Czystsza Produkcja GIG Katowice

Główny Instytut Górnictwa
Zakład Oszczędności Energii
i Ochrony Powietrza
Krajowe Centrum WdroŜeń
Czystszej Produkcji
Zarządzanie środowiskowe zgodne z wymaganiami normy ISO 14001
Wprowadzenie
Coraz więcej przedsiębiorstw przemysłowych, a takŜe innych organizacji pragnie wykazać
społeczeństwu, władzom państwowym i swoim kontrahentom, Ŝe są one przyjazne
środowisku oraz, Ŝe ich działalność uwzględnia wymogi prawa ochrony środowiska. Wynika
to między innymi ze znacznego wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa w ostatnich
latach. Władze państwowe uwzględniają ten stan, zaostrzając regulacje prawne dotyczące
środowiska. Niemałą rolę w kształtowaniu świadomości ekologicznej odgrywają równieŜ
środki masowego przekazu oraz ruchy ekologiczne [1].
1. Strategia zapobiegania i minimalizacji powstawania odpadów - niesformalizowany
system zarządzania środowiskowego
Odpowiedzią przemysłu na rosnące wymagania w dziedzinie ochrony środowiska było
rozwinięcie prewencyjnej strategii, zwanej minimalizacją odpadów lub Czystszą Produkcją,
która nie tylko jest skuteczniejsza od działań „na końcu rury”, ale prowadzi równieŜ do
obniŜki kosztów produkcji przez zmniejszenie zuŜycia surowców i energii oraz poprawy
jakości wyrobów.
Czystsza Produkcja, jako prewencyjna strategia ochrony środowiska kładzie szczególny
nacisk na wyeliminowanie lub minimalizację u źródła powstawania odpadów stałych,
ścieków, zanieczyszczeń pyłowo - gazowych, oszczędność materiałów i surowców, paliw i
energii, wody oraz innych zasobów naturalnych.
System auditów środowiskowych prowadzonych przez przedsiębiorstwa zgodnie z zasadami
Czystszej Produkcji rozwinął się w USA i Europie Zachodniej w drugiej połowie lat
osiemdziesiątych, a na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej.
Audity prowadzi się w oparciu o procedurę opisaną w poradniku Agencji Ochrony
Środowiska USA z 1988 roku pt. „Ocena moŜliwości minimalizacji odpadów” (Waste
Minimization Opportunity Assessment Manual) [2].
System zarządzania środowiskowego, oparty o procedurę minimalizacji odpadów,
przedsiębiorstwo stosuje w sposób ciągły, korygując jego elementy, jeŜeli jest to potrzebne, w
zaleŜności od zmieniających się uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych [3].
Procedura
minimalizacji
odpadów
jest
faktycznie
rodzajem
systemu
zarządzania
środowiskowego, obejmującym takie elementy jak: uzyskanie poparcia kierownictwa,
sformułowanie polityki środowiskowej, stworzenie systemu organizacyjnego, analiza
obowiązujących przepisów prawnych oraz oddziaływania organizacji na środowisko, wybór
celów i zadań oraz ich realizacja.
2. Sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego
Przeglądy
środowiskowe,
audity
i
inne
niesformalizowane
systemy
zarządzania
środowiskowego nie zawsze zapewniają przedsiębiorstwu ciągłą zgodność z szybko
zmieniającymi się regulacjami prawnymi. Do uzyskania takiej pewności potrzebny jest
system zarządzania środowiskowego, który integruje całość zarządzania, który uwzględnia
wszystkie aspekty podejścia do środowiska, i który opracowany jest w oparciu o wymagania
określonej normy. Jeśli firma wdroŜyła taki system, moŜe poddać go procesowi certyfikacji,
dokonywanemu przez niezaleŜną organizację akredytowaną w tym zakresie, w celu
wykazania, Ŝe przyjęty system spełnia wymagania określone w normie.
2.1. Podstawowe normy i akty prawne określające wymagania w zakresie systemu
zarządzania środowiskowego
2.1.1 Norma BS 7750
Norma zarządzania środowiskowego BS 7750 została opracowana w 1991 roku przez British
Standards Institution. Jej pierwsza wersja została ustanowiona w czerwcu 1992 roku. W
kwietniu 1993 roku zakończono realizację programu pilotaŜowego, po czym norma została
zweryfikowana i nowelizowana w styczniu 1994 r. [4]. Norma BS 7750 została wycofana w
roku 1997 po ustanowieniu międzynarodowej normy ISO 14001, której dała podwaliny.
2
2.1.2. Rozporządzenie EMAS
Uwzględniając zapisy Agendy 21 [5] Unia Europejska, wprowadziła w czerwcu 1993 r.
system zarządzania i auditowania środowiskowego, tak zwany EMAS (Eco - Management
and Audit Scheme) [6]. Rozporządzenie ustanawiające system EMAS zaczęło obowiązywać
w krajach Unii Europejskiej w roku 1995. Był to dobrowolny system zarządzania dla
przedsiębiorstw przemysłowych pragnących aktywnie działać na rzecz poprawy swojego
oddziaływania na środowisko.
W roku 2001 dokonano przeglądu wyŜej wymienionego rozporządzenia Unii Europejskiej
oraz wprowadzono w nim zmiany, między innymi rozszerzające zakres jego stosowania [7].
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 roku spowodowało, Ŝe w
kraju zaczęło obowiązywać rozporządzenie unijne - Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. w sprawie dobrowolnego uczestnictwa
organizacji w systemie ekozarządzania i audytu (EMAS). Pełny tytuł rozporządzenia w
języku angielskim brzmi: Regulation No 761/2001 of the European Parliament and of the
Council of 19 March 2001 allowing voluntary participation by organisations in a Community
eco-management and audit scheme (EMAS).
Dnia 2 kwietnia 2009 r. Parlament Europejski i Rada przyjęły kolejną wersję rozporządzenia
w sprawie dobrowolnego uczestnictwa organizacji w systemie ekozarządzania i audytu – jest
to tzw. EMAS III. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z
dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie
ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr
761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE zostało opublikowane dnia
22 grudnia 2009 r. w Dzienniku Urzędowym UE, seria L 342, tom 52 [8].
2.1.3. Norma ISO 14001
W roku 1992, po sukcesie norm ISO serii 9000 odnoszących się do zarządzania jakością,
organizacja ISO utworzyła Komitet Techniczny TC 207, którego zadaniem było opracowanie
międzynarodowych norm dotyczących zarządzania środowiskowego. Pierwsze normy ISO
serii 14000 (ISO 14001, ISO 14004, ISO 14010, ISO 14011, ISO 14012) zostały ustanowione
jesienią 1996 roku. Polskie tłumaczenie normy ISO 14001 datowane jest na wrzesień 1998 r.
[9]. Norma EN ISO 14001:1996 była w zakresie wymagań systemowych zbliŜona do
wymagań normy BS 7750. Inne normy ISO serii 14000 dotyczą np. przeglądów
środowiskowych, oceny efektów działalności środowiskowej, zarządzania cyklem Ŝycia
wyrobu oraz etykietowania ekologicznego.
3
Znowelizowaną normę ISO 14001 wprowadzono 16 listopada 2004 r., a jej polski
odpowiednik (PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i
wytyczne stosowania) został ustanowiony przez Polski Komitet Normalizacyjny z datą
16 maja 2005 r. [10]. Aktualnie trwają badania mające na celu doskonalenie normy ISO
14001. Celem badań jest lepsze zrozumienie potrzeb stron zainteresowanych w zakresie norm
dotyczących systemów zarządzania środowiskowego oraz wykorzystanie tej wiedzy w
procesie nowelizacji normy ISO 14001.
3. System zarządzania środowiskowego według normy PN – EN ISO 14001:2005
3.1. Definicja systemu
System zarządzania środowiskowego definiowany jest jako część ogólnego systemu
zarządzania organizacji, wykorzystywana do opracowania i wdroŜenia jej polityki
środowiskowej i zarządzania jej aspektami środowiskowymi.
3.2. Elementy systemu zarządzania środowiskowego według normy PN-EN ISO
14001:2005
Główne elementy systemu zarządzania środowiskowego obejmują:
- politykę środowiskową,
- planowanie,
- wdraŜanie i funkcjonowanie,
- sprawdzanie,
- przegląd zarządzania.
3.3. Zapobieganie zanieczyszczeniom w ujęciu normy PN-EN ISO 14001:2005
Zapobieganie zanieczyszczeniom to: stosowanie procesów, praktyk, technik, materiałów,
wyrobów, usług lub energii w celu uniknięcia, ograniczenia lub nadzorowania powstawania,
emisji lub uwolnień wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń lub odpadów w celu zmniejszenia
negatywnych wpływów na środowisko.
Przedstawiona powyŜej definicja zapobiegania zanieczyszczeniom uwzględnia podstawowe
zasady Czystszej Produkcji.
4
Podsumowanie
Sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego (ISO 14001, EMAS) pomagają
przedsiębiorstwom w dostosowywaniu się do rosnących wymagań przepisów ochrony
środowiska. Dobrą podstawą do wdraŜania systemu zgodnego z wymaganiami normy
ISO 14001 jest funkcjonowanie w organizacji niesformalizowanego systemu zarządzania
środowiskowego, jaki stanowi Czystsza Produkcja. Utrwalenie w zarządzaniu firmą
postępowania opartego o zasady Czystszej Produkcji znakomicie pomaga w spełnieniu
wymagań zawartych w normie ISO 14001, a następnie spełnieniu dodatkowych
wymagań, charakterystycznych dla unijnego rozporządzenia EMAS.
Systemy zarządzania środowiskowego, spełniające wymagania normy ISO 14001 lub
rozporządzenia EMAS rozpowszechniają się szybko w przemyśle światowym, jednak
doprowadzenie do certyfikacji lub rejestracji systemu wymaga zaangaŜowania i wysiłku całej
załogi przedsiębiorstwa oraz nakładów finansowych.
W grudniu 2011 r. liczba wydanych na świecie certyfikatów zgodności z wymaganiami
normy ISO 14001 wynosiła około 267 500, natomiast w Europie około 106 700 [11]. Udział
polskich organizacji w liczbie wydanych na świecie certyfikatów ISO 14001 stanowi około
0,8%. Certyfikowane organizacje funkcjonują w 158 krajach. W stosunku do roku 2010 liczba
certyfikatów ISO 14001 wzrosła o około 6% (około 16 000 certyfikatów).
Krajami przodującymi w liczbie wydanych certyfikatów są: Chiny, Japonia, Włochy,
Hiszpania i Wielka Brytania.
MoŜna przypuszczać, Ŝe liczba certyfikowanych organizacji w Polsce i na świecie będzie
rosła w najbliŜszych latach w znaczący sposób.
Literatura
1. Nowosielski R.: Co to jest Czystsza Produkcja? Czystsza Produkcja w Polsce, 1996 Nr 1,
Warszawa, Simpress
2. EPA USA Ocena moŜliwości minimalizacji odpadów (Waste Minimization Opportunity
Assessment Manual, 1988
3. Praca zbiorowa: Czystsza Produkcja. Materiały szkoleniowe dla przedsiębiorstw. GIG
Katowice, 1997
4. BS 7750: British Standard, Specification for Environmental Management Systems, 1994
5. Agenda 21 – materiały konferencji ONZ „Środowisko i rozwój”- Rio de Janeiro, 1992
5
6. Council Regulation No 1836/93 allowing voluntary participation by companies in the
industrial sector in a Community Eco-Management and Audit Scheme, EEC. 7 June 1993,
Bruksela
7. Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r. w
sprawie dobrowolnego uczestnictwa organizacji w systemie ekozarządzania i audytu
(EMAS), Bruksela
8. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada
2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu
we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje
Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE
9. PN-EN ISO 14001:1998 Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne
stosowania
10. PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i wytyczne
stosowania
11. The ISO Survey of Certifications 2011
Opracowanie materiału: dr inŜ. Jacek Boba
Kontakt:
dr inŜ. Jacek Boba
Główny Instytut Górnictwa
Zakład Oszczędności Energii
i Ochrony Powietrza
40 – 166 Katowice, Plac Gwarków 1
tel. (32) 259 21 38, fax (32) 259 22 67
e-mail: [email protected]
Niniejszy materiał opracowano w ramach projektu „Czystsza Produkcja i zrównowaŜony rozwój”dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Materiał rozprowadzany jest bezpłatnie podczas seminariów promujących
Czystszą Produkcję i zarządzanie środowiskowe.
6