem mało znanych, ale interesujących punktów
miasta. Wycieczka miała na celu ukazanie Krakowa z perspektywy zwykłego mieszkańca
a nie turysty. W czasie gry studenci zapoznali się ze specyfiką mieszkania w tym mieście,
zarówno negatywnymi, jak i pozytywnymi jego przejawami (np. smog, duża liczba zagranicznych turystów). Zwieńczeniem pobytu w Krakowie była degustacja chyba najbardziej
znanych zapiekanek w Polsce w „Kazimierskim Okrąglaku”, który znajduje się w żydowskiej
dzielnicy miasta.
• W dniu 2 czerwca 2014 r. zorganizowano wyjazd do Wrocławia. Poznawanie miasta realizowane było poprzez grę miejską pt. „W poszukiwaniu krasnali”. W ramach tej zabawy
można było poznać m.in. Rynek oraz Ostrów Tumski. W programie zwiedzania miasta
uwzględniono również zapoznanie się z zabudową hydrotechniczną Odry, która w mieście
jest dosyć bogata.
• W dniu 18 czerwca 2014 r. członkowie SKNG UŚ wyruszyli na Babią Górę. Zdobywanie
szczytu możliwe było dwoma podejściami. Bardziej doświadczeni wspinacze mieli do pokonania trasę prowadzącą m.in. przez Perć Akademików. Natomiast ci o słabszej kondycji
fizycznej zdobywali górę szlakiem od Krowiarek. Największym utrudnieniem w czasie
podejścia na szczyt był doskiwerający upał. Pomimo licznych niedogodności każdy z uczestników wrócił bardzo zadowolony z całodziennej wyprawy na ten najwyższy szczyt Beskidu
Żywieckiego.
W dniach 29.09-02.11.2014 r. przedstawiciele SKNG UŚ zorganizowali wyjazd adaptacyjny dla nowych członków koła. Uczestnicy mieli okazję poznać piękno Beskidu Śląskiego. Trasa wędrówki wytyczona została popularnymi szlakami, które obejmowały m.in.
Wisłę-Baranią Górę-Skrzyczne-Szczyrk. W czasie pokonywania kolejnych punktów trasy
studenci mieli okazję zapoznać się z dosyć istotnymi problemami związanymi z wymieraniem drzew, które zaatakowane zostały przez szkodniki (np. kornika drukarza). Kolejnym
aspektem wyjazdu integracyjnego było pokazanie nowym członkom koła spoza naszego
regionu, lokalnego folkloru góralskiego. Dużą popularnością cieszyła się degustacja serów
w bacówce, która każdemu przypadła do gustu. Wyjazd adaptacyjny był znakomitym sposobem na aklimatyzacje nowych członków koła ze środowiskiem studenckim. W czasie
118
Tom 16
117-120
wyjazdu nabyli oni wiele wartościowych informacji związanych ze studiowaniem geografii
na Uniwersytecie Śląskim.
Następnym przedsięwzięciem popularno-naukowym organizowanym w ramach działalności SKNG UŚ, było wyjście do Muzeum Techniki Militarnej i Użytkowej. Muzeum
znajduje się w Rudzie Śląskiej a zwiedzanie zaplanowane było w dniu 12.10.2014 r. We
wspomnianym muzeum jeden z naszych członków (Łukasz Michna) działa jako wolontariusz.
Z uwagi na jego bogatą wiedzę zwiedzanie było bardzo ciekawe. Podczas pobytu w muzeum
studenci dowiedzieli się m.in. jak działają siły zbrojne w naszym kraju, co trzeba zrobić żeby
dostać pozwolenie na broń palną, itp. Jednak główną atrakcją pobytu w Rudzie Śląskiej
była przejażdżka pojazdami SKOT i UAZ na pobliskim poligonie. Dla wielu członków
SKNG UŚ był to pierwszy kontakt z tego typu ciężkim, wojskowym sprzętem. Przy okazji
opisywanego wyjazdu zwiedzono także pobliskie muzeum PRL-u, które w swoich zasobach ma wiele eksponatów z tamtych czasów.
W grudniu 2014 roku odbyły się wybory, podczas których Walne Zebranie członków SKNG UŚ wybrało nowe władze. Prezesem został Łukasz Michna, na wiceprezesa
obrano Agnieszkę Kosowską, którą od marca zastępuje Agnieszka Marszałek. Natomiast
Marta Widera pełni funkcję skarbnika oraz wiceprezesa od spraw promocji.
Pod koniec 2014 roku nowe władze SKNG UŚ zorganizowały spotkanie podsumowujące mijający rok. Na spotkanie każdy z członków naszej organizacji miał za zadanie przygotować krótką prezentację na wybrany przez siebie temat. Pomysłów i prezentacji było
wiele od takich jak „Jak zwiedziłem Turcję” po „Wyrobisko w Bełchatowie – wady i zalety”.
W czasie spotkania przedstawione zostały nowe cele i zdania na nadchodzący kolejny rok
działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego.
Pierwsze istotne wydarzenie w 2015 r. dotyczyło wyjazdu do Warszawy. 23.02.2015 r.
członkowie „EGEA Sosnowiec” działający przy współpracy ze studentami z SKNG UŚ, zorganizowali wspólne spotkanie z przedstawicielami „EGEA Warszawa”. Opisywany wyjazd
dotyczył w głównej mierze turystycznych atrakcji naszej stolicy. W czasie pobytu w Warszawie stołeczni „Ege’owcy” pokazali nam miasto z zupełnie innej strony. Mieliśmy okazję
m.in. zapoznać się z zasadami sprawnego poruszania się po zatłoczonych ulicach. Poznaliśmy także kulisy codziennego życia w tej największej w kraju metropolii.
W dniu 14 kwietnia 2015 r. na katowickim rynku odbył się „11. Śląski Studencki Festiwal Nauki”. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego również uczestniczyło w tym przedsięwzięciu. Nieco młodsi uczestnicy festiwalu, jak również studenci mogli wziąć udział w grze na naszym stanowisku. Gra polegała na znajdowaniu fantów ukrytych w różnych miejscach Katowic przy użyciu wszystkich możliwych środków transportu.
Po znalezieniu kuponu, grający otrzymywali wybrany przez siebie przewodnik turystyczny.
Przy naszym stanowisku reklamowało się również Muzeum Techniki Militarnej i Użytkowej, z którym SKNG UŚ regularnie współpracuje.
Na początku czerwca odbył się wyjazd do Poznania, gdzie zaplanowano spotkanie
przedstawicieli „EGEA Poznań” z członkami „EGEA Sosnowiec”. Celem wyjazdu było
omówienie dalszej współpracy, jak również możliwości wdrożenia w życie, projektu połączenia ze sobą obydwu organizacji „EGEA”. Istotnym aspektem wyjazdu było również poznanie miasta z perspektywy przeciętnego mieszkańca.
119
Tom 16
117-120
Poza wymienionymi wydarzeniami, od początku 2015 roku odbyło się również kilka zebrań. Omawiano na nich sprawy związane m.in. z rozpoczęciem współpracy z innymi
Kołami Naukowymi działającymi na Uniwersytecie Śląskim. Podjęto również wciąż trwającą
dyskusję, której głównym zadaniem jest stawianie i realizowanie nowych celów w nadchodzącym roku akademickim.
Tom 16
121-134
SPIS TREŚCI POPRZEDNICH TOMÓW CZASOPISMA
pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”
Tom 1 (2000), red. M. Rzętała
Edyta BANICKA, Kamil FABIAŃCZYK: Klimat Mongolii i jego wpływ na warunki rozwoju rolnictwa. s. 9-12.
Vyacheslav L. FILIMONOV, Anton D. SHKARUBO, Natalia B. TUPITSYNA: Spatial
differentiation of the urban territories: interaction between nature and society and its
consequences. s. 13-19.
Krzysztof FREIS, Grzegorz HRYMAK: Próba analizy czynników lokalizacyjnych wybranych osiedli mongolskich. s. 20-23.
Erika HOMOKI, Csilla JUHÁSZ, Zoltán BAROS, László SÜTŐ: Antropogenic geomorphological research on waste heaps in the East-Borsod coal-basin (North-East Hungary). s. 24-31.
Sylwia JERZMANOWSKA, Robert MACHOWSKI: Agresywność węglanowa wód Jeziora
Kuc (Pojezierze Mrągowskie) w sierpniu 2000 r. s. 32-36.
Agnieszka LATOCHA: Szkocja – krajobraz naturalny czy antropogeniczny? s. 37-40.
Anna MADEKSZA: Przyczyny ilościowych i jakościowych zmian odpływu rzecznego w zlewni
Rudy. s. 41-44.
Wojciech OBARA: Szata roślinna terenów poeksploatacyjnych górnictwa kruszcowego na
terenie Bytomia i Tarnowskich Gór. s. 45-48.
Łukasz OBROŚLAK: Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju osadnictwa w Zagłębiu Dąbrowskim od paleolitu do wczesnego średniowiecza. s. 49-56.
Barbara PALEWICZ: 750 lat Gliwic – aspekt geograficzny. s. 57-60.
Marcin PŁOŃSKI, Agnieszka RAKOWSKA: Możliwości wykorzystania informacji satelitarnej NOAA/AVHRR w badaniach środowiska przyrodniczego s. 61-66.
Izabela POLAŃSKA: Wykorzystanie terenów odkształconych antropogenicznie przez populacje storczykowatych. s. 67-69.
Marcin SIŁUCH: Wstępne opracowanie wyników obozu naukowego w Załuczu Starym.
s. 70-71.
Marcin SIŁUCH: Badania mikroklimatyczne prowadzone na Roztoczu. s. 72-73.
Dmytro YABLONOVSKY: Self-sufficiency or regional specialization – monetary aspect.
s. 74-83
Елена А. КОЗЫРЕВА: Типизация берегов и оползневые процессы в береговой зоне
Братского водохранилища. s. 87-94.
Walerian A. SNYTKO, Aleksandr B. BUJANTUJEW, Tadeusz SZCZYPEK, Stanisław WIKA:
Dorzecze rzeki Chiłok na obszarze Zabajkala – przyroda i człowiek. s. 95-102.
Grzegorz PATACZ: Kadencja 1999/2000 – sprawozdanie z działalności SKNG UŚ. s. 105-106.
Agnieszka RAKOWSKA, Daniel WICHER: Wyjazd naukowy na Ukrainę – sprawozdanie.
s. 107-109.
121
Tom 16
121-134
Tom 2 (2001), red. M. Rzętała
Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Elementy morfologii i infrastruktura wsi Korbielów.
s. 9-14.
Łukasz BOROWCZYK, Marcin KOWALCZYK: Zmiany stanu środowiska jako następstwo
wzrostu świadomości ekologicznej. s. 15-20.
Aleš CWIK, Zdeňka ŠNAPKOVÁ: Zpráva o geoekologickém výzkumu ve Slezských Beskydech (Česká republika). s. 21-26.
Anna DRÓŻDŻ: Punkty styczne etnologii i geografii w badaniach przemian gospodarczych
wsi polskiej na podstawie analizy wybranych zagadnień dotyczących pomocy sąsiedzkiej. s. 27-31.
Maria FALALEEVA, Julia DMITRINKOVA: Natural landscape structure of the urban area
and their role in urban planning: case study of Minsk area. s. 32-40.
Sylwia JEŻMANOWSKA, Robert MACHOWSKI, Monika SZEWCZUK: Zmiany jakości
wód powierzchniowych w zlewni Pszczynki. s. 41-48.
Anna KICIAK: Wpływ środowiska geograficznego na budownictwo na przykładzie tryglodytycznych osad w południowej Hiszpanii. s. 49-54.
Artur KOTWICKI, Anita ZYCH: Hałas i fale elektromagnetyczne jako czynniki oddziaływania na środowisko (na przykładzie zakładów elektroenergetycznych). s. 55-58.
Елена А. КОЗЫРЕВА: Современная динамика оползневых процессов на берегах Братского водохранилища. s. 59-66.
Agnieszka LEBEDA: Wiedza i wierzenia ludowe jako wynik otaczającego środowiska (na
przykładzie wsi polskiej). s. 67-71.
Robert MACHOWSKI: Naturalne i kulturowe elementy krajobrazu na turystycznej mapie
powiatu kraśnickiego. s. 72-76.
Jolanta MARONDEL: Zarys rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Polsce. s. 77-84.
Оксана А. МАЗАЕВА: Линейная эрозия в лесостепном Приангарье. s. 85-91.
Оксана А. МАЗАЕВА, Елена А. КОЗЫРЕВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: К вопросу изучения взаимодействия экзогенных геологических процессов в береговой зоне
Братского водохранилища (на примере участка Быково). s. 92-96.
Grzegorz MICEK, Tomasz PADŁO: Przestrzenne zróżnicowanie percepcji Zbiornika
Czorsztyńskiego przez mieszkańców okolicznych sołectw. s. 97-102.
Dawid NAPIWODZKI: Charakterystyka fizycznogeograficzna oraz podatność na degradację
Jeziora Kalwa. s. 103-107.
Daria PIONTEK: Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie doły” jako przykład regeneracji
obszarów zdegradowanych. s. 108-111.
Dorota SERWECIŃSKA: Przyszłość rzek w obszarach silnie zurbanizowanych na przykładzie potoku Ślepiotka w Katowicach. s. 112-118.
Sławomir SIWEK: Ekologia w energetyce (na przykładzie Elektrociepłowni „Łagisza”).
s. 119-121.
Jan UNUCKA, Dominik DŘÍMAL, Karla WIECZORKOVÁ, Barbara ŽIŽKOVÁ: Brown
fields – result of the human impact in region Ostrava and its potential utillization.
s. 122-125.
122
Tom 16
121-134
Janusz ZIĘBA: Przekształcenia i ochrona środowiska naturalnego jako przejaw działalności
człowieka. s. 126-130.
Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Wyżyna Śląska – przykład opisu wybranych
komponentów środowiska regionu fizycznogeograficznego (na potrzeby wycieczki po
województwie śląskim). s. 133-145.
Grzegorz PATACZ, Agnieszka RAKOWSKA: Sprawozdanie z wyprawy Studenckiego
Koła Naukowego Geografów UŚ „Mongolia – Bajkał’ 2000”. s. 149-153.
Tom 3 (2002), red.: M. Rzętała, T. Szczypek
Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Hałda Będzin-Grodziec jako element krajobrazu
w świadomości mieszkańców. s. 9-16.
Anna BEDNARCZYK, Agnieszka SALASA: Sieć ekologiczna jako nowoczesna koncepcja
ochrony przyrody. s. 17-21.
Szymon BIAŁY, Rafał KROCZAK, Paweł RYMARZ: Wybrane elementy kultury materialnej w krajobrazie pogranicza polsko-ukraińskiego. s. 22-31.
Eszter BIGAI, Zsolt HEGEDÜS: Effects of land-use on erosion processes in a Hilly Region
(based on a case study in Hungary). s. 32-39.
Michal GALLAY: The manifestations of rainfall erosion in the country of the cadastral
territory Veľký Krtíš. s. 40-42.
Елена КОЗЫРЕВА: Выветривание горных пород на берегах Братского водохранилища.
s. 43-51.
Елена A. КОЗЫРЕВА, Оксана A. МАЗАЕВА, Артем РЫБЧЕНКО: Обоснование методики работ по выявлению функционального взаимодействия основных эгп в береговой зоне искусственного водоема. s. 52-56.
Юлия С. МАКСИМИШИНА: Современное состояние береговой зоны Иркутского
водохранилища. s. 57-64.
Jana NEZVALOVÁ: The corrosion of the technical rocks and microforms of their relief. s. 65-71.
Wojciech SMOLAREK: Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze miasta
Czeladź. s. 72-77.
Gergely SZABÓ: Changing of the forested area in a sample area, using statistical and satellite databases. s. 78-82.
Katalin SZALAI, Gábor DEMETER, Zoltán PÜSPÖKI: Interaction between the geological
background, the geomorphological development and the land-use of an area (on a Hungarian small catchment area). s. 83-89.
Sergiusz SZCZYPEK: Główne formy ochrony przyrody nad Bajkałem. s. 90-98.
Grzegorz TARKA: Krajobraz po eksploatacji węgla kamiennego wybranych obszarów Zagłębia Dąbrowskiego. s. 99-103.
Damian WALISKO, Daniel WICHER: Problemy środowiska naturalnego Aten. s. 104-111.
Konrad Ł. CZAPIEWSKI: Przejściowość, pomostowość czy...? s. 115-123.
Jarosław DZIAŁEK: Turystyka w Owernii. s. 124-136.
Наташа НІКІТІНА: Україна на зламі тисячолітть. s. 137-140.
123
Tom 16
121-134
Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Garb Tarnogórski – przykład opisu komponentów środowiska mezoregionu fizycznogeograficznego (na potrzeby zajęć terenowych).
s. 143-158.
Beata KOŚCIEJ, Małgorzata KULESZA, Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Anna TUDYKA,
Daniel WICHER: Przedmiotowe zajęcia terenowe jako pole działalności Studenckiego
Koła Naukowego Geografów UŚ. s. 161-166.
Robert MACHOWSKI: Sprawozdanie z 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
s. 167-171.
Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Irkuck’2001 – sprawozdanie z wyjazdu naukowego. s. 172-175.
Jarosław NABRDALIK, Daniel WICHER: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła
Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 2001-2002. s. 176-177.
Marta PULWERT, Sergiusz SZCZYPEK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego
nad Bajkał. s. 178-179.
Tom 4 (2003), red.: R. Machowski, M. Rzętała
Alicja DŁUGAJCZYK: Zmienność roczna typów pogody w Katowicach w latach 19511990. s. 9-21.
Виктория А. ХАК: Влияние техногенных факторов на развитие абразионно-аккумулятивных и эоловых процессов в прибрежной зоне Братского водохранилища. s. 22-27.
Алёна В. КАДЕТОВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: Техногенная нагрузка и инженерногеологические процессы в пределах территории г. Иркутска на разных этапах его развития. s. 28-34.
Marzena KOSZEK, Jan WALIGÓRA: Charakterystyka hydrologiczna i balneologiczna wód
leczniczych w Ustroniu. s. 35-41.
Rafał KROCZAK, Szymon BIAŁY: Agroturystyka alternatywą dla małych gospodarstw (na
przykładzie miejscowości Ryglice w powiecie tarnowskim). s. 42-48.
Robert MACHOWSKI, Nikoletta MAŁEK: Wpływ osiadań górniczych na kształtowanie
się powierzchniowych stosunków wodnych w zlewni Kłodnicy (dyskusja nad problemem). s. 49-60.
Tomasz NYCZ: Wybrane problemy hydrologiczne zlewni potoku Rokitnickiego (Wyżyna
Śląska). s. 61-65.
Michał PARUCH: Giszowiec w świadomości jego mieszkańców. s. 66-79.
Marek RUMAN: Geneza zbiorników wodnych na terenie Gliwic. s. 80-86.
Артём А. РЫБЧЕНКО, Алёна В. КАДЕТОВА: Современное экзогеодинамическое
состояние геологической среды территории города Иркутска. s. 87-91.
Жанна Т. СИВОХИП, Вадим П. ПЕТРИЩЕВ: Обзор геоэкологического состояния
естественных выходов подземных вод Оренбургской области с учетом интенсивности антропогенной нагрузки. s. 92-98.
Barbara PALEWICZ: Jak w niezamierzony sposób człowiek przyczynia się do zmian w układach koryt rzecznych. s. 101-106.
124
Tom 16
121-134
Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ścieżka dydaktyczna okolic zbiornika Pławniowice.
s. 109-119.
Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ukraina – sprawozdanie z podróży. s. 123-127.
Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła
Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2003. s. 128-129.
Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z kongresu EGEA w Estonii „Reality and visions”. s. 130-132.
Tom 5 (2004), red.: R. Machowski, M. Rzętała
Joanna BORYS: Współczesne procesy morfologiczne w obrębie koryta potoku Wapienica.
s. 9-19.
Krzysztof GOSECKI: Natężenie ruchu komunikacyjnego a problemy ochrony Wolińskiego
Parku Narodowego. s. 20-25.
Janusz GÓRECKI: Wybrane wymiary postawy regionalistycznej Polaków ze Starej Huty
i Piotrowiec Dolnych na północnej Bukowinie. s. 26-36.
Оксана ГУТАРЕВА, Елена КОЗЫРЕВА: Проявление карста на юге восточной
сибири. s. 37-44.
Алена В. КАДЕТОВА, Ян Б. РАДЗИМИНОВИЧ, Екатерина Ю. ГОТОВСКАЯ:
Применение геоинформационных систем для изучения геологической среды
урбанизированных территорий (на примере г. Иркуска). s. 45-52.
Елена А. КОЗЫРЕВА, Артем А. РЫБЧЕНКО, Оксана О. МАЗАЕВА: Техногенез –
фактор активизации экзогенных геологических процессов в береговых геосистемах.
s. 53-62.
Piotr ŁATA, Izabela SPICYN: Hydrologiczna i balneologiczna charakterystyka źródła
mineralnego „Szymon” w Szczawnicy. s. 63-73.
Artur NIEWIADOMY, Paweł PIETRZYŃSKI: Szkic zagrożeń i planów ochrony rezerwatów przyrody w ujściu Wisły. s. 74-79.
Paweł RADIUSZ, Jarosław BADERA: Alternatywne możliwości wykorzystania piasków
podsadzkowych w aspekcie ochrony zasobów złóż kopalni Szczakowa (komunikat).
s. 80-82.
Sławomir RAKOCZY, Maciej TRELA, Agata URBIŃSKA: Cyfrowe możliwości przedstawiania atrakcji turystycznych. s. 83-85.
Marek RUMAN: Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wód wybranych zbiorników na
terenie Gliwic. s. 86-97.
Michał RZESZEWSKI: Zagrożenia związane z nadmiernym ruchem turystycznym na przykładzie Wolińskiego Parku Narodowego. s. 98-101.
Artur SOBCZYK: Formy antropopresji na stokach środkowej części Gór Złotych Sudety
Wschodnie. s. 102-110.
Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Przekształcenia krajobrazu naturalnego Parku Narodowego „Ujście Warty” spowodowane
działalnością człowieka. s. 113-116.
Emilia PŁOCHOCKA, Franciszek GRUPA: Zagrożenia związane z rozwojem przemysłu
petrochemicznego w okolicy Gdańska. s. 117-119.
125
Tom 16
121-134
Mariusz RZĘTAŁA: Region górnośląski – obszar ekologicznego zagrożenia a możliwości
rozwoju turystyki i rekreacji. s. 120-124.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Kłodnica jako przykład rzeki silnie przekształconej przez człowieka. s. 127-134.
Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowego
SKNG UŚ do Niecki Nidziańskiej (Las Grabowiec). s. 137-138.
Paweł BERESZKA, Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności
Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2004.
s. 139-141.
Robert MACHOWSKI, Michalina WARMUZ: Nasze spotkanie z Afryką – sprawozdanie
z pobytu w Tunezji. s. 142-148.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVI rocznego kongresu EGEA
w Holandii „Water”. s. 149-150.
Tom 6 (2005), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała
Beata BAŁUCHTO, Piotr CHARA, Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Ruch turystyczny w Parku Narodowym Ujście Warty. s. 9-18.
Magdalena BUJOCZEK, Agata KOPTYŃSKA: Antropogenizacja środowisk krasowych
Polski. s. 19-24.
Оксана ГУТАРЕВА: Подземный карст в верховьях Лены. s. 25-28.
Jacek KAMIONKA, Jarosła W. BADERA: Stan zagospodarowania iłów środkowojurajskich
z rejonu Zawiercia w aspekcie ochrony zasobów złóż. s. 29-35.
Marzena KOSZEK: Antropogenizacja stosunków wodnych na terenie Ustronia. s. 36-51.
Michał KUC, Marta KUKIEŁKA: Zapis neotektonicznej aktywności podłoża w obrębie
Pasma Dąbrowskiego w Górach Świętokrzyskich. s. 52-58.
Michał KUC, Iwona WÓJCIK: Geneza i środowisko przyrodnicze zespołu Żabiniec. s. 59-64.
Наталья ПОЛЕЩУК: Экономико-географические аспекты развития въездного туризма
в Беларуси. s. 65-70.
Артем РЫБЧЕНКО, Алена КАДЕТОВА, Оксана МАЗАЕВА, Елена КОЗЫРЕВА:
Природно-техногенные факторы развития локальных геосистем Городских территорий. s. 71-77.
Michał RZESZEWSKI: Poziom świadomości ekologicznej mieszkańców i turystów odwiedzających Międzyzdroje w świetle zagadnień zrównoważonego rozwoju. s. 78-84.
Agnieszka SALASA, Joanna KOCOT: Charakterystyka wybranych elementów mikrosiedliskowych gacka brunatnego plecotus auritus (L.) w szczelinie skalnej w podziemiach
tarnogórsko-bytomskich. s. 85-90.
Wojciech SMOLAREK: Ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trzebyczki (Wyżyna
Śląska). s. 91-97.
Wojciech SMOLAREK, Małgorzata PAŁĘGA-KOPEĆ, Michał KOPEĆ: Charakterystyka
hydrograficzna i hydrochemiczna źródła w Psarach (Wyżyna Śląska). s. 98-104.
Andrzej SOCZÓWKA: Prezentacja komunikacji miejskiej na planach miast w Polsce.
s. 105-116.
126
Tom 16
121-134
Anna WÓJCIK: Charakterystyka osadów wypełniających paleokoryto Wisły koło miejscowości Grzawa w Kotlinie Oświęcimskiej. s. 117-123.
Marzena KOSZEK: Przyroda wysp archipelagu Ertholmene. s. 127-130.
Marta KUKIEŁKA, Łukasz PIEŃKOWSKI: Charakterystyka Pojezierza Świętokrzyskiego.
s. 131-135.
Ewelina PODLEWSKA: Jaskinia Raj – perła regionu świętokrzyskiego. s. 136-138.
Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Karina SCHRÖDER: Społeczno-gospodarcze znaczenie Zbiornika Turawskiego. s. 141-145.
Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Funkcje społeczno-gospodarcze zbiornika Porąbka.
s. 146-156.
Robert MACHOWSKI, Marek RUMAN: Sprawozdanie z 54 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. s. 159-160.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego za okres od stycznia do czerwca 2005 roku. s. 161-162.
Tom 7 (2006), red.: R. Machowski, M. Ruman
Beata FERENCZ: Charakterystyka jezior rzecznych doliny Bugu w okolicach wsi Zbereże.
s. 9-16.
Joanna GAWOR, Łukasz GAWOR: Zwałowiska pogórnicze jako interesujący element
krajobrazu kulturowego Zagłębia Ruhry. s. 17-22.
Dariusz IGNATIUK, Michał MUCIK: Struktura termiczna oraz stratyfikacja pokrywy
śnieżnej w rejonie Hali Gąsienicowej (Tatry). s. 23-31.
Katarzyna KASPROWSKA, Magdalena SUDOŁ: Zapis działalności człowieka w Kamenným
Žlíbku (południowa część Morawskiego Krasu) – sprawozdanie z badań. s. 32-41.
Krystyna KOZIOŁ: Walory przyrodnicze oraz charakterystyka środowiska geograficznego
Góry Tuł i Zadniego Gaju. s. 42-50.
Elena A. KOZYREVA, Oksana A. MAZAYEVA, Artiom A. RYBCHENKO: The modern
exogeodynamical processes in the territory of Olkhon-Island (Lake Baikal). s. 51-59.
Michał KUC, Marta KUKIEŁKA, Iwona WÓJCIK: Wiek wydmy w Górnikach w świetle
datowań TL. s. 60-66.
Agnieszka SALASA-ORPYCH: Analiza uwarunkowań termicznych i wilgotnościowych przypowierzchniowej warstwy powietrza atmosferycznego w grudniu 2005 roku na terenie lasu klimaksowego zlokalizowanego pomiędzy Sławkowem a Dębową Górą. s. 67-71.
Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Kanał Gliwicki jako przykład wodnej drogi śródlądowej. s. 72-85.
Andrzej SOCZÓWKA: Kolejowe połączenia dalekobieżne Wybrzeża w latach 1987-2006.
s. 86-97.
Bogusław STRUGAŁA: Zróżnicowanie pokrywy lodowej wybranych zbiorników wodnych w Świętochłowicach w 2006 roku. s. 98-101.
Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Walory krajobrazowe Wyżyny Częstochowskiej w aspekcie ich wykorzystania turystycznego i degradacji. s. 105-109.
127
Tom 16
121-134
Agata KOPTYŃSKA: Co z Jurajskim Parkiem Narodowym? s. 110-113.
Agata KOPTYŃSKA, Alicja ZAJĄCZKOWSKA: Powiat tarnogórski widziany naszymi
oczami. s. 114-122.
Marek RUMAN, Agnieszka WIZNER: Nasz Egipt. s. 123-128.
Ewa CZAPLA, Robert KULPA: Charakterystyka warunków środowiskowych Gminy Krzeszowice (na potrzeby zajęć terenowych). s. 131-138.
Marek RUMAN, Małgorzata MIZERA, Małgorzata STOLARSKA: Charakterystyka środowiska przyrodniczego Gliwic. s. 139-150.
Monika TROCHIM: Przekształcenia rzeźby terenu i stosunków wodnych na obszarze zlewni
Kłodnicy. s. 151-161.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVII Rocznego Kongresu EGEA
w Milopotamos (Grecja). s. 165-167.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z Wschodnioeuropejskiego Kongresu EGEA w Moskwie. s. 168-171.
Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie merytoryczne z działalności SKNG
UŚ w roku akademickim 2005/2006. s. 172-174.
Tom 8 (2007), red.: M. Rzętała
Tomasz CHABERKO: Efekty działań konserwatorskich e historycznych centrach miast (na
przykładzie Krakowa i Wrocławia). s. 9-14.
Beata FERENCZ: Parametry fizykochemiczne wód wybranych jezior rzecznych w dolinie
środkowego Bugu. s. 15-20.
Nina GRAD: Rewitalizacja krakowskiego Kazimierza. s. 21-27.
Monika JANIA: Próba waloryzacji przyrodniczej Ziemi Kłodzkiej na potrzeby turystyki i rekreacji. s. 28-41.
Łukasz KAŁUŻA: Zmiany funkcjonalne obszarów pokopalnianych na przykładzie Silesia
City Center (Katowice). 42-52.
Katarzyna KASPROWSKA: Najnowsze wyniki weryfikacyjno-sondażowych badań osadów
Jaskini Puklinovej (Morawski Kras). s. 53-57.
Krystyna KOZIOŁ, Agata KOPTYŃSKA: Źródła Sztoły – wybrane problemy hydrologiczne.
s. 58-67.
Jakub ŻYDZIK: Współczesny układ sieci drogowej województwa śląskiego a dostępność
komunikacyjna regionu. s. 68-78.
Elżbieta PAŁKA: Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze Zbiornika Rożnowskiego. s. 81-94.
Andrzej T. JANKOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA, Tadeusz MOLENDA: Zbiorniki w nieckach
z osiadania i zapadliskach na Wyżynie Śląskiej – wybrane problemy hydrologiczne.
s. 97-104.
Krystyna KOZIOŁ, Bartosz SZADKOWSKI: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku
akademickim 2006/2007. s. 107-109.
Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA: Sajany – Irkuck – Bajkał’ 2007 (sprawozdanie z wyjazdu naukowego). s. 110-117.
128
Tom 16
121-134
Dorota BETLEJ: Analiza wpływu czynników klimatycznych na wielkość przyrostów rocznych świerka pospolitego (Picea abies l. karst) w Pieninach. s. 9-15.
Izabela JÓZEFIAK, Daniel OKUPNY: Rozwój i formy osadnictwa olęderskiego w środkowym odcinku doliny Warty. s. 16-23.
Agnieszka KŁOSOK: Intensyfikacja zjawisk osuwiskowych u schyłku glacjału i w holocenie na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. s. 24-31.
Daniel OKUPNY: Morfologiczne skutki procesów stokowych zachodzących na zboczach
zwałowiska zewnętrznego Adamów. s. 32-43.
Michał SOBALA: Charakterystyka geomorfologiczna grzbietów górskich w Beskidzie
Śląskim. s. 44-55.
Maksymilian SOLARSKI: Zmiany organizacji przestrzennej dwóch wybranych wsi opolszczyzny w czasie XIX i XX wieku. s. 56-66.
Monika SZEKIEL: Wodospady kuli ziemskiej. s. 69-78.
Angelika MAJ: Funkcje przyrodnicze i znaczenie społeczno-ekonomiczne rzeki Dunajec.
s. 81-96.
Dominik KARKOSZ: Indie – Himalaje 2003 (sprawozdanie z VIII szkolnej wyprawy geograficznej). s. 99-112.
Krystyna KOZIOŁ: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2007/2008.
s. 113-114.
Robert MACHOWSK, Mariusz RZĘTAŁA: Kamczatka’ 2008 (sprawozdanie z wyjazdu
naukowego). s. 115-119.
Marta STOJEWSKA: Moje spojrzenie na Turkmenistan. s. 120-126.
Marek CIECHOWSKI: Postrzeganie Bonarki w Krakowie. s. 9-26.
Bartosz CZADER, Eugeniusz FOLTYN, Jan Maciej WAGA: Najstarsze znaleziska archeologiczne w Polsce. s. 27-34.
Zofia DEMBOWSKA: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Goczałkowickiego. s. 35-44.
Agnieszka KŁOSOK-RZEPISZCZAK: Geomorfologiczne skutki ekstremalnych zjawisk hydrometeorologicznych w dorzeczu Koszarawy. s. 45-53.
Rafał MARTYNIEW: Wpływ drogi krajowej S3 na komponenty środowiska przyrodniczego
Wolińskiego Parku Narodowego w świetle raportów OOŚ. s. 54-64.
Łukasz NIEWIADOMSKI: Batymetria wybranego starorzecza w Dolinie Górnej Wisły. s. 65-70.
Daniel OKUPNY: Cechy i geneza torfowisk południowej części Kotliny Kolskiej na tle warunków geomorfologicznych. s. 71-85.
Małgorzata MAŁECKA: Chorwacja – mały kraj na wielkie wakacje. s. 89-96.
Martyna ŻUREK: Turystyka rowerowa w Polsce jako przykład turystyki przyjaznej środowisku. s. 97-108.
Daniel OKUPNY, Patrycja GOLAŃSKA: Przyrodnicza charakterystyka istniejących i projektowanych rezerwatów na torfowiskach w województwie łódzkim. s. 111-121.
129
Tom 16
121-134
Grzegorz GAŁEK, Angelika MAJ, Marcin SOLECKI: Sprawozdanie z badań ankietowych
dotyczących „świadomości Polaków na temat zmian klimatu” (styczeń-kwiecień 2009).
s. 125-129.
Alicja GOLIK: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2008/2009.
s. 130-132.
Alicja GOLIK, Angelika MAJ: Rumunia-Bułgaria’ 2009 – Sprawozdanie z wyjazdu terenowego. s. 133-142.
Małgorzata GORZEL, Angelika MAJ, Anna NADOLNA, Magdalena SUCHORA: Warsztaty
limnologiczne w Borach Tucholskich (Jarcewo’ 2009). s. 143-153.
Krzysztof BIERNACIK: Walory ekologiczne Uroczyska Warta (Żerkowsko-Czeszewski
Park Krajobrazowy) z uwzględnieniem zmienności stężeń fosforu w badanych starorzeczach. s. 9-19.
Piotr JURCZAK, Monika KACZMARCZYK, Anna Maria TRZASKALIK: Rekonstrukcja
klimatu Gór Krymskich na podstawie szerokości przyrostów sosny krymskiej. s. 20-27.
Krystyna KOZIOŁ, Michał SOBALA: Geologiczne uwarunkowania ukształtowania jaskiń
szczelinowych w masywie Skrzycznego (NE Beskid Śląski, Karpaty Zachodnie). s. 28-34.
Rafał MARTYNIEW: Istota planowania i gospodarowania przestrzennego na przykładzie
regionów nadmorskich z uwzględnieniem konfliktu na linii miasta Międzyzdroje i Wolińskiego Parku Narodowego. s. 35-47.
Łukasz NIEWIADOMSKI: Wpływ antropopresji na parametry fizyczne wody starorzeczy
w obrębie gminy wiejskiej Oświęcim. s. 48-58.
Katarzyna PUKOWIEC: Współpraca międzynarodowa Polski i Czech na przykładzie ziemi
wodzisławsko-karwińskiej. s. 59-67.
Radosław SAGAN: Postrzeganie problemów społecznych oraz obszarów ubóstwa przez
mieszkańców miasta Katowice. s. 68-77.
Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA: Przemiany wybranych form rzeźby Wyżyny
Miechowickiej w latach 1883-1994. s. 78-92.
Anna WÓJCIK: Różnorodnośc krajobrazu rolnictwa tradycyjnego na przykładzie gminy
Lelów. s. 93-97.
Roksana ZARYCHTA, Adrian ZARYCHTA: Wybrane przykłady przekształceń antropogenicznych w obrębie miasta Wojkowice. s. 98-106.
Robert TOMALA: Czarnobyl – „promieniotwórczy” przykład turystyki ekstremalnej?
s. 109-118.
Jowita WOJCIESZEK: Wpływ zbiorników zaporowych na środowisko na przykładzie
Jeziora Nasera. s. 119-126.
Małgorzata MAŁECKA: Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego jako markowy
produkt turystyki przemysłowej – wizja a rzeczywistość. s. 129-135.
Anna SZMATŁOCH: Obiekty geoturystyczne regionu Pocono (północno-wschodnia Pensylwania). s. 136-141.
Zofia DEMBOWSKA: Sprawozdanie z XXIV Ogólnopolskiego Zjazdu Geografów. s. 145-147.
130
Tom 16
121-134
Alicja GOLIK: Kletno’ 2009 – sprawozdanie z obozu adaptacyjnego. s. 148-152.
Alicja GOLIK, Aneta RZEPECKA, Marcin SOLECKI: Łódź – sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego. s. 153-155.
Piotr JURCZAK, Monika KACZMARCZYK, Anna Maria TRZASKALIK: Krym’ 2009 –
sprawozdanie z wyjazdu naukowego. s. 156-159.
Małgorzata MAŁECKA, Radosław SAGAN, Łukasz WRÓBLEWSKI: Rola i miejsce geografii w gimnazjum – wyniki badań ankietowych. s. 160-170.
Michał CIEPŁY: Dynamika i przyczyny ruchu formy gruzowej w Świstówce Roztockiej. s. 9-18.
Mateusz ĆWIKŁA: Stan środowiska wodnego zlewni rzeki Białej Tarnowskiej w świetle
badań i kartowania hydrograficznego (Pogórze Ciężkowickie). s. 19-25.
Barbara CZAJKA: Zapis lawin śnieżnych w przebiegu górnej granicy lasu w Tatrach Zachodnich. s. 26-38.
Dominik KARKOSZ: Krajobraz Beskidu Śląskiego pod wpływem antropopresji. s. 39-46.
Marta KRUPA, Jolanta KAŹMIERCZAK, Damian SZATKOWSKI, Julia KACZMAREK:
Wpływ górnictwa węgla kamiennego na stan wód powierzchniowych południowo-zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. s. 47-57.
Michał SOBALA: Wpływ budowy geologicznej na rzeźbę grzbietu monoklinalnego Magurka
Wiślańska – Magurka Radziechowska (Beskid Śląski, Karpaty Zachodnie). s. 58-68.
Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA: Cechy specyficzne zlodzenia zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej. s. 69-78.
Tomasz SPÓRNA, Krystyna KOZIOŁ, Anna GABAS: Motywy podjęcia studiów na Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w 2009 roku. s. 79-93.
Aleksandra WAGA: Mikokien w Polsce – pozostałości osadnictwa neandertalskiego. s. 94-106.
Paula WAGA: Polityczne, społeczno-ekonomiczne i środowiskowe uwarunkowania założenia
i funkcjonowania opactwa cysterskiego w Rudach na Górnym Śląsku. s. 107-116.
Roksana ZARYCHTA, Adrian ZARYCHTA: Przemiany w krajobrazie wyrobiska plejstoceńskich piasków wodnolodowcowych w granicach gminy Kobiele Wielkie. s. 117-129.
Andrzej JAGUŚ, Martyna RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Kaskada Angary – parametry
morfometryczne i funkcje zbiorników wodnych. s. 133-138
Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Teneryfa i La Gomera – wyspy przyrodniczych osobliwości dla geografów. s. 139-143.
Jowita WOJCIESZEK: Wysoka tama w Egipcie przykładem inżynierskiej pomyłki czy cudu
techniki? s. 144-152.
Mariusz RZĘTAŁA, Maksymilian SOLARSKI: Codzienne obserwacje terenowe źródłem
identyfikacji nowych form i procesów zlodzenia zbiornika wodnego. s. 155-161.
Krzysztof GÓRAL: Spitsbergen’ 2010 – sprawozdanie z letniej wyprawy glacjologicznej Uniwersytetu Śląskiego. s. 165-170.
Leszek MAJGIER, Magdalena OPAŁA: Sprawozdanie z III Geo-sympozjum Młodych Badaczy Silesia 2010. s. 171-173.
131
Tom 16
121-134
Ewa PABIAN, Karolina TRĄBKA: Mediolan-Bergamo’ 2010 – sprawozdanie z wyjazdu
poznawczego. s. 174-177.
Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2009/2010.
s. 178-179.
Dorota BŁAŻYCA: Profile krajobrazowe połonin (Bieszczadzki Park Narodowy). s. 9-17.
Tomasz BURDZIK: Przemiany przestrzeni a społeczny wymiar miasta. s. 18-23.
Joanna CZEKAJ: Jakość i stan chemiczny wód czwartorzędowego piętra wodonośnego
w rejonie gmin Chybie i Czechowice-Dziedzice. s. 24-34.
Jakub GABRYSIAK: Wpływ antropopresji na środowisko fizycznogeograficzne Będzina.
s. 35-46.
Grzegorz JANKO, Krzysztof KALA, Katarzyna LASZUK, Małgorzata MAŁECKA, Magdalena MUSZYŃSKA, Robert TOMALA: Ocena promocji i jakości usług turystycznych
świadczonych w Parku Krajobrazowym Beskidu Śląskiego oraz jego otulinie w opinii
respondentów. s. 47-53.
Вадим А. ПЕЛЛИНЕН, Мартына А. ЖЕНТАЛА, Максимилиан СОЛАРСКИ: Влияние
свойств неогеновых отложений на возникновение оползневых процессов на территории острова Ольхон озера Байкал. s. 54-57.
Radosław SAGAN: Proces segregacji przestrzennej w miastach. s. 58-70.
Michał SOBALA: Rola tworzenia wielkoobszarowych zrębów zupełnych w zmianie struktury krajobrazu wschodniej części Beskidu Śląskiego. s. 71-80.
Maksymilian SOLARSKI, Alicja PRADELA, Vadim A. PELLINEN: Przemiany sieci hydrograficznej Wyżyny Miechowickiej w latach 1827-1994. s. 81-95.
Aleksandra WAGA: Wykorzystanie metod teledetekcyjnych w archeologii na przykładzie
zdjęć lotniczych – zalety i pułapki interpretacyjne. s. 96-107.
Katarzyna WANIEK: Zmiany zanieczyszczeń gazowych w Polsce z zakładów szczególnie
uciążliwych w latach 2000-2010. s. 108-115.
Tomasz BICZYK: Sycylia – wyspa wielu kultur i krajobrazów. s. 119-126.
Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Egipt i Tunezja –
najczęściej turystycznie odwiedzane przez Polaków kraje afrykańskie. 127-134.
Mariusz RZĘTAŁA, Robert MACHOWSKI, Martyna A. RZĘTAŁA: Chiny wschodnie –
przyrodnicze i kulturowe atrakcje turystyczne. s. 135-140.
Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Ekosystemy rzeczne, jeziorne i bagienno-torfowiskowe jako atrakcje turystyczne Syberii Zachodniej. s. 143-148.
Małgorzana MAŁECKA: Bałkańskie kontrasty – relacja z wyprawy do Chorwacji, Czarnogóry,
Albanii i Macedonii. s. 151-159.
Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2010/2011. s. 160-162
132
Tom 16
121-134
Dorota BŁAŻYCA: Uwarunkowania wahań stanów wody w zbiorniku Łąka na Pszczynce. s. 9-15
Weronika DRAGAN: Przemiany przestrzenno-funkcjonalne Mysłowic w latach 19902012. s. 16-29.
Marta MIAZGA: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Wapienica. s. 30-42.
Alicja PRADELA, Maksymilian SOLARSKI: Rozwój górnictwa rud cynku i ołowiu w bytomsko-tarnogórskim rejonie złożowym od końca XVIII wieku do czasów współczesnych. s. 43-50.
Andrzej STOLOT: Liczba dni z mgłą na lotnisku Katowice-Pyrzowice w latach 2005-2010
w oparciu o typy cyrkulacji atmosfery. s. 51-59.
Katarzyna WANIEK: Ocena struktury promieniowania słonecznego i warunków anemologicznych w obrębie parku naukowo-technologicznego „Euro-Centrum” w Katowicach dla
potrzeb odnawialnych źródeł energii. s. 60-66.
Michał ZYCH: Występowanie roślin inwazyjnych z rodzaju Fallopia wzdłuż wodnych
szlaków turystycznych na obszarze województwa opolskiego. s. 67-75.
Marlena JAKUBOWSKA: Erupcje wulkaniczne jako istotny element środowiska fizycznogeograficznego w kształtowaniu krajobrazu Islandii. s. 79-85.
Sandra KULESZA: Berlin w 3 dni. s. 86-90.
Anna SAŁACIŃSKA, Tomasz ŻARSKI: Rekultywacja i zagospodarowanie zwałowiska
zewnętrznego KWB „Bełchatów” – Góra Kamieńsk. s. 91-98.
Natalia ŚLEWA: Główne cechy klimatu obszarów zurbanizowanych. s. 99-107.
Aleksandra WAGA, Daria OLBRYCHT, Karolina MOLL: Vallum Hadriani – pomiędzy
ochroną a turystyką, czyli jak funkcjonują obiekty archeologiczne w Wielkiej Brytanii. s. 111-122.
Krzysztof GÓRAL, Aneta RZEPECKA: Islandia 2012 – już Księżyc czy jeszcze Ziemia?
Sprawozdanie ze studenckiej wyprawy naukowo-poznawczej. s. 125-130.
Aneta RZEPECKA: Sprawozdanie z Kongresu EGEA Euromed Regional Congress 2012
w Serbii. s. 131-135.
Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2011/2012. s. 136-138.
Weronika DRAGAN: Specyfika lokalizacji nowych inwestycji mieszkaniowych w mieście
postindustrialnym (przypadek Chorzowa). s. 9-20.
Filip DUSZYŃSKI: Zapis zanieczyszczenia powietrza wokół Wałbrzycha w przyrostach
rocznych świerka pospolitego (Picea Abies L.). s. 21-38.
Paweł FRANCZAK: Morfologiczne zróżnicowanie jaskiń pseudokrasowych zachodniej
części Beskidu Zachodniego. s. 39-49.
Paweł FRANCZAK, Karolina LISTWAN: Prawna ochrona jaskiń Beskidu Śląskiego jako
środek zapobiegania negatywnej działalności człowieka. s. 50-58.
133
Tom 16
121-134
Witold JUCHA, Anna SOŁTYK, Anna WILK-JURASZEK: Wpływ ukształtowania terenu
i czynników antropogenicznych na zanieczyszczenie powietrza w Żywcu (woj. śląskie).
s. 59-70.
Kinga MAZUREK: Rozwój górnictwa węgla kamiennego w Rudzie Śląskiej od XVIII
wieku do czasów współczesnych. s. 71-79.
Radosław SAGAN: Przemiany tożsamości pod wpływem globalizacji. s. 80-87.
Agnieszka SZYMAŃSKA, Karol WITKOWSKI, Grzegorz WYSMOŁEK: Wpływ uwarunkowań geograficznych na jakość powietrza w mieście. s. 88-97.
Krzysztof WROŃSKI: Wydzielanie dwutlenku węgla z gleb leśnych i łąkowych w regionie
łódzkim oraz wpływ człowieka na ten proces. s. 98-107.
Karolina JANECKA, Michał LEMPA, Barbara CZAJKA: Przyczyny i skutki powodzi w Tatrach i na Podhalu. s. 111-119.
Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Walory turystyczne Bułgarii. s. 120-127.
Gabriela SĄKOL: Żurawki – byliny piękne i pożyteczne. s. 128-134.
Natalia TOMCZEWSKA-POPOWYCZ: Polskie obiekty obronne na Ukrainie. s. 137-144.
Tomasz BICZYK, Barbara CZAJKA: Wood Anatomy Course 2012 – sprawozdanie z warsztatów z anatomii drewna. s.147-152.
Stanisław KORFANTY, Karolina TRĄBKA: Sprawozdanie z działalności Studenckiego
Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku akademickim 2012/2013.
s. 153-160.
Tom 15
135-137
UWAGI DLA AUTORÓW
PRZYGOTOWUJĄCYCH PRACĘ DO PUBLIKACJI W CZASOPIŚMIE
pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”
Czasopismo pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego”. Są
w nim zamieszczane oryginalne opracowania naukowe członków tej organizacji oraz osób
z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych.
Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych – decyzją
osób odpowiedzialnych za wydanie – na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty, prelekcje, sesje terenowe, sprawozdania. Prace przygotowane zgodnie z niniejszą
instrukcją należy przekazywać na adres Studenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ lub
bezpośrednio do opiekuna naukowego SKNG UŚ (http://skng.wnoz.us.edu.pl).
Prace powinny być przedstawione w sposób wynikający ze znajomości warsztatu geograficznego – np. w przypadku artykułów powinny zawierać: wstęp, cele, metody badań itd.
Artykuły i komunikaty powinny być przygotowane w języku ojczystym lub języku angielskim
z przemiennym streszczeniem (podpisy rysunków i tytuły tabel w wersji polskiej i angielskiej).
Autorzy z zagranicy publikację przygotowują w języku angielskim (lub wyjątkowo w języku
ojczystym) ze streszczeniem w języku angielskim; podpisy rysunków, fotografii i tytuły tabel
również w języku angielskim – mogą one zostać przetłumaczone na język polski. Sesje terenowe, sprawozdania, prelekcje (tezy wykładów lub prezentacji popularno-naukowych), powinny być przygotowane w języku polskim, a ich streszczenia nie są wymagane.
Wszystkie prace powinny zawierać spis cytowanej literatury, sporządzony alfabetycznie
czcionką Arial Narrow, 8 pkt. (przykład nr 1). Prace powstające na bazie danych zaczerpniętych z internetu nie będą przyjmowane, a cytowania z mało wiarygodnych źródeł internetowych
traktowane jako niepożądane. Wszystkie załączniki powinny być odwołane w tekście zasadniczym pracy (np. rys. 1; tab. 1; fot. 2) oraz – w przypadku artykułów i komunikatów – w streszczeniu, a wykonane wyłącznie w konwencji czarno-białej z uwzględnieniem wymiarów strony w druku (długość – 19,5 cm, szerokość – 13 cm) i czcionki (Times New Roman – 10 pkt.
dla tekstu zasadniczego; 8 pkt. dla podpisów rysunków i fotografii oraz treści tabel – przykład
2). Rysunki (przykład nr 3) i fotografie (gwarantujące dobrą jakość na wydruku w konwencji
czarno-białej) powinny być zapisane w formacie tif lub jpg. Opis rysunku i objaśnienie znaków nie wchodzą w obszar skanowania i należy je przekazać jako odrębny tekst (przykład 4).
Przykład nr 1
ABSALON D., JANKOWSKI A. T., LEŚNIOK M., WIKA S., 1995: Komentarz do „Mapy sozologicznej Polski”
w skali 1: 50 000, ark. M-34-50-D Bytom. Główny Geodeta Kraju. GEOPOL, Poznań.
Atlas województwa katowickiego. 1971: ŚIN w Katowicach, PPWK, Warszawa.
CZYLOK A., PULINOWA M. Z., 2000: Spojrzenie na krajobraz kulturowy Zagłębia. [w:] Środowisko przyrodnicze regionu górnośląskiego – stan poznania, zagrożenia i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec. s. 94-101.
JANKOWSKI A. T., RZĘTAŁA M., 2004: Stan badań limnologicznych w regionie górnośląskim. [w:] A. T. Jankowski,
M. Rzętała (red.): Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja i ochrona. Uniwersytet
Śląski – Wydział Nauk o Ziemi, Polskie Towarzystwo Limnologiczne, Polskie Towarzystwo Geograficzne –
Oddział Katowicki, Sosnowiec. s. 101-115.
LANGE W. (red.), 1993: Metody badań fizycznolimnologicznych. Wydawnictwa UG, Gdańsk. 175 s.
135
Tom 15
135-137
Przykład nr 2
Tabela 1. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 1974-2012.
Rok akademicki
1974/1975
1975/1976
1976/1977
1977/1978
1978/1979
1979/1980
1980/1981
1981/1982
1982/1983
1983/1984
1984/1985
1985/1986
1986/1987
1987/1988
1988/1989
1989/1990
1990/1991
1991/1992
1992/1993
1993/1994
1994/1995
1995/1996
1996/1997
1997/1998
1998/1999
1999/2000
2000/2001
2001/2002
2002/2003
2003/2004
2004/2005
2005/2006
2006/2007
2007/2008
2008/2009
2009/2010
2010/2011
2011/2012
2012/2013
2013/2014
2014/2015
136
Kurator
prof. dr hab.
Jan Trembaczowski
Opiekun naukowy
dr Alicja Z. Szajnowska
mgr Maria Pukowska-Mitka
dr Piotr Modrzejewski
mgr Jerzy Runge
dr hab.
Piotr Modrzejewski
dr Jerzy Runge
dr hab. Jerzy Runge
od 1992 roku
nie powoływano
Kuratora SKNG UŚ
dr Mariusz Rzętała
dr hab. Mariusz Rzętała
prof. UŚ dr hab. Mariusz Rzętała
Prezes
Adam Hałat
Adam Hałat
Bogdan Matuszczak
Jerzy Runge
Wiesława Włoch
Bogumił Selerski
Adam Degórski
Adam Degórski
Włodzimierz Pawełczyk
Jadwiga Gawińska
Tomasz Szaran
Adam Hibszer
Adam Hibszer
Jolanta Pełka
Ilona Witala
Wiesław Konieczny
Mariusz Rzętała
Mariusz Rzętała
Jacek Jargon / Barbara Załęska
Andrzej Jaguś
Andrzej Jaguś
Szymon Kończyk
Szymon Kończyk
Szymon Kończyk
Łukasz Obroślak
Grzegorz Patacz
Sylwia Jeżmanowska
Daniel Wicher
Daniel Wicher / Michał Gnyp
Łukasz Tawkin
Łukasz Tawkin
Bernadeta Myśliwiec
Bartosz Szadkowski
Bartosz Szadkowski
Jakub Adamek
Aneta Rzepecka
Radosław Sagan
Mikołaj Mirewski
Karolina Trąbka
Karolina Trąbka
Paweł Kościelniak/Łukasz Michna
Tom 15
135-137
Przykład nr 3
Przykład nr 4
Rys. 1. Rozmieszczenie wybranych obiektów gospodarczych i hydrotechnicznych dawnego zagospodarowania
zlewni potoku Brysztan dla potrzeb owczarstwa (wg: Jaguś, Rzętała, 2002):
1 – granica państwa, 2 – cieki, 3 – poziomice, 4 – bacówka wzorcowa nr 4, 5 – fundamenty bacówki wzorcowej nr 3,
6 – zapory zbiorników wodnych, 7 – rowy irygacyjne, 8 – studzienki rozprowadzające, 9 – skałki wapienne.
Rys 2. Plan batymetryczny zbiornika Dzierżno Duże.
Rys. 3. Kierunkowa (A) i prędkościowa (B) róża wiatrów dla stacji meteorologicznej w Katowicach z lat 1961-1990
(wg: Charakterystyka klimatologiczna..., 1992).
Rys. 4. Przejawy przemieszczeń górotworu na powierzchni ziemi (wg: T. Ryncarz, 1992, uproszczone):
1 – zapadliska, 2 – spękania i szczeliny, 3 – niecka osiadania.
Rys. 5. Zmienność stężeń fosforanów w wodach zbiorników położonych w Zabrzu Makoszowach w latach hydrologicznych 2003-2005.
137
2

Tom 16 pełny tekst - SKNG UŚ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Tom 12 pełny tekst - SKNG UŚ