Tożsamość narodowa

Tożsamość narodowa
Tożsamość narodowa to definiowanie i interpretowanie siebie w kategoriach szerszej
wspólnoty, która ma cechy narodu. Taka definicja tożsamości narodowej nie jest specjalnie
odkrywcza i, jak każde trywialne twierdzenie, nie wzbudza dyskusji.
Kontrowersje zaczynają się wówczas, gdy pragniemy uściślić pojęcie narodu. Okazuje się
wtedy, iż pojęcie to oznaczać może wspólnotę polityczną, kulturową bądź też wspólnotę
etniczną. Niektórzy autorzy zwracają przy tym uwagę, iż jest to "wspólnota wyobrażona",
niezależnie od tego, czy naród rozumiany jest powszechnie jako kategoria polityczna, kulturowa
czy etniczna. Owa wspólnota - innymi słowy - istnieje tak długo, jak długo jej członkowie
wyobrażają sobie, że do niej należą (i ta przynależność jest dla nich istotna), i zarazem jak
długo wyobrażenia tego typu odgrywają rolę znaku różnicującego ludzi na "swoich" (czyli tych,
których skłonni bylibyśmy włączać do owej wyobrażonej wspólnoty) i "obcych" (czyli tych,
których z tej wspólnoty wykluczamy).
"Wszystkie społeczeństwa - pisze Bauman - tworzą obcych, ale każdy rodzaj społeczeństwa
tworzy swoich własnych obcych i tworzy ich we własny, niepowtarzalny sposób". To prawda, ale
przecież żadne społeczeństwo, zwłaszcza zaś społeczeństwo zorganizowane według zasad
demokratycznych, odznaczające się pluralistycznym społeczeństwem obywatelskim, nie jest
pod tym względem homogeniczne. Mechanizm, o którym pisze Bauman, nie zatrzymuje się na
poziomie makrospołecznym, lecz funkcjonuje także na niższych szczeblach ładu społecznego,
a więc na poziomie pośredniczącym pomiędzy poziomem ogólnospołecznym a poziomem
mikrostruktur (czyli w obszarze funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego), jak również na
poziomie mikrostrukturalnym (czyli w obszarze funkcjonowania grup pierwotnych). W
konsekwencji definicje "swoich" i "obcych" w sensie narodowym też mogą być silnie
zróżnicowane w obrębie tego samego społeczeństwa, ponieważ współwystępować tam mogą (i
na ogół współwystępują) stosunkowo szeroko rozpowszechnione definicje narodu jako
wspólnoty politycznej, a obok nich - definicje kulturowe czy etniczne. Z tego powodu
zróżnicowane też są treści, które wypełniają zindywidualizowane poczucie tożsamości
narodowej.
I tu powracamy do kluczowego czynnika, który kształtuje tożsamość narodową, a mianowicie do
definicji narodu, czy szerzej - koncepcji wspólnoty narodowej. Wyróżniamy przynajmniej trzy
odmienne rozumienia narodu, po części zresztą zachodzące na siebie: (1) polityczne, (2)
kulturowe i (3) etniczne.
Polityczna koncepcja narodu odnosi się w istocie do pojęcia obywatelstwa. Naród tworzą równi
1/3
Tożsamość narodowa
obywatele zjednoczeni w ramach państwa, którego jurysdykcja odnosi się do pewnego, ściśle
określonego terytorium. Naród w sensie politycznym nie może istnieć bez państwa, byłby wtedy
bowiem albo diasporą, albo mniejszością narodowościową w ramach określonego państwa.
Naród polityczny jest więc zbiorowością ludzi zamieszkujących ściśle zdefiniowane terytorium
(ojczyzna), kontrolowane przez wyłonione z tej wspólnoty struktury władzy (przywództwo
narodowe), które to struktury reprezentują polityczną wspólnotę narodową wobec zewnętrznego
świata, fest to zbiorowość funkcjonująca w ramach zintegrowanej ekonomii i wspólnego
podziału pracy (gospodarka narodowa). Jej członkowie cieszą się równymi prawami
(przynajmniej formalnie), skodyfikowanymi w systemie prawnym i politycznym, łączy ich też
wspólna historia i dziedzictwo kultury duchowej i kultury materialnej, które służą jako znaki
identyfikacji jednostek ze wspólnotą narodową.
Naród definiowany w kategoriach kulturowych pokrywa się z narodem definiowanym politycznie
jedynie w wyjątkowych przypadkach. Dzieje się tak wtedy mianowicie, kiedy na pewnym ściśle
wytyczonym terytorium określonego państwa wspólnota jego obywateli jest homogeniczna
kulturowo, a ponadto nie występuje na świecie żadna istotna diaspora, w konstruowaniu
własnej tożsamości odwołująca się do tego samego kanonu kulturowego, który jest podstawą
formowania się tożsamości narodowej obywateli tego państwa. Jak widzimy, konfiguracja taka
jest w dzisiejszym globalizującym się świecie, po doświadczeniach dwóch wojen światowych i
wielkich migracjach ludów, niesłychanie mało prawdopodobna.
Naród rozumiany w sensie kulturowym nie potrzebuje państwa, by istnieć, tożsamość jego
członków bowiem formowana jest poprzez odwoływanie się do wspólnej historii i
zakorzenionych w niej mitów, a także do wspólnego języka oraz do czegoś, co można by
nazwać kanonem podstawowych wartości narodowych, przechowywanych z pokolenia na
pokolenie w zasobach kultury i tradycji. Nie wymaga natomiast żadnych odniesień do
wspólnych instytucji politycznych oraz przysługujących członkom tej szczególnej wspólnoty
praw i obowiązków w wymiarze życia publicznego. Kultura więc i zawarte w niej wartości oraz
pamięć historyczna są w tym przypadku znakiem odróżniającym "swoich" od "obcych", który
formuje tożsamość osobniczą.
Etniczna koncepcja narodu jest odległym echem więzi plemiennych, które w zamierzchłej
przeszłości były potężnym czynnikiem formowania tożsamości osobniczej. Znakiem odróżniania
"swoich" i "obcych" jest w tym przypadku biologiczny związek, czyli urodzenie i genealogia z
pewną (na ogół mityczną) wspólnotą przodków. W etnicznej koncepcji członkostwo we
wspólnocie narodowej jest przypisane do jednostki raz na zawsze i nie podlega jakimkolwiek
zmianom.
2/3
Tożsamość narodowa
Jak wiadomo, wieki historii, zwłaszcza po okresie wielkich odkryć geograficznych, były sceną
wielkich migracji ludów i mieszania się grup etnicznych. Byłoby dzisiaj niezwykle trudno ściśle
zdefiniować etniczną wspólnotę przodków, z których wywodzą się poszczególne narody świata
(jeśli w ogóle taka ścisła definicja byłaby możliwa), co jednak nie jest szczególną przeszkodą w
istnieniu tożsamości narodowych odwołujących się do koncepcji etnicznej. Nie przeszkadza
temu też fakt, iż wielu z tych, którzy skłonni są budować swoją tożsamość na podstawie
kryteriów etnicznych, nie pamięta na ogół, kim byli ich pradziadkowie (nie wspominając już o
wcześniejszych pokoleniach przodków), choć wydaje się im, że znają dobrze genealogię
"obcych", których chcieliby ze wspólnoty etnicznej wykluczyć. W tym przypadku bowiem
narodowa tożsamość etniczna powstaje w wyniku odwoływania się do zmitologizowanej
przeszłości, która pełni funkcję wyróżnika.
Tożsamość etniczna, podobnie jak kulturowa, nie potrzebuje państwa, aby funkcjonować i
trwać. Jednak, w odróżnieniu od wspólnoty definiowanej kulturowo, która może stosunkowo
dobrze funkcjonować w państwie demokratycznym będącym organizacją polityczną kilku takich
wspólnot (np. Belgia , Szwajcaria czy Zjednoczone Królestwo), wspólnota definiowana
etnicznie ma do państwa na ogół stosunek zerojedynkowy: albo państwo jest "nasze", albo
"obce". Jeśli państwo jest "nasze", to "obcy" są na ogół traktowani jako balast i kłopot. Jeśli
państwo nie jest "nasze", tzn. jeśli w strukturach władzy takiego państwa nie przeważają
członkowie określonej wspólnoty etnicznej, to traktowane jest ono jako "obce", a nawet wrogie.
Tożsamość narodowa, formowana przez kryteria ściśle etniczne (niezależnie od stopnia ich
mitologizacji), jest więc czynnikiem podcinającym społeczeństwo obywatelskie (które
skonstruowane jest i funkcjonuje w odmiennym od etnicznego porządku poznawczym). W
konsekwencji - rozsadzana jest także funkcjonalna logika demokratycznego państwa.
Źródło: E. Wnuk-Lipiński, Świat międzyepoki: globalizacja, demokracja, państwo narodowe,
Kraków 2004.
3/3