View/Open

Bożena Witowicz
Autoreferat rozprawy doktorskiej: "Między dokumentem a literaturą. Dokumentarny
horyzont twórczości Andrieja Płatonowa - próba interpretacji."
Najważniejsze utwory Andrieja Płatonowa powstały w latach 20.-30. XX w. - burzliwym
okresie po I wojnie światowej, dwóch rewolucjach, wojnie domowej, komunizmie wojennym,
NEPie i przyjęciu w 1928 r. projektu pierwszego planu pięcioletniego industrializacji kraju oraz
kolektywizacji wsi. Fermentowi politycznemu tego okresu towarzyszył ferment artystyczny.
Współistniały, bowiem wówczas i ścierały się na gruncie ideowym trzy niezwykle produktywne dla
sztuki nurty: modernizm, awangarda i nowa kultura proletariacka. Zmiany wywołane upadkiem
caratu objęły gruntowną rewizję całego dotychczasowego życia: gospodarki, kultury, stosunków
społecznych i politycznych. Kontekst ten odcisnął trwałe piętno na pisarstwie Płatonowa.
Płatonow postrzegany jest dzisiaj na ogół jako „dysydent” przeciwstawiający się w swojej
twórczości komunistycznemu reżimowi, z tego powodu prześladowany, wyrugowany z oficjalnego
życia literackiego do „podziemia” i „drugiego obiegu”. Przez długi okres był on twórcą prawie
nieznanym, zapomnianym, funkcjonującym na peryferiach literatury, nie uwzględnianym w pracach
literaturoznawczych. Pierwsze jego utwory po wieloletniej przerwie zaczęto publikować w Rosji w
latach 60. XX w. na fali Chruszczowowskiej odwilży, jednakże dopiero rehabilitacja pisarza w
drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. przywróciła go na dobre do literatury. Odkrycie
wówczas takich dzieł, jak Wykop, Czewengur czy Szczęśliwa Moskwa uczyniło go z miejsca
klasykiem, bez którego nie może obejść się obecnie żaden (rosyjski) kanon literacki epoki. Szybko
nadrabiano lata zapóźnień w badaniach literaturoznawczych, jednakże fascynacja dorobkiem
literackim Płatonowa przyćmiła inną, równie interesującą, niefikcjonalną sferę jego twórczości,
czyli notatniki, epistolaria, publicystykę, krytykę literacką.
Celem niniejszej pracy było przebadanie obszaru „między dokumentem a literaturą” w
twórczości Andrieja Płatonowa: z jednej strony opis i analiza wymienionych niefikcjonalnych
obszarów twórczości pisarza, z drugiej wykazanie, że łączyły ją bliskie więzi z jego twórczością
literacką. Szczegółowej uwadze podlegała przestrzeń tego „mostu”: zbieżności i rozbieżności obu sfer,
ich wzajemne przenikanie się i oddziaływanie oraz formy, w jakich się realizowało. Jednocześnie
podjęta została „próba interpretacji” - wyjaśnienia, czym była jego twórczość niefikcjonalna
względem literackiej, jak ją rozumieć, jakie jest jej miejsce w całokształcie dorobku Płatonowa oraz
wskazania powiązań tych sfer z biografią pisarza i szerszym kontekstem społeczno-politycznoliterackim epoki. Realizacji tego celu podporządkowana jest struktura i zakres problemowy pracy.
1
Rozprawa składa się z wprowadzenia, rozdziału głównego, zakończenia, bibliografii, spisu
skrótów oraz spisu ilustracji i tabel. We Wprowadzeniu zarysowane jest tło historyczno-literackie
pracy, omówiony jej cel, zakres i metodologia oraz stan badań nad spuścizną Płatonowa. Rozdział
główny Między dokumentem a literaturą. Dokumentarny horyzont twórczości Andrieja Płatonowa
składa się z czterech podrozdziałów, koncentrujących się na czterech wydzielonych obszarach
niefikcjonalnej twórczości Andrieja Płatonowa: tj. notatnikach, epistolariach, publicystyce i krytyce
literackiej. Analizowane są teksty intymne i oficjalne: notatniki pisane wyłącznie dla siebie samego,
listy pisarza do konkretnych odbiorców, artykuły dla szerokiego kręgu czytelników czyli
publicystyka i krytyka literacka. Ważne miejsce w rozdziałach zajmuje próba systematyzacji i
klasyfikacji materiału, tj. pogrupowania go w dominujące wątki tematyczne. Zakończenie
przedstawia wnioski z przeprowadzonej analizy i perspektywy badawcze spuścizny Andrieja
Płatonowa. Pracę dopełnia spis wykorzystanych materiałów źródłowych oraz opracowań w języku
polskim, rosyjskim i w pozostałych językach, a także spis skrótów oraz spis ilustracji i tabel.
Specyfika podejścia metodologicznego w rozprawie polegała na przyjęciu za punkt wyjścia
twórczości dokumentarnej Płatonowa jako klucza do (z)badania jego twórczości literackiej, a także
potraktowania poszczególnych niefikcjonalnych sfer jako samoistnych obszarów badawczych.
Perspektywa ta umożliwiła stworzenie wspólnej płaszczyzny porównawczej niezmiernie
eklektycznego materiału źródłowego. Ogniskuje się ona w twórczości artystycznej pisarza,
tworzonej na przestrzeni całego jego życia i łączącej gatunki fikcjonalne z niefikcjonalnymi. Oprócz
tego, ze względu na różnorodność gatunkową materiału badawczego i poszukiwania cech wspólnych
między nimi wykorzystywana była również metodologia komparatystyczna oraz, w trakcie badania
dokumentów osobistych - metoda biograficzna.
Nie były podejmowane natomiast zagadnienia autobiografizmu, gdyż celem rozprawy było ukazanie
związków między twórczością dokumentarną i literacką Płatonowa, a nie prześledzenie i ujawnienie
wątków autobiograficznych w jego twórczości. Oczywiście, nie jest możliwe pominięcie życiorysu
pisarza w przypadku, gdy materiałem badawczym jest jego ego-dokumentalistyka, lecz nie biografia
Płatonowa była tu głównym przedmiotem uwagi.
Każdy z rozdziałów, ze względu na odmienną naturę materiału źródłowego stwarzał inne możliwości
analizy i inaczej ujawniał związki między dokumentem a twórczością literacką Płatonowa.
Notatniki opublikowane po raz pierwszy w 2000 roku przez Instytut Literatury Światowej im.
Maksyma Gorkiego w Moskwie pod kierownictwem profesor Natalii Kornijenko obejmują z
przerwami lata 1921-1944. Zaczynają się już po pierwszych publikacjach, a kończą na siedem lat
przed śmiercią pisarza w 1951r. i na rok przed zakończeniem drugiej wojny światowej. Jest to
2
rozdział najobszerniejszy nie tylko dlatego, że Płatonow prowadził notatniki przez całe życie; ze
względu na chaotyczność, fragmentaryczność, wielowątkowość ten materiał badawczy z trudem
poddaje się systematyzacji. W rozdziale tym uwaga została poświęcona m.in. czasokresowi
prowadzenia notatników przez Płatonowa, ich zawartości, budowie i intensywności dokonywania
wpisów, roli notatników w całokształcie twórczości pisarza oraz ich związkom z twórczością
literacką. Poruszone zostały tu też zagadnienia genologiczne "notatnika".
Przeprowadzone badanie pozwala na wniosek, iż notatniki służyły głównie jako bank pomysłów
literackich. Płatonow prowadził je wyłącznie dla siebie samego i bez zamiaru publikacji.
Przeważającym motywem jest w nich pamięć o literaturze, tj. notatki dokonywane były "ku pamięci",
bo mogły przydać się w tworzonych później utworach. Notatniki pozwalają uchwycić związek
między aktywnością duchowo-intelektualną pisarza - tym, na co zwracał uwagę, jak to odbierał i
interpretował - a polem literatury, tj. artystycznym przetworzeniem dokonywanych obserwacji.
Pisane były zazwyczaj „telegraficznym” skrótem, językiem niemal hermetycznym, zrozumiałym
wyłącznie dla autora, często korzystającego przy tym z elips językowych i skrótów myślowych. Niekiedy
czytelnik jest w stanie wypełnić luki poprzez kontekst danego zapisu, np. przeważającą tematykę danego notatnika
lub otaczające zapis inne notatki, jednak za dominującą cechę Płatonowowskich notatników należy uznać
ich "nieprzejrzystość" dla czytelnika. Większość wpisów jest maksymalnie kilkuzdaniowa; komentarz
i rozwinięcie lakonicznych obserwacji znajduje realizację w utworach literackich i dokumentalnych
pisarza, co potwierdza ich rolę jako zaplecza twórczości artystycznej.
Notatniki ukazują przede wszystkim nieodłączną więź pracy inżyniera i pisarza. Praca zawodowa i
realizowane w związku z nią zadania były źródłem notatek, później wykorzystywanych w utworach
literackich. Objazdy po kołchozach Powołża, naoczne obserwacje kolektywizacji i dramatu chłopów,
umacniającej się władzy bolszewickiej i nowych, komunistycznych porządków zarejestrowane w
notatnikach owocowały utworami o tematyce wiejskiej i "kołchozowej", ukazywały wypaczenia
ideałów oraz rozdźwięk między prawością celów i bezprawiem środków (np. w antyutopiach takich
jak Wykop lub Czewengur). Notatniki są także dowodem narastającego konfliktu wewnętrznego
pisarza wskutek pogłębiającej się przepaści między wiarą w humanistyczne wartości i ich
dewaluacją. Ukazują one źródła antyutopijności utworów literackich Płatonowa. Doświadczenia
pracy melioratora zapisane w notatnikach inspirowały motywy literackie apoteozujące ciężką pracę,
ale też często beznadziejną walkę z przeciwnościami natury instytucjonalnej (jak w opowiadaniu
Miasto Gradow) lub nie dającą się ujarzmić przyrodą (zobrazowaną w opowiadaniu Epifańskie
śluzy) jako wkład do dyskursu politycznego o praworządności i cenie postępu a także o związkach
człowieka z przyrodą i jego odpowiedzialności wobec natury. Praca zawodowa i pomysły
wynalazcze Płatonowa, sporządzane w notatnikach wykresy i obliczenia skutkowały "techniczną"
3
tematyką utworów literackich, a w losy fikcjonalnych bohaterów pisarz wplatał własne pomysły
racjonalizatorskie (w utworach takich jak Markun czy Juwenilne morze). Praca specjalisty ds.
elektryfikacji wsi znajdowała wyraz w warstwie fabularnej utworów literackich, w których kluczowe
znaczenie odgrywała bogata metaforyka toposu "energii" (opowiadanie Trakt w eterze, sztuka
Wysokie napięcie). Podróże do Turkmenii i notatki z podróży znajdowały realizację w utworach o
tematyce azjatyckiej, w których również odbijały się inżynierskie doświadczenia Płatonowa (nowela
Dżan, opowiadanie Takyr). Wpisy w notatnikach odnoszące się do faszyzmu także stały się kanwą
literacką (np. opowiadania Wiatr ze śmietnika), a notatki frontowe - materiałem do cyklu opowiadań
wojennych. Notatniki były też miejscem rozważań pisarza o literaturze, istocie sztuki i własnej
twórczości, wolności twórczej (zobrazowanych w sztuce Katarynka, opowiadaniu Antisexus) oraz
komentujących złą sytuacją literacką (opowiadanie MOPŁ). Wreszcie, są one świadectwem licznych
niezrealizowanych zamysłów literackich. Ukazują drogę od surowego materiału do ukończonego
utworu literackiego, a także całościowy proces twórczy: skąd Płatonow czerpał pomysły, jakim
ulegały one ewolucjom, jak długo trwał proces konceptualizacji przyszłych utworów, jaki finalnie
otrzymywały kształt. Są dowodem twórczej syntezy obserwacji i realizacji, w której mediatorem
były naoczne przeżycia autora i jego system wartości.
Spuścizna epistolarna Płatonowa omawiana w rozdziale drugim rozprawy to chyba
najbardziej osobiste jego świadectwo. Choć notatniki są wyrazem dialogu pisarza z samym sobą, to
jednak bardziej odzwierciedlały to, co się działo wokół niego, niż jego świat intymny. Perspektywę tę
oferują natomiast listy z bezpośrednim adresatem. Korespondencja Płatonowa wypełnia lukę
biograficzną między twórczością literacką a tłem tej twórczości i nierzadko jest rozwinięciem myśli
skrótowo wyrażonej w notatniku. Bazę źródłową rozdziału stanowiło naukowe opracowanie listów
pisarza dokonane we wspomnianym już Instytucie Literatury Światowej im. M. Gorkiego w Moskwie
wydane w pierwszej części Archiwum Andrieja Płatonowa w 2009 r.
Epistolografię pisarza można podzielić na kilka obszarów według ich tematów i adresatów, tj.
korespondencję z żoną, z przyjaciółmi, znajomymi oraz rodziną bliższą i dalszą, zawodowo-urzędową
Płatonowa-melioratora, z literatami i innymi postaciami ówczesnego życia literackiego oraz
instytucjonalną z przedstawicielami władz radzieckich w sprawie uwolnienia syna z łagru.
Poszczególne obszary tej korespondencji niekiedy występowały równocześnie, a kiedy indziej
samoistnie, tj. nie miały odpowiednika czasowego w innej sferze epistolarnej i były ściśle
uwarunkowane konkretną sytuacją życiową.
Część centralną i klamrę spinającą całość epistolariów Płatonowa stanowią listy do żony. Fazy
korespondencji urzędowej, literackiej i przyjacielskiej pisarza zawierały się, bowiem zarówno
4
tematycznie, jak i chronologicznie w szerszym kontekście listów do żony i nierzadko stanowiły
dopełnienie stanowiska oficjalnego od strony prywatnej. Np. w listach do Marii nieraz komentował
Płatonow jakieś zdarzenie dotyczące prac inżynieryjnych czy spraw literackich, zastrzegając, iż jest
to informacja tylko dla niej, ukazując swój prawdziwy pogląd na dane zagadnienie, często sprzeczne
z postawą wobec władz czy poszczególnych ludzi w bardziej formalnej korespondencji. Z tego też
powodu w rozdziale zachowany został chronologiczny układ korespondencji: listy do żony przeplata
korespondencja mniej lub bardziej urzędowa, dotycząca danego okresu życia pisarza. Analizie
podlegały zagadnienia takie, jak objętość spuścizny epistolarnej, jej charakterystyka według tematów
i adresatów oraz związek z twórczością literacką Płatonowa. Stopień więzi tych dwóch sfer okazał
się bardzo różny: niekiedy w utworach literackich pisarza spotkać można wręcz cytaty z listów,
innym razem łączy je myśl przewodnia, jakaś idea, wyjściowy epizod.
Tak, na przykład, korespondencja z żoną, łączące ich uczucia, zarówno wzniosłe, jak i pełne goryczy,
sfera rodzinna wpływała na krąg tematyczny utworów fikcjonalnych Płatonowa takich, jak wątki
(niespełnionej) miłości, apoteoza kobiet i macierzyństwa, wrażliwość na krzywdę dzieci, zwłaszcza
od chwili, gdy Płatonow sam został ojcem i został ciężko doświadczony losem syna. Listy do żony z
Tambowa oraz obserwacje z podróży służbowych po kołchozach czasu kolektywizacji były źródłem
literackich opisów marazmu prowincji, ale też tragedii wsi. Korespondencja z administracją
państwową na temat melioracji oraz naoczne doświadczenia własnego życia inżynierskiego
znajdowały realizację w literaturze pięknej w wątkach biurokracji, przemocy aparatu państwowego
wobec obywateli, niemocy sprawczej organów państwowych, przyczyn porażki podejmowanych
działań, korupcji administracji lokalnej i państwowej. Korespondencja z postaciami życia literackiego
i instytucjami literatury, obserwacja środowiska i panujących w nim nastrojów owocowała utworami
komentującymi (kiepski) stan literatury i trudny los samych literatów, poszerzając naszą wiedzę o
ówczesnym życiu literackim.
Publicystyka Płatonowa to obszar badawczy ujęty w rozdziale trzecim rozprawy. Jej analiza
oparta została na pierwszym naukowym opracowaniu w Rosji z 2006r. Zbiór ten zawiera artykuły z
lat 1918-26, których integralną częścią była praca recenzencka. Teksty te, w liczbie 15, są niewielkie
objętościowo, lecz mają dość szerokie spektrum tematyczne: od przeglądów czasopism, przez
recenzje przedstawień teatralnych i wieczorków poetyckich aż po recenzje książek. Uwaga rozdziału
koncentrowała się na takich zagadnieniach, jak ogólna charakterystyka dziennikarskiej działalności
Płatonowa, objętość jego spuścizny publicystycznej, czas i miejsce publikacji artykułów,
podejmowana w nich tematyka i prezentowane poglądy.
Przewrót bolszewicki 1917 roku wywarł decydujący wpływ na proces kształtowania się
5
światopoglądu Płatonowa, jednak był on dla niego nie tyle transformacją polityczną, co przede
wszystkim wstępem do całkowitego przeobrażenia świata. Skutkowało to totalnym podejściem do
idei wyrażanych w twórczości, holistycznym łączeniem wszystkiego ze wszystkim. Płatonowowski
syntetyzm kojarzył odległe myśli i słowa - przyrodę z techniką, fizykę z metafizyką, a konkretne
wydarzenia społeczno-polityczne epoki nabierały wymiaru metahistorycznego i kosmicznego. Z
czasem artykuły - zwłaszcza po tym, jak Płatonow obserwował skalę tragedii głodu na Powołżu w
1921r., mitręgę biurokratyczną oraz bezczynność partii bolszewickiej - zaczęły odchodzić od
dogmatyzmu, emocjonalizmu, rewolucyjnego romantyzmu i peanów pochwalnych na rzecz
wyważenia i zniuansowania, zaś kwestie ideowe i abstrakcyjne ustępowały rozwiązaniom
praktycznym; od marksizmu i kosmizmu ku kwestiom melioracji i nawodnienia, od kosmicznometafizycznej poetyki ku inżynierskiemu praktycyzmowi.
W publicystyce Płatonow prezentował zaangażowanie ideologiczne po stronie rewolucji i
socjalizmu, dochodzenia do głosu mas, zdobywania samoświadomości klasowej. Myślą przewodnią
jego artykułów było opiewanie rewolucji przepojone romantycznym uniesieniem. A że rewolucja
miała być totalna, ogarniająca wszystkie obszary życia, Płatonow naświetlał tę samą sprawę z
różnych perspektyw: raz odwoływał się do Boga, innym razem do zdobyczy nauki i techniki, a
jeszcze kiedy indziej - do kultury i sztuki. Publicystyka Płatonowa świadczy też, iż dobrze
orientował się w bieżących sprawach partyjnych RKP(b) i pismach ideologów bolszewizmu Lenina, Trockiego, Bucharina, itp. Jego artykuły często nawiązują do toczących się w łonie partii
dyskusji ideologicznych. Płatonow był ich komentatorem i tłumaczem, starał się prostszym, bardziej
dostępnym językiem przybliżyć czytelnikom-robotnikom hermetyczne, intelektualno-filozoficzne
rozważania teoretyków. Publikacje prasowe pisarza często dotyczą konkretnych wydarzeń
politycznych: zjazdu partii, wystąpień, książek lub artykułów przywódców partii, itp. Podejmował
takie poruszane przez nich kwestie, jak "przymus pracy", "czyn społeczny", "znormalizowany
robotnik", system Taylora i inne. Osobna uwaga w rozdziale poświęcona została tematyce Polski i
Polaków w związku z wojną polsko-bolszewicką lat 1919-1920.
Podobnie, jak w notatnikach i listach również w pracy dziennikarskiej Płatonowa ujawnione zostały
związki z jego twórczością literacką. Trudne realia Rosji bolszewickiej, jak głód, śmierć, sieroctwo i
samotność znajdowały wyraz np. w takich utworach, jak Wątpiący Makar czy Spor. Kronika
biedniacka. Dziennikarska obserwacja zjawiska, na przykład głodu i jego skutków, przekładała się
na literacki opis jego przyczyn i propozycje zaradcze - nawadnianie, melioracje, budowanie tam,
śluz, ujarzmianie przyrody, wykorzystanie do tego celu zdobyczy nauki, zgodne z duchem
modernizującego się kraju. Do rangi herosów urastały stworzone przez Płatonowa postaci
inżynierów twórczo zmagających się z żywiołami przyrody (np. inżynier Pruszewski z Wykopu,
6
inżynier Perry z Epifańskich śluz, wynalazcy-wizjonerzy pochłonięci tworzeniem maszyn, mających
ujarzmić przyrodę, poszukujący źródeł energii, które wyzwolą ludzkość z jej ograniczeń, jak np.
inżynier Główno z Juwenilnego morza.) Tematyka wszechświata, energii i maszyn podejmowana w
publicystyce odbiła się także w opowiadaniach fantastycznych, jak Markun, Potomkowie słońca czy
Trakt w eterze. Apoteoza pracy, pochwała codziennego ciężkiego trudu robotników - ślusarzy,
kowali, hutników - wyrażana w artykułach przeniknęła też do literatury pięknej w takich np.
opowiadaniach, jak Rodowód majstra, Człowiek - istota nieznana, Osada pocztyliońska.
Podejmowane w artykułach zagadnienia i ich twórcza realizacja pozwalają na wniosek, iż tok
zdarzeń w utworach literackich Płatonowa to w gruncie rzeczy artystycznie ujęta kronika bieżących
wydarzeń.
Ostatni, czwarty rozdział rozprawy prezentuje krytykę literacką Andrieja Płatonowa.
Scharakteryzowana została w nim działalność Płatonowa-krytyka z lat 1937-40, miejsca publikacji,
zakres jego spuścizny krytycznoliterackiej, recenzowane utwory i ich ocena. Podjęto też próbę
konfrontacji refleksji Płatonowa-krytyka z jego własną twórczością literacką. Recenzowane przez
niego dzieła nierzadko były tylko inspiracją do rozważań na różne tematy, np. o proletariacie
(Hordubal Karela Čapka), o pracy, przyrodzie i jej ujarzmianiu (utwory Konstantego Paustowskiego
i Michaiła Priszwina), o folklorze (Szkatułka z malachitu P. Bażowa), cywilizacji i kulturze
(zwłaszcza w recenzjach książek o wielkich inżynierach L. Gumilewskiego), miłości (Komu bije
dzwon Ernesta Hemingwaya, Szkarłatne żagle Aleksandra Grina), rodzinie i patriotyzmie (Lata
dziecięce Bagrowa-wnuka Siergieja Aksakowa). Swe artykuły krytyczne Płatonow postrzegał jako
okazję do cytowania ulubionych autorów, obcowania z pięknem ich słów i myśli (M. Lermontow, A.
Achmatowa, W. Majakowski). Poglądy i oceny Płatonowa były zbieżne z jego systemem
światopoglądowym oraz motywami i aksjologią jego własnych utworów literackich. Ponieważ
najważniejsze były dla niego ponadczasowe, ogólnoludzkie ideały rewolucji - prawdy, równości,
sprawiedliwości, braterstwa wszystkich ludzi, miłości do drugiego człowieka - oceniał recenzowane
przez siebie utwory pod kątem realizacji tych wartości. Literaturę, poezję i prozę uważał za narzędzia
doskonalenia się czytelnika, umożliwiające poprawę jego losu. Krytykę Płatonowa charakteryzuje
prymat ocen etycznych nad estetycznymi. Strona estetyczna nabierała znaczenia jedynie wówczas, gdy
była elementem dodatkowym, gdy "piękne" wartości były oprócz tego wyrażone pięknym stylem. Dla
Płatonowa ideałem twórcy, łączącego wymiar etyczny i estetyczny w doskonałej harmonii był
Aleksander Puszkin. W obrębie historii literatury rosyjskiej wyróżnił on trzy główne okresy: epokę
Puszkina, popuszkinowską (głównie klasykę XIX wieku: Bielinskiego, Lermontowa, Gogola,
Niekrasowa, Turgieniewa, Dostojewskiego, Tołstoja, Czechowa, Gonczarowa, Dobrolubowa,
Czernyszewskiego, Uspienskiego, Korolenko, Leskowa) oraz czasy Gorkiego i literatury radzieckiej.
7
Nieraz snuł swoje rozważania w kierunkach pozornie niepowiązanych tematycznie, tak jak
prowadziły go skojarzenia, ale pod jego piórem składały się one na logiczny i oczywisty ciąg. I tak, np.
zestawiał poetę Puszkina ze stachanowcami, a Eugeniusza Oniegina i Miedzianego jeźdźca z
powieściami Jak hartowała się stal Nikołaja Ostrowskiego i Statek "Derbent" Jurija Krymowa.
Odnotował także w swoich artykułach krytycznych zagrożenie faszyzmem, wspominając go w
pozornie bardzo odległych skojarzeniach lub chętnie recenzując utwory innych pisarzy przed nim
ostrzegających (np. Inwazja jaszczurów Karela Čapka). Sam Płatonow podjął ten temat w licznych
opowiadaniach czasu wojny oraz korespondencjach frontowych. Nie da się również uciec od paraleli
między losem Płatonowa a losami innych, pojawiających się w jego recenzjach wielkich twórców
literatury rosyjskiej. Trudny los poetów-proroków a także wszelkich nowatorów i wizjonerów, o
których pisał sam nieświadomie podzielił.
Przeprowadzone badanie umożliwiło odpowiedź na pytanie o rolę i miejsce gatunków
niefikcjonalnych w całokształcie spuścizny Płatonowa. Jeśli potraktować jego dorobek łącznie, z
nadrzędnym celem tworzenia literatury, to twórczość niefikcjonalna stanowi obrzeża, które do niej
wiodły, drogę do literatury, jej przedsionek. Sfery dokumentarne, odmiennie i w różnym stopniu
oddziaływały także na siebie wzajemnie, ale ostatecznie wszystkie znajdowały zwieńczenie w
dziełach literackich. Bez tej wiedzy nie da się do końca zrozumieć niektórych inspiracji i motywów
w prozie artystycznej Płatonowa.
Przebadanie gatunków, składających się na twórczość niefikcjonalną pisarza w ich relacji do
literatury pięknej pozwoliło także na wniosek o organicznym związku twórczości dokumentarnej i
literackiej pisarza. Świadczą o tym wspólne wątki w sferze fikcjonalnej i niefikcjonalnej. Są one
równoważnymi sposobami poszukiwania prawdy i dotarcia do niej, różnią się jedynie formami
artykulacji
świadomości
autorskiej.
Twórczość
dokumentarna
jest
łącznikiem
między
rzeczywistością, z której Płatonow czerpał inspirację, a jej artystycznym przetworzeniem - literaturą.
Wspólne wątki przewijające się w sferach niefikcjonalnych dowodzą również ich ścisłych
wewnętrznych więzi i wzajemnego oddziaływania: w przypadku Płatonowa nie da się oddzielić
człowieka od inżyniera i artysty. Nieodmiennie towarzyszył mu twórczy stan ducha, a jeden i ten
sam obszar życia mógł znajdować spełnienie w różnych formach dokumentarnych (notatniki,
publicystyka, listy, itp.) i literackich (utwory dramatyczne, poetyckie, prozatorskie, itp.)
Wielość związków między twórczością niefikcjonalną i literacką w ich relacji do biografii
pisarza pozwala także na wniosek, iż twórczość Płatonowa jest głęboko biograficzna, choć nie
autotematyczna. Bardziej niż o sobie samym pisał on o świecie wokół siebie - tym, z którym stykał
się w pracy inżynierskiej i artystycznej, w życiu rodzinnym i w wydarzeniach politycznych swojej
8
epoki. Różnorodność płaszczyzn, na jakich się wypowiadał, jest dowodem głębokiego
zaangażowania i wrażliwego przeżywania otaczającego świata. Tworzone utwory literackie były
wypadkową światopoglądu, doświadczenia życiowego i momentu historycznego, w jakim przyszło
pisarzowi żyć. „Duchowy proletariusz” - jak nazwał go Adam Pomorski - łączył filozoficzne
nastawienie z euforią „proletariackości”, poczuciem przełomowości czasów, w jakich żyje: dziejącej
się na jego oczach totalnej przebudowy dotychczasowego porządku świata i wznoszeniu z jego ruin
nowego, sprawiedliwego. Wkrótce przyszło mu osobiście zweryfikować te nadzieje - prześladowania
własnej twórczości, napaści krytyki, a przede wszystkim tragedia syna coraz bardziej pogłębiały jego
rozczarowanie do praktyki realizacji ideałów.
Analiza niefikcjonalnych sfer twórczości Płatonowa pozwala też przybliżyć się do
odpowiedzi o przynależność ideową pisarza: był zwolennikiem czy przeciwnikiem "systemu",
komunistą czy dysydentem? Przeprowadzone badanie pozwala stwierdzić, iż był dumnym i z głębi
przekonania komunistą, żarliwym proletariuszem i piewcą rewolucji. Jeśli wbrew temu utrwalił się
jego wizerunek skrajnie odmienny to dlatego, iż rzeczywistość nie przystawała do wzniosłych
ideałów. Potępiane przez niego w literaturze metody osiągnięcia "raju na ziemi" postrzegane były
jako odrzucenie podstaw ideowych porewolucyjnego porządku, choć dla Płatonowa osobiście
krytyka nie przekreślała wiary i całościowego dla nich poparcia, a wręcz przeciwnie, była
przejawem troski człowieka o to, by to, co kocha najbardziej było jak najdoskonalsze.
Andriej Płatonow szukał w swojej twórczości „człowieka”: serca, głębokich relacji,
ogólnoludzkich wartości. Niniejsze badanie postawiło więcej nowych pytań niż dało odpowiedzi, a
wciąż wiele "białych plam" w jego twórczości otwiera przed badaczami perspektywy wielu lat pracy.
9