docKs. P. Roszak, Zanim
download 
Reklamacja Transkrypt
Ks. P. Roszak, Zanim
Czøowiek w Kulturze 21 Piotr Roszak Universidad de Navarra, Pampeluna Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu. KroÂtki poradnik teologiczny Niemal wszystko co bierzemy do reÎki poprzedzone jest instrukcjaÎ obsøugi, wykazem kroÂtkich zasad funkcjonowania, ktoÂre majaÎ uøatwicÂ, naprowadzic na najwazÇniejsze funkcje poszczegoÂlnych urzaÎdzen codziennego uzÇytku. Bez niej nie tylko nie odkryje sieÎ wszystkich mozÇliwosÂci drzemiaÎcych w danym urzaÎdzeniu, ale nawet istnieje powazÇne ryzyko, zÇe nierozwazÇne z niego korzystanie spowoduje jego uszkodzenie. Podobnie ma sieÎ sprawa z lekturaÎ tekstoÂw teologicznych. Trudno je czytac bez pewnego porzaÎdku odniesienÂ, bez uzmysøowienia sobie narzeÎdzi i techniki pracy teologa, ktoÂry w swym warsztacie intelektualnym wybiera konkretny sposoÂb przedstawienia prawdy, adekwatny do kontekstu kulturalno-filozoficznego swego czasu. Nie inaczej jest w przypadku sÂw. Tomasza z Akwinu, teologa, ktoÂrego mysÂl naznaczyøa nie tylko wspoÂøczesne sobie szkoøy teologiczne, ale wszystkie poÂzÂniejsze debaty: aby go zrozumiec trzeba, wziaÎwszy do reÎki jedno z jego dzieø, na chwileÎ sieÎ zatrzymac i przeniesÂc w jego czas. Ta ¹hermeneutyka podroÂzÇyº w czasy autora, w jego sÂwiat intelektualny musi byc z caøaÎ pewnosÂciaÎ dla czøowieka naszych czasoÂw intrygujaÎcym wyzwaniem. Dzis pojeÎcÂ, ktoÂrymi na co dzien posøugiwaø sieÎ mistrz teologii paryskiej Sorbony, uzÇywa waÎska grupa specjalistoÂw, a proÂby lektury abstrahujaÎcej od precyzyjnego okresÂlenia znaczenia søoÂw, mogaÎ skonÂczyc sieÎ na niebezpiecznej (bo dalekiej od intencji autora) teologicznej bocznicy. W ten sposoÂb czytanie Tomasza po Tomaszu staje sieÎ dla nas istotnym przedmiotem badanÂ1. 1 Ten wøasÂnie cel przysÂwieca ciekawym pozycjom teologicznym naszych czasoÂw, ktoÂre stawiajaÎ sobie za cel opisanie sposobu postrzegania Tomasza z Akwinu i jego 182 Piotr Roszak Dla wspoÂøczesnego czytelnika, ktoÂry zdecydowaø sieÎ sieÎgnaÎc po pisarza XIII-wiecznego najwieÎkszym wyzwaniem beÎdzie ± parafrazujaÎc søowa Karla Bartha ± zburzyc oÂw mur czasu, ktoÂry oddziela go od Akwinaty. Ponad siedem stuleci, ktoÂre rozdzielajaÎ czasy Tomaszowe od naszych, wymaga wysiøku skupienia sieÎ na sprawach, ktoÂre dzis mozÇe umykajaÎ uwadze, albo traktowane saÎ jako drugorzeÎdne i zbyt szybko przechodzi sieÎ nad nimi do porzaÎdku dziennego, ulegajaÎc pokusie kryterioÂw pozytywistycznego paradygmatu nauki. Tymczasem mysÂl sÂw. Tomasza ukryta jest w tych zgoøa niepozornych detalach jego pisarskiego stylu. Tu kazÇdy cytat biblijny cos oznacza, podobnie kolejnosÂc i ciaÎg mysÂlowy dyskursu wyznaczajaÎ nowe perspektywy, a kazÇda czaÎstka wpisuje sieÎ w pomysø caøosÂci. Tomasz uwielbia nie-dopowiedziecÂ, zostawiajaÎc czytelnikowi kontynuowanie rozpoczeÎtej i naszkicowanej drogi ku prawdzie. Architektoniczny charakter teologii Mistrza z Akwinu, zauwazÇony przez O. Pescha, domaga sieÎ dbaøosÂci o szczegoÂø niczym sÂredniowieczna katedra, ktoÂrej dostojnosÂc wyznacza zaroÂwno jej plan jak i monumentalnosÂc bryøy. SkroÂtowosÂc mysÂli sÂredniowiecza, ktoÂrej nie da sieÎ zredukowac jedynie do zasad kaligrafii, jest jej pomysøem na teologieÎ, antidotum na ¹teologieÎ rozgadanaκ, sÂwiadomosÂciaÎ, zÇe teolog nie jest biernym receptorem mysÂli, ale jej twoÂrczym odkrywcaÎ. OdkrywajaÎc meandry Tomaszej teologii trzeba byc sÂwiadomym niektoÂrych zasadniczych kwestii, ktoÂre pozwalajaÎ prawidøowo odczytac jego zamysø teologiczny; wziaÎc pod uwageÎ rady tych, ktoÂrzy wczytali sieÎ dogøeÎbnie w nauczanie Akwinaty. PonizÇej przedstawione rady teologoÂw naszych czasoÂw zdajaÎ sieÎ byc doskonaøym przewodnikiem do mysÂli sÂw. Tomasza z Akwinu. mysÂli przez kazÇde z epok, ktoÂre po nim nastaÎpiøy. Te roÂzÇniaÎce sieÎ w interpretacji doktryny Akwinaty wypracowane w ramach poszczegoÂlnych szkoÂø doskonale ukazuje chocÂby Cesario: A short history of thomism. Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu 183 1. Kwestia porzaÎdku: rada R. Garrigou Lagrange2 Istnieje duzÇe ryzyko przy czytaniu Tomasza z Akwinu, by potraktowac przytaczane przez niego cytaty biblijne jako pieÎkne ozdobniki. Pojawia sieÎ ich wiele i w roÂzÇnych kontekstach. Raz jako potwierdzenie gøoÂwnego wywodu, innym razem jako kontynuacja i zwienÂczenie rozumowania. W stylu uprawiania teologii, Tomasz nadaje cytatom biblijnym jeszcze gøeÎbsze znaczenie. One nie pojawiajaÎ sieÎ przez przypadek, a choc prawie nigdy nie saÎ cytowane w caøosÂci, odwoøujaÎ sieÎ do bogatego kreÎgu odniesien biblijnych. Nie wolno poprzestac na lekturze kilku søoÂw, ktoÂre Tomasz przytacza (sÂwiadomy, zÇe søuchacz zna na pamieÎc tekst Pisma SÂwieÎtego i doskonale sieÎ orientuje o jaki fragment chodzi!), ale trzeba wniknaÎc w ustanowionaÎ przez AkwinateÎ relacjeÎ pomieÎdzy cytacjaÎ a jego wywodem, ktoÂry w wieÎkszosÂci przy2 R. Garrigou ± Lagrange ± ur. (ur. 21 lutego 1877 w Auch, zm. 15 lutego 1964) w Rzymie, francuski filozof i teolog katolicki uwazÇany za jednego z najwybitniejszych neotomistoÂw XX wieku. Od 1909 do 1960 wykøadaø na Papieskim Uniwersytecie SÂwieÎtego Tomasza z Akwinu w Rzymie. Przeciwnik modernizmu. Autor ponad 500 ksiaÎzÇek i artykuøoÂw. Jego sÂwieckie imieÎ brzmiaøo Marie-Aubin-Gontran; studiowaø poczaÎtkowo medycyneÎ w Bordeaux, ale w wyniku wewneÎtrznego nawroÂcenia w 1897 wstaÎpiø do zakonu dominikanoÂw. Od 1904 studiowaøa filozofieÎ na paryskiej Sorbonie, gdzie søuchaø wykøadoÂw Bergsona. Rok poÂzÂniej wykøadaø historieÎ filozofii w nowo zaøozÇonej szkole dominikanÂskiej w Le Saulchoir, a od 1909 objaÎø profesureÎ w rzymskim Angelicum. Byø konsultorem SÂwieÎtego Oficjum. WykøadajaÎc metafizykeÎ, trzymaø sieÎ klasycznej wykøadni szkoøy dominikanÂskiej (Kajetan, Banez) oraz tzw. XXIV tez tomistycznych, co przyczyniøo sieÎ do opinii, izÇ byø przywoÂdcaÎ ¹tomizmu sÂcisøej obserwancjiº. Byø promotorem pracy doktorskiej ks. Karola Wojtyøy pt. ¹Zagadnienia wiary w dzieøach sÂw. Jana od KrzyzÇaº. W swej pierwszej powazÇniejszej pracy (Le sens commun, la philosophie de l'etre et les formules dogmatiques, 1909) wykazaø, zÇe bergsonizm zmierza wøasÂciwie ku panteizmowi immanentystycznemu, negujaÎcemu transcendencjeÎ, absolutnosÂc i niezmiennosÂc Boga. PodkresÂlaø zgodnosÂc wiary z rozumem. Systematyczny wykøad swoich poglaÎdoÂw filozoficznych przedstawiø w ¹La synthese thomisteº (1946). W latach 1938-1951 pisaø bøyskotliwy komentarz do ¹Sumy teologicznejº sÂw. Tomasza z Akwinu. Jego najwazÇniejsze dzieøo filozoficzne to ¹Dieu, son existence et sa natureª. W wielkim stopniu przyczyniø sieÎ do odnowy i rozwoju teologii zÇycia duchowego rozumianej jako zastosowanie dogmatoÂw w zÇyciu chrzesÂcijanÂskim. 184 Piotr Roszak padkoÂw odsøania zaskakujaÎcaÎ interpretacjeÎ nawet najbardziej znanych tekstoÂw biblijnych. ¹Wielu niedosÂwiadczonych ± zauwazÇaø juzÇ niezwykøy GarrigouLagrange ± dziwi sieÎ widzaÎc jak wielu odkrywa u sÂw. Tomasza fundamenty teologii mistycznej... Owo zdziwienie takim sposobem widzenia Akwinaty ma swoje zÂroÂdøo w caøkowicie materialnym sposobie czytania jego dzieøa. Cechujemy sieÎ wielkaÎ tendencjaÎ do materializowania wszystkiego: doktryny, pobozÇnosÂci, zasad posteÎpowania, dziaøania... istnieje tendencja do materializowania najwzniosÂlejszych doktryn, to znaczy, skøaniac sieÎ do elementoÂw materialnych, ktoÂre bardziej dopasowujaÎ sieÎ do naszych gustoÂw i tracaÎc w ten sposoÂb z pola widzenia ducha, ktoÂry jest skøadnikiem formalnym duszy, caøego ciaøa doktrynalnego... kiedy podaÎzÇa sieÎ taÎ drogaÎ, woÂwczas oÂw pretekst do oparcia sieÎ na tym, co dotykalne, mechanicznie precyzyjne, bezdyskusyjnie pewne nawet dla niedowiarkoÂw, pozwala dojsÂc do momentu, w ktoÂrym mozÇna wyjasÂnic to, co wzniosøe przez to, co nizÇsze; duszeÎ przez ciaøo, zÇycie øaski przez natureÎ, doktryny teologiczne przez doktryny filozoficzne, ktoÂre sieÎ zasymilowaøy... [...] Nawet ze szczeraÎ cheÎciaÎ, aby nauczyc sieÎ czegosÂ, mozÇna czytac sÂwieÎtego Tomasza z tego punktu widzenia i jak w jego doktrynie teologicznej, elementy materialne czy filozoficzne, ktoÂre proÂbuje podporzaÎdkowac idei Boga, autora øaski, saÎ przesadnie liczne, jesÂli skupi sieÎ uwageÎ zbyt mocno na tych elementach nizÇszych, dosteÎpnych dla rozumu, zamiast wzniesÂc sieÎ na szczyt syntezy, beÎdzie sieÎ postrzegaøo realnaÎ opozycjeÎ mieÎdzy jego doktrynaÎ i wielkich mistykoÂw. [...] Tak powstaø sposoÂb maøo naturalny i antymistyczny czytania i komentowania doktryny sÂw. Tomasza ... staÎd jest rzeczaÎ øatwaÎ sfaøszowac precyzyjne narzeÎdzie i jest bardzo trudno naprawicÂ, dlatego nie ma nic øatwiejszego nizÇ sfaøszowanie doktryny SÂwieÎtego. Wystarczyøoby uwypuklic to, co jest u Niego drugorzeÎdne i materialne i przedstawic w sposoÂb zwykøy i bez nalezÇnego podkresÂlenia to, co jest formalne i pierwszorzeÎdne; dlatego tezÇ traci sieÎ z oczu sÂwietliste szczyty, ktoÂre powinny osÂwietlac wszystko inneº3. 3 R. Garrigou-Lagrange, Perfection chretienne et contemplation, (Libro I, cap. 2). Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu 185 Garrigou Langrange zwraca uwageÎ na kwestieÎ fundamentalnaÎ przy lekturze Tomasza: czujnosÂci teologicznej, ktoÂra nie pozwala zachøysnaÎc sieÎ szczegoÂøem, nie traci z pola widzenia mysÂli przewodniej caøego tekstu. WøasÂnie dlatego nie meÎczaÎ Tomasza licznie podziaøy (divisius textus), ktoÂre majaÎ pomoÂc czytelnikowi odnalezÂc w kazÇdym fragmencie komentowanego tekstu jej relacje z unifikujaÎcym centrum. Tomasz nie chce, aby czytelnik jego komentarzy biblijnych najzwyklej posteÎpowaø za nim krok za krokiem, linia za liniaÎ. Czytelnik ma uczynic posteÎp w swej zdolnosÂci rozumienia i oceny wazÇnosÂci tego, co sieÎ ukrywa za kazÇdaÎ liniaÎ. Ma byc to posteÎp nie tyle ilosÂciowy, co jakosÂciowy. Dlatego nie mozÇe sieÎ zadowolic jedynie akumulowaniem szczegoÂøowych wykøadni, ale musi zintegrowac detal z detalem, podziaø z podziaøem. W ten sposoÂb tekst Tomasza przypomina fasadeÎ gotyckiej katedry, ukrywajaÎcej w sobie niezmierzone perspektywy i poøaÎczenia: nie chodzi o dokøadanie kolejnych blokoÂw tekstu, ale ukazywanie ich wewneÎtrznych powiaÎzanÂ4. Komentarze sÂw. Tomasza do Pisma SÂwieÎtego, o ktoÂrych wartosÂci tak otwarcie wypowiadaø sieÎ Pius XII, ukazujaÎ podstawowy nerw aktywnosÂci teologa: jednosÂc mieÎdzy Pismem SÂwieÎtym i teologiaÎ, Sacra Pagina i Sacra Doctrina. JesÂli sieÎ wczyta w systematyczne dzieøa Akwinaty, dostrzezÇe sieÎ natychmiast, zÇe teologia nie mozÇe zostac odizolowana od sÂrodowiska skrypturystycznego. JesÂli czytelnik nie dostrzezÇe tego powiaÎzania w ¹Sumieº, nieporozumienia w odczytywaniu mysÂli SÂwieÎtego saÎ nieuniknione. Dlatego stwierdzeniem kluczowym dla prawidøowego sÂledzenia mysÂli Akwinaty muszaÎ byc søowa z ¹Sumy teologiiº: ¹De Deo dicere non debemus quod in Sacra Scriptura non invenitur, vel per verba vel per sensumº5. 4 SzczegoÂlnym komentarzem Tomasza, ktoÂry obrazuje koniecznosÂc wczesÂniejszego przyswojenia stylu Akwinaty, jest ¹Expositioº ksieÎgi Hioba. Historia Hioba søuzÇy Akwinacie do refleksji dotyczaÎcej pracy teologa i koniecznosÂci przejsÂcia od søowa wypowiadanego do gøeÎbokiego przekonania, ktoÂre wyrasta z dosÂwiadczenia stosowalnosÂci przepowiadanego Søowa (weryfikacja wiary w opatrznosÂcÂ). 5 S.Th.,I, q.36, a.2, ad 1. 186 Piotr Roszak 2. Kwestia ¹mowyº (sÂrodowisko ¹New Blackfriarsº) Trzeba pamieÎtacÂ, zÇe choc dzis czytamy Tomasza, to jednak przewazÇajaÎca wieÎkszosÂc jego pracy zwiaÎzana byøa z moÂwieniem, prezentowaniem argumentoÂw w ogniu dyskusji, przekonywaniem dyskutanta, a dopiero potem zostaøa spisana6. Ostatnie czasy przynoszaÎ szereg nowych studioÂw, ktoÂre pragnaÎ zwroÂcic uwageÎ na ¹bezposÂredniosÂcº teologicznego kontaktu Tomasza ze søuchaczami, nie tylko zwiaÎzanego z naturaÎ akademickiego wykøadu czy uniwersyteckiego kazania (¹Sermonesº Tomasza dajaÎ odczuc klimat kazÇdego z wygøoszonych kazanÂ, ich odbiorceÎ oraz problemy, z ktoÂrymi sieÎ boryka), ale zwiaÎzanego z odkryciem wazÇnosÂci przekazu oralnego. Akwinata nie tylko potwierdza przekonanie starozÇytnych greckich filozofoÂw, ktoÂrzy jak Sokrates uwazÇali pismo za wtoÂrne wobec wywodu mysÂlnego, ale odkrywamy w jego pismach skromnaÎ, choc istotnaÎ pochwaøeÎ ¹bezposÂredniego filozofowaniaº7. Tomasz w naszych czasach zostaø na nowo odkryty przez chrzesÂcijanÂskich analitycznych filozofoÂw religii; w laickich sektorach tej gaøeÎzi filozofii traktowany jest w najlepszym przypadku jako wielki ¹syntetyzatorº mysÂli Arystotelesa, w najgorszym jako ¹wandalº, ktoÂry wykorzystaø olbrzymie dziedzictwo Perypatetyka dla swoich dogmatycznych celoÂw8. Ta ostatnia opinia przylgneÎøa do Tomasza na tyle, zÇe B. Russell w swojej ¹Historii filozofii Zachoduº oskarzÇa go o ¹filozoficznaÎ nieszczerosÂcº: Tomasz zanim pozwoli sieÎ prowadzic argumentom juzÇ zna prawdeÎ! Søowa Russella w pewien sposoÂb oddajaÎ atmosfereÎ nieufnosÂci wobec Akwinaty obecnaÎ w niektoÂrych sektorach filozofii, oskarzÇanego o brak ¹prawdziwie filozoficznego duchaº. 6 Jest to istotne roÂwniezÇ w drugaÎ stroneÎ: niektoÂre z dzieø, takie jak Suma teologii nigdy nie zostaøy wypowiedziane przez Tomasza w takiej formie w jakiej zostaøy spisane. 7 K. White, Aquinas on Oral Teaching, ¹The Thomistº 4(2007), ss. 505-528. 8 M. Nelson, What the Problem with Aquinas isn't, ¹Modern Theologyº (2006), ss. 605-616. Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu 187 WalkeÎ z tak postawionaÎ, niesøusznaÎ diagnozaÎ mysÂli sÂw. Tomasza wypowiedziaøo sÂrodowisko skupione wokoÂø dominikanÂskiego czasopisma teologicznego ¹New Blackfriarsº oraz amerykanÂskiego uniwersytetu katolickiego w Nowym Jorku. BeÎdaÎc odwazÇnym zaczynem odnowy, nie leÎkajaÎcym sieÎ pytanÂ, postrzega sieÎ w Mistrzu z Akwinu prawdziwego nauczyciela maÎdrosÂci, na ktoÂrego wskazaøa juzÇ encyklika Jana Pawøa II Fides et ratio9. Tomasz nie jest ¹filozofem pracujaÎcym nad danymi filozoficznymi o Bogu, jest wierzaÎcymº. Wiara ma funkcjeÎ ¹wikariuszowskaκ w stosunku do wiedzy Boga, kontynuujaÎc na ziemi wiedzeÎ Boga i teologieÎ10. Teologia jest ¹quaedam impressio divinae scientiaeº (I, 3, ad 2). 3. Kwestia `wyraźalnosÂci' (Th. Marschler) Te same problemy, ktoÂre dzis stawia sobie teologia za czasoÂw Tomasza byøy stawiane w inny sposoÂb (np. teologia transcendentalna i kwestia wcielenia wedle ¹czystego rozumuº). Misterium, jak zauwazÇa Tomasz, nie oznacza ¹exluendam rei veritatemº, zawieszenia obowiaÎzywalnosÂci prawdy, a przy tym nie dziaøa automatyczne, ale pragnie zadziwic i obudzic zÇycie oraz uczestnictwo. Jak czytac Tomasza, aby jak za swoich czasoÂw, tak i dzisÂ, nasÂwietliø problemy ery post-postnowoczesnej? Odpowiedz mozÇe przyniesÂc ciekawe studium prof. Thomasa Marschlera z Uniwersytetu w Bochum ± posÂwieÎcone tajemnicy natury unii hipostatycznej ± ktoÂry pragnie uzyskac odpowiedz u Tomasza na kwestie chrystologiczne, ktoÂrych w jego czasach nie stawiano11. Marschler stawiajaÎc AkwinateÎ wobec problematyki chrystologii 9 D. Schwartz, Aquinas on Friendship, Oxford University Press, New York 2007. A. Tijero, Capitulo inesperado de la teologõÂa de TomaÁs de Aquino: saber con compromiso, ¹Ciencia Tomistaº, 1(1990), pp. 11-24: 11 Th. Marschler, Natura assumpibilis. Die Eignung der menschlichen Natur fur die hypostatische Union nach Thomas von Aquin, en: Congresso Tomista Internacionale, Lumanesimo cristiano nel III millennio: prospettiva di Tommaso dAquino, Roma 2003, s. 1. 10 188 Piotr Roszak transcendentalnej Karla Rahnera, odnajduje u Mistrza z Akwinu zreÎby odpowiedzi na wskazany temat. Jest to mozÇliwe do odczytania, jesÂli wspoÂøczesny czytelnik Tomasza odwazÇy sieÎ stac dla Akwinaty swoistym ¹tøumaczemº, ktoÂry przeøozÇy jeÎzyk nowoczesnej teologii w tryby mysÂlenia Tomaszowego12. Tomasz nie jest eklektykiem, a jednoczesÂnie pokazuje jak harmonijnie wsøuchiwac sieÎ w gøos prawdy, ktoÂry rozbrzmiewa w sÂwiecie13. Dopuszcza do gøosu swoich najwieÎkszych intelektualnych rywali, beÎdaÎc przekonanym, zÇe prawda wiary jako ukonstytuowana w Bogu, nie mozÇe zostac obalona. A jednoczesÂnie stoi na strazÇy pokory mysÂlenia, ktoÂre sÂwiadome wøasnych ograniczen z nadziejaÎ i radosÂciaÎ szuka pomocy we wszystkich gaøeÎziach wiedzy. Tak o tej nowej atrakcyjnosÂci Tomasza wyrazÇa sieÎ Piotr Lichacz OP: ¹ZauwazÇalne jest w ostatnich latach dynamiczne filozofoÂw roÂzÇnych proweniencji zainteresowanie Tomaszem jako rzetelnym i atrakcyjnym dzisiaj mysÂlicielem (...). Postmodernistyczne rozczarowanie jaøowosÂciaÎ projektu filozofii nowozÇytnej, zrodzonej po czeÎsÂci z gøeÎbi medytacji Kartezjusza, po czeÎsÂci z samodzielnosÂci i sÂmiaøosÂci Hume'a, po czeÎsÂci z zadziwiajaÎcej dyscypliny mysÂlowej Kanta, pobudziøo niektoÂrych filozofoÂw do poszukiwania inspiracji w kims wielkim, a odpornym na kartezjanÂsko-osÂwieceniowego bakcyla pozÇerajaÎcej samaÎ siebie wewneÎtrznosÂci lub nieznosÂnie niezaangazÇowanej powierzchownosÂci. Tomasz jawi sieÎ jako jedna z trudnych, aczkolwiek obiecujaÎcych mozÇliwosÂciº14. 4. Kwestia integralnosÂci rozumienia mysÂli Tomasza (A. Bandera) Historia interpretacji mysÂli sÂw. Tomasza, a wieÎc swego rodzaju ¹Tomasz po Tomaszuº, mogøaby odpowiedziec na szereg pytan zwiaÎ12 Por. G. Verbeke, Aquinas and problems of his times, Leuven University Press, Leuven 1976. 13 Ciekawe wnioski w tym sensie proponuje J. Wippel, Platonizm and Aristotelianism in Aquinas, ¹Doctor Communisº 1-2(2006), s. 45-62. 14 P. Lichacz, Metafizyka w teologii sÂw. Tomasza z Akwinu, w: R. J. WozÂniak (red.), Metafizyka i teologia. Debata u podstaw, WAM, KrakoÂw 2008, s. 185. Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu 189 zanych z tak odmiennymi nieraz opiniami o Tomaszu i zarzutami, ktoÂrego pod jego adresem sieÎ kieruje. JednaÎ z zasadniczych kwestii podejmowanych przy XX-wiecznej krytyce mysÂli Akwinaty byø zarzut o braku w jego teologii zmysøu historycznego, wyizolowanie prawdy od dynamicznego dochodzenia do zrozumienia, przez co czytelnik miaø wrazÇenie, zÇe prawdy przedstawiane przez Tomasza saÎ juzÇ od poczaÎtku ¹produktem gotowymº i nie wymagajaÎcym juzÇ trudu interpretacji. SaÎ gotowymi receptami teologicznymi na wszystkie problemy, przed ktoÂrymi w konkretnych okolicznosÂciach dziejowych stanie ¹sacra doctrinaº. Nie trudno sobie wyobrazicÂ, zÇe ta krzywdzaÎca AkwinateÎ opinia, utrwaliøa sieÎ w umysøowosÂci nowoczesnej, choc ktoÂra nie potrafi juzÇ wniknaÎc do sÂwiata sÂw. Tomasza, aby odkryc caøe bogactwo jej odniesienÂ15. W XX wieku takaÎ proÂbaÎ byøa publikacja M. Secklera16, ktoÂra otworzyøa szereg studioÂw posÂwieÎconych obecnosÂci historii w mysÂli Akwinaty17. W szczegoÂlny sposoÂb pragnaÎø przypomniec oÂw zmysø historyczny w teologii sÂw. Tomasza, a co za tym idzie jego gøeÎbokie oparcie sieÎ na historii zbawienia, jako fundamentalnej inspiracji dla swego projektu teologii, dominikanin hiszpanÂski ± Armando Bandera. ¹Nie rozumiem opinii o braku zmysøu historycznego, o szczaÎtkowym zwracaniu uwagi na to, co nalezÇy do ekonomii zbawienia, o chrystomonizmie, o zbytniej systematyzacji, o spekulatywnosÂci... 15 s. 327. 16 Por. M. Sacchi, El drama de la conciecia historia, ¹Doctor Communisº 3(1979), M. Secler, Das Heil in der Geschichte: geschichts-theologisches Denken bei Thomas von Aquin, KoÈsel-Verlag, MuÈnchen 1964 17 WsÂroÂd poÂzÂniejszych publikacji, ktoÂre nawiaÎzujaÎ do tematu warto przywoøacÂ: U. HORST, Uber die Frage einer Heilsokonomischen Theologie bei Thomas von Aquin, en: Thomas von Aquin. Band 1: Chronologie und Werkanalse, red. K. Bernath, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1978, ss. 373-395; Guerra Pratas M.H., Cristo, centro del cosmos y de la historia seguÂn Santo TomaÁs de Aquino, w: S.Tommaso Teologo. Ricerche in occasionedei due centenari accademici, red.A. Piolanti, Pontificia Accademia Romana di S.Tommaso, Libreria Editrice Vaticana 1995, p.251-262; GUERRA PRATAS M.H, El valor revelador de la historia seguÂn santo TomaÁs de Aquino, Athenaeum Romanum Sanctae Cricis Facultas Theologiae, Romae 1990. 190 Piotr Roszak SÂwieÎty Tomasz posiada wizjeÎ integralnaÎ, syntetycznaÎ sÂwiata; on organizuje porzaÎdek uniwersalny nie tylko pod wzgleÎdem zasad systematycznych ± ktoÂrych uzÇywania pozostaje jednak wielkim modelem i mistrzem ± lecz roÂwniezÇ przyjmujaÎc porzaÎdek i ¹ruchº historii (...). Wydaje mi sieÎ, zÇe sÂwieÎty Tomasz jest bardzo uwazÇny na caøosÂc historii zbawienia, spraweÎ, ktoÂraÎ nie zawsze widzaÎ ci, ktoÂrzy krytykujaÎ go za brak zmysøu historycznego. A mysÂleÎ, zÇe chocÂby rozwoÂj jego doktryny eklezjologicznej nie miaø odpowiednich ram azÇ do czasoÂw soboru WatykanÂskiego II. Nie przychodzi mi identyfikowac Tomasza z Vaticanum II. Ale twierdzeÎ, zÇe mieÎdzy nimi istnieje gøeÎboka zgodnosÂcº18. To wøasÂnie przekonanie stoi u podstaw ¹odzyskaniaº prawdziwego Tomasza ± teologa, ktoÂre to zadanie stawiajaÎ przed sobaÎ nowe pokolenia tomistoÂw (by wspomniec zwøaszcza osÂrodek dominikanÂski skupiony wokoÂø ¹Revue Thomistiqueº19 czy poÂønocnoamerykanÂskie projekty profesoroÂw University of America20). Chodzi o pokazanie Tomasza, ktoÂremu nie dano szansy wybrzmiec w nowej epoce i nie tyle siøaÎ jego formuø, co genialnosÂci rozwiaÎzan w przestrzeni ¹metaº. ¹SÂwieÎty Tomasz jest postrzegany jako syntetyzator doktryn. Ale nigdy albo naprawdeÎ bardzo rzadko przedstawia sieÎ go jako wspaniaøosÂci, ktoÂrych BoÂg dokonaø w historii zbawienia. Powtarza sieÎ za to, zÇe nie posiada prawie zmysøu historii, uciska to, co chrzesÂcijanÂskie w odlewach arystotelesowskich, zÇe wpada w innaÎ serieÎ bøeÎdoÂw, przez ktoÂre wprowadza chrzesÂcijanÂstwo w mentalnosÂc hellenizujaÎcaÎ. UwazÇam, zÇe w tym wszystkim odnajdujemy poteÎzÇnaÎ dawkeÎ ignorancjiº21. CzytajaÎc komentarze biblijne sÂw. Tomasza øatwo wpasÂc w bøaÎd opisany przez Armando Bandera i skupic sieÎ na elementach drugo18 A. Bandera, En la escuela de santo TomaÁs de Aquino:eclesiologõÂa histoÂricosalvõÂfica, Esin, Barcelona 1996, s. 226. Na uwageÎ zasøuguje roÂwniezÇ inna publikacja Bandery w pracy zbiorowej: A. Lobato (red.), El pensamiento de santo TomaÁs para el hombre de hoy, EDICEP, Valencia 1995-2003. Nasz autor wnioÂsø swoÂj wkøad w III czeÎsÂc tej ksiaÎzÇki posÂwieÎconaÎ antropologii, chrystologii oraz eklezjologii Akwinaty. 19 Warto wymienic w tym gronie przede wszystkim Giles Emeryego Emanuel Durand oraz Serge-Thomas Bonino. 20  Srodowisko te tworzaÎ m.in. Matthew Levering, R. Cessario. 21 A. Bandera, EclesiologõÂa histoÂrico-salvõÂfica. En la escuela de TomaÁs de Aquino, Ed. Esin, Barcelona 1996, p. 181. Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu 191 planowych, ktoÂre zacÂmiaÎ tok egzegezy. Nie wolno izolowac Tomaszowej wykøadni prawd, tak czeÎsto nawet odsyøajaÎcej do utartych schematoÂw filozoficznych swojego czasu czy aluzji do jego ulubionych terminoÂw, od skrypturystycznego odniesienia. Jest wielkim paradoksem Akwinaty, jego nienasycona ciekawosÂc wobec Misterium Boga i gøeÎboka mistyczna kontemplacja wobec NieskonÂczonosÂci, do ktoÂrej przyblizÇa sieÎ od roÂzÇnych stron. 5. Kwestia ¹søuźbyº: nauka jako søuźba Boźa (E. Stein) Edita Stein nie przez wszystkich jest kojarzona ze sÂw. Tomaszem. Znana jako przedstawiciel fenomenologii zdaje sieÎ pozostawac na antypodach doktryny Mistrza z Akwinu. A jednak za radaÎ Ericha Przywary ± podjeÎøa sieÎ trudu przeøozÇenia na jeÎzyk niemiecki wielkiego dzieøa De Veritate. Spotkanie z tym sÂredniowiecznym geniuszem staøo sieÎ w zÇyciu Edyty Stein wazÇnym wydarzeniem, pozwoliøo odnalezÂc na nowo wiareÎ w sens pracy naukowej: Dopiero dzieÎki sÂw. Tomaszowi tak naprawdeÎ zrozumiaøam, zÇe mozÇna traktowac naukeÎ jako søuzÇbeÎ Bogu. I dlatego zdecydowaøam sieÎ z caøaÎ powagaÎ podjaÎc na nowo praceÎ naukowaÎ. Pastoralny charakter teologii Mistrza z Akwinu rozbrzmiewa z caøaÎ doniosøosÂciaÎ juzÇ na pierwszych stronach monumentalnego dzieøa, jakim jest Suma, gdy pyta o status sacra doctrina: czy jest praktyczna czy tezÇ spekulatywna22. Kwestia wydawac by sieÎ mogøa drugorzeÎdna, tym bardziej, zÇe Akwinata posøuguje sieÎ i nawiaÎzuje do arystotelesowskiego rozumienia praktycznosÂci i teoretycznosÂci. A jednak pomimo uznania teologii jako magis scientia speculativa (gdzie owo magis zasøuguje na szczegoÂlnaÎ uwageÎ, gdyzÇ Tomasz stoi na stanowisku, zÇe teologia jest praktyczna i spekulatywna, choc bardziej ta ostatnia) ze wzgleÎdu na jej przedmiot, ktoÂrym jest sam BoÂg, a wszystko inne interesuje jaÎ sub ratione divinitatis, Akwinata pokazuje søuzÇebny charakter teologii. BeÎdaÎc racjonalnym zamysÂleniem sieÎ nad 22 S. Th., I, q.1, a.4. 192 Piotr Roszak tajemnicaÎ Boga, teologia staje sieÎ dla Tomasza uczestnictwem w wiedzy, ktoÂraÎ StwoÂrca ma o sobie samym. To, co odkryøa dzieÎki Tomaszowi Edyta Stein, autorka niezapomnianego tøumaczenia De Veritate na jeÎzyk niemiecki, jest echem refleksji podjeÎtej przez Mistrza z Akwinu w jednym z kwodlibetoÂw uniwersyteckich, gdy zastanawiaø sieÎ nad wazÇnosÂciaÎ pracy profesora teologii, w ktoÂrym streszczaø sieÎ ideaø uczonego23. Bardziej jednak nizÇ søowa przekonuje Tomaszowy przykøad uprawiania teologii, w ktoÂrym mozÇna dostrzec wyrazÂnie jak duszpasterska troska øaÎczy sieÎ z gorliwosÂciaÎ teologa: Tomasz udziela szeregu odpowiedzi na problemy i pytania swoich przyjacioÂø i wspoÂøczesnych, wykorzystujaÎc na teÎ okazjeÎ swoje wakacje (jak chocÂby w przypadku De sortibus24) czy roÂwniezÇ czas podroÂzÇy (ostatni list sÂw. Tomasza pisany w drodze na soboÂr w Lyonie jako odpowiedz na pytanie mnichoÂw z Monte Cassino ± Responsio ad Bernardum Abbatem Casinensem25). 6. Kwestia ¹czterech krokoÂwº (M. Rossi) NiewaÎtpliwie wszystkie teksty teologiczne potrzebujaÎ wøasÂciwej metodologii studium, ktoÂra uchwyci wszystkie aspekty prezentowanej wykøadni. Nie inaczej jest w przypadku sÂw. Tomasza, ktoÂrego nie mozÇna potraktowac ¹wycinkowoº i zadowolic sieÎ poznaniem jego nauki na podstawie jednego dzieøa26. Poznanie Tomasza winno uwz23 Por. Quodl. I,14.; por. N. Healy, Thomas Aquinas. Theologian of the Christian Life, Ashgate, Hants 2003, s. 53n. 24 Por. M. Grabmann, Santo TomaÁs de Aquino. IntroduccioÂn al estudio de su personalidad y su doctrina, Madrid ± Salamanca 1918, p. 7n. 25 Por. D. Berger, Die letzte Schrift des heiligen Thomas von Aquin, ¹Forum Katholische Theologieº 3(1998), p. 221 ± 230. Warto podkresÂlicÂ, zÇe wspomniany list, adresowany do opata Monte Cassino i napisany w styczniu 1274 roku, zostal napisany po zaprzestaniu kontynuowania Tertia Pars przez sÂw. Tomasza w dniu 6 grudnia 1273, gdy po adoracji NajsÂw. Sakramentu w kaplicy sÂw. Mikolaja miaø Akwinata wypowiedziec znane slowa: Omnia quae scripsi videntur mihi palee (wg relacji G. Tocco). Pytanie zakonnikoÂw z Monte Cassino dotyczylo wlasÂciwej interpretacji jednego zdania z MoralioÂw sÂw. Grzegorza Wielkiego dotyczaÎcego wszechwiedzy Boga. 26 M. Rossi, Methodological guide to interpreting the text of saint Thomas Aquinas, ¹Angelicumº 85(2008), ss. 519-537. Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu 193 gleÎdniac jego wøasny intelektualny rozwoÂj, ktoÂry znajduje swoje odbicie w ewolucji poglaÎdoÂw Akwinaty na niektoÂre kwestie, ktoÂre zmieniaøy sieÎ wraz z kolejnymi dzieøami. Trzeba zatem przy kazÇdym podejmowanym zagadnieniu odczytac historyczny rozwoÂj refleksji sÂw. Tomasza, aby wyodreÎbnic w caøej swej rozciaÎgøosÂci jego opinieÎ na konkretny temat. Margharita Rossi, profesor Uniwersytetu LuteranÂskiego w Rzymie, proponuje przy lekturze dzieø Mistrza z Akwinu metodologieÎ czterech krokoÂw, ktoÂre zwroÂcaÎ uwageÎ na wczesÂniej przytoczone obserwacje. Pierwszym krokiem czy etapem poznania tekstoÂw Tomasza z Akwinu jest lektura tematyczna, ktoÂra pragnie wyodreÎbnic gøoÂwne linie tematyczne Tomaszowych dzieø, a nasteÎpnie drugorzeÎdne tematy. W ten sposoÂb podaÎzÇamy sÂladami divisio textus, bez ktoÂrych trudno dogøeÎbnie zrozumiec AkwinateÎ, gdyzÇ juzÇ sam podziaø zawsze odsøania u niego pewne wskazanie tematyczne. Warto zwroÂcic uwageÎ roÂwniezÇ na kluczowe koncepty, ktoÂrymi posøuguje sieÎ Tomasz lub do ktoÂrych sieÎ odwoøuje, zakøadajaÎc ich znajomosÂc przez swojego czytelnika. Chodzi o stworzenie swoistej ¹mapyº tematycznej dochodzenia przez sÂw. Tomasza do wøasÂciwego okresÂlenia omawianego zagadnienia. IstotaÎ drugiego etapu lektury jest ¹analiza syntetycznaº lub tzw. czytanie uzupeøniajaÎce, gdyzÇ zakøada, izÇ aby w peøni zrozumiec mysÂl Tomasza nalezÇy odwoøac sieÎ roÂwniezÇ do innych tekstoÂw napisanych przez niego, a ktoÂre pozwolaÎ zrekonstruowac historyczny rozwoÂj mysÂli Akwinaty. DostrzegajaÎc zgodnosÂci i rozbiezÇnosÂci wsÂroÂd roÂzÇnych dzieø podejmujaÎcych te same kwestie, grupujaÎc stosowane przez Tomasza pojeÎcia ± klucze, przyblizÇamy sieÎ do odkrycia jego ostatecznego przesøania. Trzeci krok przy czytaniu Tomasza to dla M. Rossi ¹czytanie wartosÂciujaÎceº, ktoÂre dokonuje oceny pierwszenÂstwa i wazÇnosÂci tekstu Akwinaty na podstawie hierarchii zÂroÂdeø, sÂledzaÎc ich logicznaÎ koherencjeÎ. Jest to wazÇny moment na zwroÂcenie uwagi na jeÎzyk sÂw. Tomasza, ± czy wypowiada sieÎ osobisÂcie uzÇywajaÎc pierwszej osoby ± stosowane figury retoryczne, elegancja i przejrzystosÂc stylu. W konsekwencji czytelnik dokonuje oceny skutecznosÂci przekazu w takiej formie konkretnych kwestii, ktoÂre podejmuje sÂw. Tomasz. 194 Piotr Roszak Ostatni, czwarty krok, polega na ¹czytaniu twoÂrczymº, ktoÂre wydobywajaÎc aspekty pierwszo- i drugorzeÎdne, posøuguje sieÎ nimi, aby nasÂwietlic inne kwestie podejmowane przez autora. Czytanie ¹Tomasza przez Tomaszaº staje sieÎ wøasÂciwaÎ drogaÎ do uwypuklenia wøasnego stylu teologicznego Mistrza z Akwinu. Te podstawowe cztery kroki metodologiczne, ktoÂre proponuje prof. Rossi, wymagajaÎ rzecz jasna ukonkretnienia i wpisania w kontekst specyficznych dzieø Tomasza z Akwinu, jakim jest chocÂby Summa theologiae. Nie mozÇna zapomniec jak wazÇne jest wøasÂciwe sformuøowanie problemu, ktoÂry podejmuje Tomasz, a ktoÂry nie zawsze pokrywa sieÎ z pytaniem, ktoÂre rozpoczyna kazÇdy artykuø Sumy27, ale roÂwniezÇ ponowne odkrycie gøeÎbokiego sensu ¹sed contraº, ktoÂre obrazuje za kim podaÎzÇa sÂw. Tomasz w swoim teologicznym zamysÂleniu oraz na czyim autorytecie pragnie bazowacÂ. *** Wspomniane powyzÇej teologiczne ¹radyº przy lekturze pism Tomasza z Akwinu starajaÎ sieÎ odkryc ukryte w nich bogactwo, ktoÂre przy pierwszym spojrzeniu czytelnika wydaje sieÎ byc niedostrzegane, albo gøeÎboko skryte za pancerzem scholastycznych pojeÎcÂ28. JeÎzyk Tomasza stara sieÎ oddac tajemniceÎ Niewysøowionego Boga i ucieka sieÎ do korzystania z najlepszych narzeÎdzi, ktoÂrymi dysponowaø w swoim czasie. Prawda, ktoÂraÎ pragnie przekazac jest jednak wciaÎzÇ ta sama: zachwyt nad Bogiem, ktoÂry wøaÎcza czøowieka w krwiobieg swojej zbawczej miøosÂci. 27 Rossi zwraca uwageÎ, zÇe pytanie rozpoczynajaÎce artykuø nie zawsze zgadza sieÎ z pytaniem, ktoÂre w teksÂcie oryginalnym Tomaszowym rozpoczyna wywoÂd. Por. S. Th., I, q.1, a.10. M. ROSSI, Methodological Guide, s. 528. 28 A. Lobato, Santo TomaÁs, aquitecto de la vida universitaria. El profesor ideal en la paideia tomista, ¹e-Aquinateº 1(2003), s. 2-26. Zanim sieÎgniesz po Tomasza z Akwinu 195 Before you Reach for Thomas Aquinas. Short Theological Guide Summary In this paper the Author notes that almost everything we take in hand is preceded by the instruction manual, a short list of operating principles, which aim to facilitate, to guide the most important functions of various everyday devices. Without it not only failed to discover all the possibilities hidden in the device, but even there is a serious risk that the reckless use of it will cause damage. The same is the case with the reading of theological texts. To understand Thomas Aquinas, we need, taking the hand of one of his works, stop for a moment and move in his time. There is a high risk of reading Thomas Aquinas, to treat his quoted scripture as beautiful ornaments. There're a lot and in different contexts. Once known as the confirmation of the main argument, another time as a continuation and culmination of the argument. Comments by St. Thomas to the Holy Scriptures, which are the values so openly spoke of Pius XII, show unity between Scripture and theology. In this paper the author takes the following issues: The question of order: R. Garrigou Lagrange's advice; The issue of ¹speechº (¹New Blackfriarsº company); The issue of `expressibility' (Th. Marschler); The problem of understanding the integrity of the thoughts of St. Thomas (A. Bandera); The issue of ¹serviceº: Science as a service to God (E. Stein); The issue of the ¹four stepsº (M. Rossi). In conclusion the author says that Thomas Aquinas's language tries to give the ineffable mystery of God, and resorted to using the best tools. True, he wishes to convey is still the same: admiration for the God who turns a man in the bloodstream of His redemptive love.
